Han ordasy

Han ordasy – Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanynyń ortalyǵynan soltústik-batysqa qaraı on segiz shaqyrym jerde tep-tegis jazyq dalada úıindisi saqtalǵan asa mańyzdy tarıhı eskertkish.

Қarakeңgir өzenine қaraı Aқsaı jylғasynyң құıar tұsyndaғy mүıiste, Қaratal өzeniniң sol jaғalaýynan bir shaқyrym jerde ornalasқan. Tөrt bұryshty құrylystyң ұzyndyғy 150 metr, eni 90 metr shamasynda. Bir-birimen japsarlastyra salynғan, arasynan sý aғatyn or өtetin eki bөlikten tұrady. Үıindi bұryshtarynyң barlyғy bıik, әri endileý. Olardyң saқshy-қaraýylshylarғa arnalғan mұnara ekendigin baıқaýғa bolady. Syrtynan қazirgi өlshemderi boıynsha jalpaқtyғy 5-7 metr, tereңdigi 1,4 metr ormen jәne jalpaқtyғy 5 metr, bıiktigi 1,2 metr jaldarmen kүsheıtilgen tikbұrysh pishindes, қalanyң қabyrғalarynyң ұzyndyғy 67,5-72 metr. Ýaқyt өte kele shөgip, қazir dıametri 10-12 metr, bıiktigi 2-2,3 metr tөbeshik tүrinde saқtalғan қaraýyl mұnaralary bұryshtarynda jәne әr қabyrғanyң ortasynda ornalasқan. Oңtүstik-shyғys қabyrғadan eni 4,5 metr bolatyn қala қaқpasy shyғarylғan. Tөrtbұrysh tөbeshik tүrinde saқtalғan tsıtadel қalanyң soltүstik bұryshynda ornalasқan. Қazbalar barysynda қabyrғalardy, jaldar men қaraýyl mұnaralaryn tұrғyzýda jalpaқ tastar, ұsaқ қıyrshyқ pen balshyқ keңinen қoldanylғany anyқtaldy. Құrylymy boıynsha tsıtadel үsh kameraly, eki mұnaraly jeke bekinis ispettes. Ol өziniң eki қabyrғasymen қalanyң soltүstik bұryshyna japsarlasa salynyp, ormen jәne jalmen bөlingen. Topografııalyқ, tıpologııalyқ erekshelikteri, tabylғan қysh ydystar sııaқty zertteý derekterin saraptaı kele, ғalymdar қalanyң өmir sүrgen ýaқytyn 9-11 ғasyrlarғa merzimdedi jәne bұl eskertkishtiң ortaғasyrlyқ oғyzdar mәdenıetine jatatynyn dәleldegen. Tabylyp otyrғan қoldan ılengen қysh ydystardyң naқty erekshelikteri Tөmengi Syr, Otyrar өlkesindegi oғyz eskertkishterine jәne etnomәdenı tұrғydan oғyzdarғa jaқyn tұratyn қıyrdaғy Don alқaptaryndaғy pecheneg, tүrki, hazar taıpalarynyң jәdigerlerine ұқsaıdy. Don alқaptaryna atalғan jұrttardyң shyғystan, onyң ishinde Қazaқstan өlkelerinen barғanyn eskergen jәne Syrdarııa oғyzdarynyң derekterin keңinen қarastyrғan J.Smaıylov Ұlytaý өңirinen tabylyp otyrғan oғyz қyshynyң әýeli osy Ortalaқ Қazaқstanda қalyptasқany, sosyn basқa өlkelerge taraғany jaıly pikirdi ұsyndy. Eskertkishke baılanysty ғalymdar Ә.Marғұlan, S.Joldasbekovter құndy izdenister jүrgizgen. Sonymen қatar 1980-1990 jyldary arnaıy қazbalar jүrgizgen J.Smaıylovtyң zertteýleri өte maңyzdy. Akademık Әlkeı Haқanұly Marғұlan өz zertteýlerinde Han ordasyn ІH-HІІІ ғasyrlarda қorғanys үshin tұrғyzylғan қamal-bekinister tobyna jatқyzady.Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 9 tom Қ.Ahmetov, «Ұlytaý», «Meniң Otanym ? Қazaқstan» serııasy