HALYQ TARIH TOLQYNYNDA: Tarıhty durys zerttemesek, elimizde durys ıdeologııa bolmaıdy - professor Zııabek Qabuldınov
- Jaqynda Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq tarıhyn zerdeleý jónindegi vedomstvoaralyq jumys tobynyń keńeıtilgen otyrysynda Memlekettik hatshy Marat Tájın myrzanyń kótergen máseleleri Qazaqstannyń tarıhshylaryna óte qatty áser etti. Sebebi, Egemendik jyldarynda bundaı jınalys bolmapty, tarıh ǵylymy men bilimi osyndaı joǵary deńgeıde talqylanbapty. Atap aıtqanda, qazirgi qoǵam men bıliktegi azamattar osy baǵytta qordalanǵan máselelerdi túsine bastady. Eger de biz tarıhty damytpasaq, ony durys zerttemesek, tarıhı sanany qalyptastyrmasaq, elimizde durys ıdeologııa bolmaıdy. Al ıdeologııa turǵysynda tyńǵylyqty jumystar atqarylmasa, erteń memleketke ár jaqtan teris áserler zııanyn keltirýi múmkin, teris aǵymdar beleń ala bastaıdy. Máselen, keńestik kezeńde aýdanda, qalada, oblysta úshinshi hatshy mindetti túrde tarıhshy bolatyn. ıAǵnı, ol ıdeologııaǵa jaýap beretin. Ókinishke qaraı, bizde osyndaı qyzmetkerler aýdandyq, oblystyq ákimdikterde joq. Osy oraıda biz búgindegi kemshilikterdi baıqap otyrmyz.
- Joǵary oqý ornynda kóp jyldardan beri qyzmet atqaryp kele jatyrsyz. Sizdiń oıyńyzsha elimizde tarıh kafedralary jetkilikti me?
- Memlekettik hatshy óziniń baıandamasynda osy máseleni de qozǵap ótti. Onyń ishinde M. Tájın tarıhı kafedralardy jabýdy toqtatyp, kerisinshe olarda qaıta jandandyrý máselesin kóterdi. Respýblıka boıynsha búginde jıyrma shaqty tarıh kafedralary qaldy. Ókinishke qaraı, tarıh fakýltetteri jabyldy. Alysqa barmaı-aq, myna ózimiz jumys istep júrgen Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde 30 jyl buryn, ıaǵnı kezinde Tselınograd pedagogıkalyq ınstıtýty bolyp turǵan kezde tarıh fakýlteti bolǵan edi. Al qazir biz ulttyq ýnıversıtetpiz jáne bul oqý orny belgili tarıhshy Lev Gýmılevtiń atymen atalǵan. Sonymen qatar bizdiń ýnıversıtettiń rektory Erlan Báttashuly da tarıh ǵylymdarynyń doktory. Osyǵan qaramastan sońǵy kúnderge deıin tarıh fakýlteti bizde jasaqtalǵan joq. Endi osydan keıin aldaǵy ýaqytta EUÝ-da jáne basqa de beldi joǵary oqý oryndarynda tarıh fakýltetteri ashylady degen senimdemin.
- Maman retinde kadr daıyndaý úderisin qalaı baǵalar edińiz?
- Búginde Qazaqstanda tarıhtan bakalavr, magıstr jáne RhD doktoranttary daıarlanady. Alaıda, bul tusta keıbir olqylyqtar bar ekenin aıtqym keledi. Máselen, 4 jyldyq bakalavrıattaǵy stýdentterge barsha Qazaqstan boıynsha 60 qana memlekettik grant bólinedi. Osy oraıda elimizdiń ár óńirindegi oqý oryndaryna grantty ıelengen stýdentter taraǵan kezde, bir ýnıversıtette tarıhtan tolyq toptar jasaqtalmaıdy. Bul turǵyda topta 3-4 adam otyrsa, aýdıtorııada ustazǵa nemese shákirtke yńǵaısyzdaý bolady. Jáne osyndaı yńǵaısyz jaǵdaıdan stýdentte kompleks paıda bolady. Sodan keıin tarıhqa kóńil bólmeı, osy mamandyqqa oqýǵa túskisi kelmeıdi.
- Aqyly bólimge túsýge nıettiler az ba?
- Búginde ata-analar tarapynan balalaryn tarıhty aqyly negizde oqytýǵa qulshynysy kóńil kónshitpeıdi. Men birneshe jyldan beri qabyldaý komıssııasyna qatysyp kele jatyrmyn. Sonda ańǵarǵanym, tarıhtan aqyly topqa ata-analary balalaryn jibergisi kelmeıdi. Olardyń paıymynsha, bul mamandyq boıynsha balalary erteń mektep muǵalimi bolyp, shektelip qalady. Sondyqtan da ata-analar kóbinese zańgerlik, ekonomıka mamandyqtaryna talpynady. Osy oraıda toptaǵy stýdent sany boıynsha jaǵdaıdy ózgertý kerek. Bul turǵyda grant kólemin kóbeıtý qajet nemese Qazaqstandaǵy 6-7 joǵary oqý ornyna ǵana tarıhshylardy daıyndaýǵa ruqsat berip, toptastyrý kerek dep sanaımyn. Osylaı jasamasa bolmaıdy, óıtkeni keıbir oqý ornynda tarıhshyny daıarlaýǵa lıtsenzııasy bolǵanymen, topqa bir ǵana bala keledi. Al aqyly bólimniń jaǵdaıyn jańa joǵaryda aıtyp óttim.
Endi magıstratýra men doktorantýra sońǵy jyldary qolǵa alynyp jatyr, degenmen de munda bir kemshilik bar. Sebebi, biz bakalavrıatqa stýdentterdi qabyldaý kezinde bir ortalyqtan Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń jáne quqyq qorǵaý organdarynyń baqylaýymen testileý memlekettik qupııa dárejesinde júzege asyrylatyn bolsa, al magıstratýranyń, doktorantýranyń jaǵdaıy sál basqasha jáne bul erteń bir tyǵyryqqa alyp barady. Atap aıtqanda, magıstratýra men doktorantýraǵa túsýge eki emtıhan tapsyrylady. Birinshisi, aǵylshyn tilinen testileý bir ortalyqtan tapsyrylady. Biraq munda bakalavrıattaǵy sekildi qupııalyq joq. Ekinshi emtıhan - tańdaǵan mamandyǵyna baılanysty. Ondaǵy testilerdi tıisti kafedralar ázirlep, ony dekanatqa ótkizedi. Jalpy, bul jerde sýbektıvti faktor degen bar. Osy oraıda tamyr-tanysqa kómek jasalýy múmkin. Al basqa óńirlerden tarıhtan bakalavrıatty bitirgen myqty jastar kelse de, olar magıstratýraǵa túse almaı keri qaıtýy yqtımal. Atap aıtqanda, magıstratýra men doktorantýrada Ulttyq biryńǵaı testileý kezindegideı test tapsyrmalarynyń qupııalyǵy bolý tıis. Olaı bolmasa, jyldan jylǵa magıstranttar men doktoranttardyń deńgeıi tómendeı beredi. Shynyn aıtý kerek, qazir olardyń kóbi aǵylshyn tilin bilmeıdi. Sýbektıvti faktormen oqýǵa túsip ketkender, erteń tarıh ǵylymnyń kóshin qalaı bastaı alady?
- Oqýlyq problemasy jaıynda jıi aıtylatyny belgili. Bul baǵytta qandaı qadamdardy júzege asyrý kerek dep oılaısyz?
- Men 8-synyp «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵynyń avtorymyn. 2008 jyly birinshi basylymy, al ekinshi basylymy 2012 jyly shyqty. Mekteptegi áriptesterimniń aıtýynsha, ekinshi basylym jaqsylaý sekildi jáne bolashaqta budan ary qaraı jaqsara túsedi dep paıymdaımyn. Árıne, oqýlyqtar boıynsha kóp jumys jasaý qajet. Sebebi, ár synyptardaǵy oqýlyqtardy jazý tili kúrdeli degen syndar jıi aıtylady. Sonymen qatar ekinshi másele - mektep synyptarynda ol kitaptardaǵy taqyryptardyń bir birin qaıtalaýǵa baılanysty. Sondyqtan bir ortalyqtan biryńǵaı standart jasaý kerek. Bul turǵyda taqyryptar men mazmuny, maǵynasy qaıtalanbaýy tıis.
Budan basqa, oqýlyq jazatyn avtorlarǵa gonorar kólemi tómen. Meniń bilýimshe, bizde 5-7 paıyzdan asyrmaıdy. Eýropa men AQSh-ta oqýlyq úshin gonorar 15-20 paıyzdan asady. Qarjynyń qomaqty bóligi tenderdi utyp alǵan baspalarǵa baǵyttalady. Sonymen qatar kitapqa fotosýretterdi avtordyń ózi daıyndaýǵa májbúr bolady. Osy jumysqa baspa nemese tıisti ınstıtýttar jumyldyrylýy qajet. Munymen qosa, oqýlyq avtorlaryn Qazaqstan jáne sheteldegi muraǵattar men murjaılarǵa mindetti túrde jiberip otyrý kerek. Bundaı jaǵdaılar jasalmasa, mektep kitaptarynyń mazmuny nashar bolatyny haq.
- Tarıhı tulǵalardyń týǵan jylyna baılanysty nemese tarıhı oqıǵalardaǵy sandarǵa qatysty talas-tartystar bolyp jatady. Ulttyq tarıhta burmalanǵan tustar kóp pe?
- Máselen, saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq, Uly Otan soǵysy, sondaı-aq basqa tarıhı oqıǵalar jaıynda ártúrli sandar keltirilip jatady. Osy baǵytta áli de naqty zertteýler júrgizý kerek. Bul turǵyda men ýkraındyqtardyń tájirıbesine toqtalǵym keledi. Olarda 5-6 jyl buryn asharshylyq náýbetin zertteý aıasynda memlekettiń ár oblysy men aýyldarynda sanaq júrgizý úshin arnaıy komıssııa jumys istedi. Sonda qansha adamnyń ómiri qıylǵanyn, ár azamattyń aty-jóni, jasy, qaza bolǵan kúni týraly tolyq aqparat jınap aldy. Osy oraıda bizge de eldi mekenderdi aralap, ólkelik muraǵattardyń derekterin paıdalanyp, qarııalardyń esinde qalǵan málimetterdi alyp, hrestomatııalar shyǵarý kerek. Atap aıtqanda, jazda ne qurylys jasaǵyna nemese kógaldandyý jasaqtaryna qosylmaı sendelip júretin stýdentter barshylyq. Osy stýdentterge arnaıy stıpendııa tólep, olardy búkil aýyldarǵa, qalalarǵa jiberip, asharshylyq, qýǵyn-súrgin qurbandary jaıynda, Uly Otan soǵysynda habarsyz ketkender men esimderi atalmaı qalǵandar týraly anyqtaýǵa múmkindik bar.
Tarıhqa qurmetpen qaraýǵa ıtermeleıtin tetikteri kóp. Bul jerde men AQSh-tyń tájirıbesine toqtalǵym keledi. Olar jaýapty memlekettik qyzmetke qabyldaýǵa deıingi synaqtaǵy suraqtardyń 25 paıyzyn AQSh-tyń tarıhyna baılanystyrady. Eger azamat óziniń tarıhyn bilse, memlekettik qyzmetke tartylady. Ókinishke qaraı, bizde sońǵy jyldary ǵana osy másele kóterilýde. Árıne, zańdardy, baǵdarlamalardy bilý kerek, alaıda eger azamat tarıhyn bilmese, onda qyzmetke durys baǵdar men boljam jasaı almaıtyn mamandar keledi.
- Áńgimeńizge rahmet!