HHІ ǵasyrdyń jahandyq problemasy: qazaqstandyqtardyń 20% astamy semizdikke shaldyqqan
Semizdik jyl saıyn «jasaryp» keledi
Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵynyń málimetinshe, qazaqstandyqtardyń 20% astamy semizdikke shaldyqqan.
«QR DSM statıstıkalyq derekteri boıynsha 2021 jyldyń basynda 0-17 jas aralyǵyndaǵy 6 491 bala semizdikpen dıspanserlik esepte turdy. 40 pen 60 jas aralyǵyndaǵy eresekter semizdikke jıi ushyraıdy. Óıtkeni zat almasý protsesteri baıaýlaıdy, fızıkalyq belsendilik tómendeıdi jáne tamaqtaný ádetterin ózgertý qıyn. Semizdik jyldan-jylǵa «jasaryp» keledi: jas balalar 40 jyl burynǵy kezben salystyrǵanda 10 ese jıi zardap shegýde», - dep atap ótedi Ulttyq densaýlyq saqtaý ortalyǵynan.
Foto: GETTY IMAGES
Oǵan qosa, artyq salmaq ómir súrý uzaqtyǵyn orta eseppen 7 jylǵa qysqartatyny da dáleldendi. Balalar semizdigi – semizdiktiń, erte ólimniń jáne eresek jastaǵy múgedektiktiń joǵary yqtımaldyǵyn týdyratyn faktor. Sondaı-aq semizdik kóptegen aýrýdyń, sonyń ishinde qaterli isik, júrek-qan tamyrlary aýrýlary, 2-tıpti qant dıabeti jáne sozylmaly respıratorlyq aýrýlar qaýpin arttyrady, bul keıinirek múgedektikke nemese ólimge ákelýi múmkin.
Balalar semizdigi kóptegen aýrýlardy asqyndyrady jáne qant dıabeti, júrek-qan tamyrlary syrqatynyń erte damýyn, sondaı-aq uıqy kezindegi apnoe, psıhologııalyq kúızelis, ınsýlınge tózimdilik qaýpin arttyrady. Sonymen qatar entikpe, tirek-qımyl júıesiniń buzylýy, keıbir onkologııalyq aýrýlar týyndaýy yqtımal.
Tamaqtaný mádenıetiniń buzylýy
Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵynyń sarapshylary atap ótkendeı, semizdiktiń basty sebebi tamaqtaný ádetterinde jatyr – fast-fýdqa degen qushtarlyq, jartylaı fabrıkattar, ónerkásiptik tuzdyqtardyń basym bolýy, qazirgi ómir saltynyń erekshelikteri, jyldam taǵamdar, quramynda qant mólsheri joǵary sýsyndar, oǵan qosa smartfondar, teledıdar, planshet tamaqtaný kezinde kóp alańdatady. Kóptegen otbasynda tolyq túski jáne keshki as daıyndaýǵa ýaqyt bolmaıdy. Odan tapsyryspen úıge tamaq aldyrý ońaı jáne jyldam.
«Eresekterde de, balalarda da semizdiktiń jalpy sebebi – shekten tys tamaqtaný. Shamadan tys tamaqtanýdyń da kóptegen sebepteri bar, bul jalǵyzdyq, mazasyzdyq, saǵynysh sııaqty psıhoemotsıonaldy faktorlar. Bul jaǵdaıda tamaq jaǵymdy emotsııalardyń ornyn basady. Tamaqtaný mádenıetindegi úlken qatelik – balalardyń tańǵy astan bas tartýy, bul da túrli sebepterden týyndaýy múmkin: keshki asty toıyp ishý, otbasynda kúndelikti tańǵy as ishý ádetiniń bolmaýy jáne t.b. Oǵan qosa, balalar belsendi oıyndarǵa qaraǵanda gadjetterdi jaqsy kóredi. Ata-analardyń jartysynan kóbi artyq salmaǵy bar nemese semizdikke shaldyqqan balasynyń dene bitimin qalypty dep sanaıdy. Alaıda, úlkender baıqaǵysy kelmeıtin nárse qurdastarynyń kózine túsedi. Tolyq balalar kóbinese býllıngtiń qurbany bolady, sondyqtan olar tuıyqtalyp, odan saıyn streske túsedi», - dep túsindirdi ortalyqtyń juqpaly emes aýrýlardyń aldyn alý bóliminiń basshysy Natalıa Súleımenova.
Uıqynyń bolmaýy jáne sozylmaly uıqysyzdyq aǵzaǵa aýyr stress bolady, óıtkeni ol bıohımııalyq protsesterdi aıtarlyqtaı nasharlatady. Energııanyń jetispeýshiligin toltyrýǵa tyrysý úshin adamdar kóbinese kofeni ǵana emes, jalpy taǵamdy da tutynady, bul salmaq qosýǵa ákeledi. Tamaqtanýdyń mádenı erekshelikteri de mańyzdy ról atqarady – maıly taǵamdar, un ónimderin kóbirek jep, kókónis pen jemisterdi az tutyný.
Zııandy ónimder jarnamasynyń tamaqtanýǵa yqpaly qandaı?
2018 jyly Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy teledıdardaǵy azyq-túlik jarnamasyna júrgizgen zertteýi halyqtyń, ásirese balalar men jastardyń teledıdardaǵy zııandy azyq-túlik jarnamasynyń kúshti yqpalyna ushyraıtynyn kórsetti. Azyq-túlik pen sýsyndardy jarnamalaý ulttyq telearnalardaǵy barlyq jarnamalardyń úshten birin quraǵan – 32,8%. DDU usynymdaryna sáıkes, quramynda maıy, qant nemese tuzy kóp taǵamdardy jarnamalaý boıynsha shekteý sharalary bolsa, jarnamalanatyn tamaq pen sýsyndardyń 72,3% tyıym salynatyn edi.
Foto: Eviart / shutterstock.com
Sonymen qatar qantty sýsyndar, sonyń ishinde kola, lımonad jáne basqalary eń jıi jarnamalanady (22%). Sodan keıin shokolad, kondıterlik ónimder jáne energetıkalyq batonchıkter teledıdardaǵy azyq-túlik jarnamasynyń 17,1% quraıdy. Ortasha alǵanda, qazaqstandyq balalar bir saǵatta tamaq ónimderine arnalǵan 9,1 televızııalyq jarnamany kóredi, onyń ishinde qant, maı jáne/nemese tuzy joǵary taǵamdar men sýsyndar týraly 6,6 jarnama bar.
Qazaqstanda balalardaǵy semizdiktiń taralýy boıynsha DDU (COSI, WHO Childhood obesity Surveillance Initiative, 2016 jyl) zertteý nátıjeleri ana sútin embegen nemese ony sırek qabyldaǵan balalardyń kishkentaı kezinde semizdik qaýpi joǵary bolatynyn kórsetedi.
Semizdikpen qalaı kúresýge bolady
Ulttyq densaýlyq saqtaý ortalyǵynyń mamandary tamaqtanýdy baqylaýdy, alkogoldi shekteýdi, fızıkalyq belsendilikti arttyrýdy, rejımdi qalypqa keltirýdi jáne psıhoemotsıonaldy jaǵdaıdy jaqsartýdy usynady.
Foto: Eviart / shutterstock.com
«Semizdiktiń kez kelgen túri qandaı da bir jolmen taǵamdyq faktorǵa negizdelgenin eskere otyryp, tutynylatyn taǵamnyń sapasy men mólsherine nazar aýdarý kerek. Áıtpese, artyq salmaqpen kúres týraly aıtý múmkin emes. Bul rette oraza ustaý, ásirese sýdan bas tartý paıdasyz jáne zııandy bolýy múmkin. Aralyq mı bóligindegi belgili bir ashtyq núkteleriniń titirkenýi adamnyń shamadan tys kóp tamaq jeýine ákep soǵady. Dene alynǵan taǵamdy bolashaqta paıdalaný úshin maı túrinde saqtaıdy jáne keri áser paıda bolady. Táýligine kılokalorııa mólsheri normadan aspaıtynyna kóz jetkizý kerek, bul áıelderde dene salmaǵynyń 1 kelisine – 22 kkal, al erlerde 22,4 kılokalorııany quraıdy. Sonymen qatar kúndelikti dıetany 100 kkal-ǵa azaıtý kúndelikti massanyń 11 gramǵa tómendeýine yqpal etedi. Bul bireýge az bolyp kórinýi múmkin, biraq 3 aıda bul kórsetkish shamamen 1 kg bolady. Aqýyzdyń, dárýmenderdiń, mıkroelementterdiń ońtaıly mólsherimen qamtamasyz etip, jeńil, sińimdi kómirsýlar, maılardy shekteý kerek. As tuzyna da tyıym salý kerek. Birinshiden, bul dám men tábetti arttyrady, ekinshiden, aǵzadaǵy sýdy ustap turady», - dep túsindirdi sarapshy Natalıa Súleımenova.
Foto:bariatr.com
Onyń aıtýynsha, alkogoldi shamadan tys tutyný semizdikpen tyǵyz baılanysty. Birinshiden, alkogol tábetti arttyrady, adam kóp tamaq jeıdi. Ekinshiden, ol aralyq mı bóligindegi qanyqtyrý ortalyǵynyń sezimtaldyǵyn tómendetedi. Etıl spırtiniń ózi – joǵary energııaly jáne joǵary kalorııaly ónim.
«Aǵzaǵa túsetin jáne tutynylatyn kılokalorııalardyń sanyn teńestirý úshin olardyń túsýin azaıtý nemese tutynýdy arttyrý qajet. Máselen, fızıkalyq belsendilik arqyly kóbirek shyǵara alasyz. Árıne, sharshatatyn sporttyq jattyǵýlardy bári birdeı jasaı almaıdy. Biraq júgirý, velosıped tebý, sporttyq oıyndarmen kópshilik aınalysa alady. Árıne, eń ońtaıly aldyn-alý quraly – júzý. Júzý qımyldary kalorııalardyń kóptep jaǵylýyna yqpal etedi. Sýda dene salmaǵy azaıady. Dene sýmen baılanysta bolǵanda jylý qaıtarymy artady, bul da maıdyń ydyraýyna yqpal etedi», - dep keńes beredi Natalıa Súleımenova.
Uıqynyń buzylýy, jaǵymsyz emotsııalar men jıi strester tábetti arttyratyn jáne tamaqtanýdy yntalandyratyn belgili bir bıologııalyq belsendi zattardyń bólinýine yqpal etýi múmkin.
«2-tıpti qant dıabeti, qalqansha beziniń jetkiliksizdigi, gastroenterokolıtter synda salmaq qosý turǵysynan qaýipti kez kelgen nárse ýaqytyly jáne tıisti emdeýdi qajet etedi. Osy profılaktıkalyq sharalardyń barlyǵyn oryndaý belgili bir erejelerdi, ádisterdi jáne tipti shekteýlerdi saqtaýdy talap etedi. Munda bilikti kómek, usynystar, endokrınolog, dıetolog, fızıoterapııa dárigeri, reabılıtologtyń baqylaýy qajet», - dep tolyqtyrdy sarapshy.