HALYQ TARIH TOLQYNYNDA: Taldaý jáne talǵam kerek - M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory Ý. Qalıjanov

ASTANA. 4 qazan. QazAqparat - Tarıh dońǵalaǵy zyr aınalyp tur. Ol úzdiksiz qozǵalady. Sol uly dúbirdiń ishinde bir ult joıylyp, bir ult kóterilip, bir ult domınant bolyp álem tetigin ustaıdy, dep jazady M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory, UǴA-nyń múshe-korrespondenti, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Ý. Qalıjanov «Aıqyn» basylymynyń búgingi sanyndaǵy «Taldaý jáne talǵam kerek» degen maqalasynda.

«Árıne, muny Jaratýshynyń isi dep, máseleni jyly jaýyp qoıa salýǵa da bolar edi. Biraq Alla adamǵa bar artyqshylyqty berdi. Ol - aqyl, sana, til, oılaý jáne áreket. ıAǵnı sanaly túrde ár ult dóńgelengen dúnıede óz ornyn tabýǵa tıis.

Shyr aınalǵan dúnıede, tarıh tol­qynynda qazaqtyń orny qaıda? Ol ór­kenıetke ne qosty? Mine, ulttyq tarıhymyzdy zerdeleý bizge «myń ólip, myń tirilgen» qazaqty tarıhı ornyn aıqyndaý úshin kerek.

Totalıtarlyq, kommýnıstik júıe biz­diń tarıhymyzdy joqqa shyǵardy. Reseıdiń shetkerisindegi «buratana» halyqtar retinde, feodaldyq qoǵamdyq qurylymnan sotsıalızmge bir-aq attanǵan «baqytty» halyq sanatyna endik. Ashar­shylyq jyldary ultymyzdyń elý paıyzy joıylyp, 3,5 mıllıon halyq qu­rylyp, bir mıllıon halyq bosyp, shekara asyp ketkenin tarıhymyzǵa jazǵyzbady. Osylaı óz ultynan jerin­gen, óz ultynyń tarıhy men tilin mańsuq etken urpaq paıda boldy. Bul, árıne, ulttyń qasireti.
Ulttyq sanany ózgertý úshin ulttyq tarıhymyzdy túgendeýimiz qajet. Osy máseleni, tarıhshylar, ádebıetshiler emes, qazaqtyń tarıh tańdaǵan perzenti, elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev kóterdi. Ol egemendik, táýel­sizdik alǵan qazaq eliniń tarıhyn ózinen bastaǵan joq. Ol 1999 jyly «Tarıh tol­qynynda» atty tanymdyq-zerdelik kitap jazdy. «...Men qazaq bolǵandyqtan, qazaq memlekettiginiń ǵumyr-shejiresin izge kótergen kezden bastaǵannyń ózinde, qa­zaqtyń bes ǵasyrlyq tól tarıhyn bilýge tıispin. Buǵan qosa búkil túrki halyq­tarynyń tarıhı besigi - túrki qaǵanatyn esten shyǵarýǵa bolmaıdy, al bul degenimiz, asaý attaı 1500 jyl burynǵy tarıhı kezeń...» (N.Nazarbaev. Tarıh tolqy­nynda. A. 1999. 5 b.).
N.Nazarbaev osy talǵam-tanym kita­bynda tarıhshylar aldynda turǵan ke­leli, kezeńdi mindetterdi aıqyndap berdi. Ol:
- Ult mádenıetiniń uly tulǵalyq-ke­zeńdik tarıh sahnasyndaǵy ornyn aı­ǵaqtaý;
- Búgingi taptaýryn joldan shyǵyp, ta­rıhty bezbendeıtin jol taýyp, tásil jasaý;
- Biz kimbiz, shuǵyl tarıhtyń joly bizdi qaıda apardy jáne qaıda aparmaq?
- Joıdasyz aýyr mindetti tarıhshy kemesi jolaýshy keler urpaqqa jetkizýge tıis;
- Tarıhqa arheologııalyq zertteýler turǵysynan qaramaı, ómir taný turǵy­synan qaraý kerek;
- Búginginiń tunyǵy men tumany qa­bat­tasqan tarıhtyń tuńǵıyǵy men ta­myrlastyǵyn ashý qajet.
Nursultan Nazarbaev óziniń tarıhı tanymyn aıqyndaıdy. Ol qazaq tarı­hynyń on eki kezeńin atap ótti:
1. Qazaqstannyń búkil aýmaǵyn qam­tıtyn kóshpeli, ejelgi arıılerdiń qo­nys­tanýy. Oǵan Syntasty, Arqaıym qorym-keshenderi kiredi.
2. Osydan 4-5 myń jyl buryn arıı­ler soltústikten ońtústikke, ońtústik Oraldan Úndi ózeni boıyna yǵysty. Úndide Veda, Iranda Avesta jazyldy. Mádenı-tarıhı kóterilý bastaldy. Ejelgi dala, qazaq jeri álsiredi. Sodan qalǵan belgi - tańbaly qamshy.
Saq patshalarynyń Esiktegi, Bes­shatyrdaǵy qorǵandary odan keıingi dáýirdiń belgileri.
3. Osydan 3-4 myń jyl buryn Gobı mańynda ǵundar bılik qurdy. Olardyń bir toby bir ǵasyrdan soń búgingi qazaq dalasyna qulady. Táńirge tabyný bas­taldy.
4. Osydan 1,5 myń jyl buryn ǵun ná­sil­deri - túrkiler - Ashına rýynyń túr­kileri jınaqtalyp, keıin olar túrki qaǵanatyn - Máńgilik el qalyptasty.
«Qorqyt ata» ańyzy sol zamannyń tarıhı saryny.
Túrki eposynyń úsh butaǵy nemese úsh bóligi - Qazaqstandaǵy túrki rýhanııa­ty­nyń qaınar kózine aınaldy.
5. Budan 1300-1100 jyldar buryn túrki halyqtarynyń rýhanı ortalyǵy Shyǵysqa kóshti. Ol Orhon-Enıseı jazbalarynda tańbalandy. Tonykók, Kúltegin rýnasynyń jazbalaryn, qy­ryqqa tán jádigerlerdi engizýge bolady.
6. Osydan 1100-900 jyldar buryn Qazaqstanǵa ıslam dini dendep endi. Arab áripi rýna jazýyn yǵystyryp shyǵardy. Ǵylym-bilim damydy. Ál-Farabı, Júsip Balasaǵun, Mahmud Qashqarı sol zamannyń sónbes juldyzdary.
7. HІ ǵasyr túrkilerden shyqqan tuń­ǵysh sopy - Qoja Ahmet Iassaýı hık­metterimen erekshelenedi. Ol qazaqtardyń rýhanı murasy. Al Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi qazaq memlekettiginiń nysanasy, ol qazaqtyń uly tulǵalarynyń pan­teony.
8. HІІ-HІV ǵasyrlar Shyńǵys han men onyń urpaǵyn jaýlaýshylyq biryńǵaı qazaq halqynyń tabıǵı damýyna kesel bolyp jabysty, qanjosa boldy. Sol kezde qazaqtan Maıqy bı shyqty. Ol qazaqtyń úsh júziniń tańbalaryn tasqa qashady. Úısinderdiń nysany - tý, ar­ǵyndardyń nysany - kóz, alshyndardyń nysany - naıza.
Úsh júz óziniń jaýyngerlik uranyn aldy. Uly júz - Baqtııar - Baqyt, Orta júz - Aq jol - Ádilet, Kishi júz - Alshyn - Ot-ana. Olardyń ortaq urany - Alash boldy.
9. XV-XVIII ǵasyrlar qazaq handyǵy qurylýymen bıik sapaǵa kóterildi. Asan qaıǵy, Shalkıiz, Buqar jyraý qazaq rýhanııatynyń altyn aǵysyna aınaldy.
Jánibek pen Kereı han qazaq degen ataýdy tarıh sahnasyna alyp shyqty.
HVІІ ǵasyrdyń birinshi jartysynda - Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı Táýke hanmen birge «Jeti jarǵyny» jasady.
1729 jyly Ańyraqaı shaıqasy qazaq­tyń bolý-bolmaýy týraly máseleni sheshti. «Biz kúni búginge deıin osynaý uly oqıǵanyń tıisti baǵasyn bergenimiz joq»!
10. Bul HVІІ-HІH ǵasyrlardy qam­tıdy. «Aqtaban shubyryndy, alqa kól sulama» kezi edi. Osy kezeńde tarıh sah­nasyna Abylaı han keldi. Qazaq eli Reseıdiń bodanyna kirgen tus ta osy kezeń. Osy sátte jarq etip qazaq kógine Shoqan men Abaı shyqty.
11. HH - HІH ǵasyr Reseıdiń gúldenýi de, qulaǵaly turǵan kezeńin belgileıdi. Qazaq óz memleketin qurýdy kózdedi. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov Alashorda úkimetin qurýǵa umtyldy.
Qazaq tóńkerisi sóz júzinde erkindik ákelgenimen, shyn mánisinde qasiretti jańa bir kezeńge ulasty. 70 jyl boıy kommýnıstik júıe qazaqtyń ulttyq rýhyn joǵaltýymen aınalysty. Tilinen, dininen aıyrylǵan halyq qalyptasa bastady.
12. 1986 jyly Jeltoqsan kóterilisi qazaqtardyń rýhyn oıatty. Alyp SSSR qulady, qazaq egemen, táýelsiz memleket qurý quqyǵyna ıe boldy.
Elbasy - Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaevtyń osy ataqty eńbegi 1999 jyly jaryq kórip edi. Sodan beri on tórt jyl óte shyqty. Qazaq eli tarıhynyń kontseptýaldy joly taıǵa tańba basqandaı jazylǵan-dy. Qazaqtyń rýhanı tarıhy qazaqtyń tarıhı tulǵa retinde qalyptasqanynan jazylyp otyr. Uly dalada óz órnegin salǵan, ulttyq qundylyǵyn, tarıhyn jasaǵan, jerin qalyptastyryp, qoǵamdyq qaty­nas ornatqan halyq qana rýhanı dúnıe qaldyrmaq. Sondyqtan da rýhy myqty eldiń tarıhy da myqty ekenin tarazy­laıtyn sát keldi.
Árıne, jazýshylar osy kezeńde qazaqtyń rýhanııatynyń basynda turǵan batyrlar men sheshender, handar men sultandar jóninde óz ustanymdaryn jarııalap jatty.
Іlııas Esenberlın osy tarıhı tulǵalar jóninde erekshe eńbek etken qalamger. Ol tarıhı roman arqyly qazaqtyń eń­sesin kóterdi. «Kóshpendiler» trılogııasy qazaq bul ómirge beker kelip, beker ket­pegen halyq ekenin aıshyqtady. Sh.Mur­taza, Á.Kekilbaev, M.Maǵaýın, D.Dos­jan, Q.Jumadilov, Á.Álimjanov,
M.Sqaq­baev, S.Smataev, H.Ádibaev,
B.Jan­darbekov syndy qalamgerlerdiń eńbekteri Ulttyq sanaǵa áser etti.
Árıne, tanymal tulǵalardyń ishinde uly Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasy erekshe oryn alady. Belgili qoǵam kaırat­keri, kórnekti fı­lolog ǵalym M.Jol­­­dasbekov pen jazýshy D.Dos­janovtyń «Egemen Qazaqstanda» shyqqan maqalalarynda,kórkem ádebıet arqyly jurt Abaıdy tanyǵanyn aıtty.
Bul úrdis ádebıetke jańa lep ákeldi. Jazýshylar ǵylymı-tanymdyq zert­teýler jasaı bastady. T.Jurtbaı, O.Is­maılov,Á.Saraı, Q.Ahmetov, Q.Da­nııarov, Q.Zakırıanov, M.Qorǵabaev, H.Qoja-Ahmet, T.Ábenaıuly, B.Núr­jekeuly, M.Jandybaev, І.Qondybaı, M.Orazbaı syndy tarıhshylar men tarıh súıýshiler bar. Qazir úlken jumys júrip jatyr.
Túrik qaýymynyń paıda bolýy tý­raly shejireler, tarıhı derekter ne deıdi? Osy rette «Jamıq at-taýarıhqa» súıenemiz. Bul ultymyzdyń arda uly Rashıd-ad-Dınniń eńbegi. Osy kitaptyń qazaq tarıhyna qatysty zor máni bar. Tileýberdi Ábenaıuly tanymdyq kitapty mazmundap, aýdarmalaryna taldaý jasap, «Túgel týarahtyń» túbinde ne jatyr (Nur­ly álem. 2011 j.) degen kitap ja­rııalap edi. Osy túsiniktemelerge súıenip, Rashıd-ad-Dın kitabynan túrki izin - qazaq izin izdeımiz.
Rashıd-ad-Dınniń jazýynsha túrikter Qytaı, Úndi, Káshmir, Iran, Urym, Sham jáne Mysyrǵa deıin joryq jasap, dúnıedegi adam balasy mekendeıtin jer­diń kóbin ıelengen. Osy jazbaǵa sáıkes, túrikterdiń túr-tulǵasy, tili, sóz áýeni, negizinen, birkelki bolǵan eken. Olar «Deshti Qypshaq, Orys, Sherkes, Bashqurt qatarly baltyq aımaqtardy alyp ja­tyr». Demek, búgingi jaǵrafııaǵa salsaq, búgingi Qazaqstannyń batys-sol­tústiginen Shyǵys Eýropaǵa deıingi jerdi qamtıtyn alyp meken.
Tarıhshy túrkiler Mańǵulstan men Túrkistandy, Talas, Saıram sııaqty otyryqty jerlerdi mekendeıtinin jazady. Bul jazba derek. Sondyqtan da oǵan shúbá keltirýge bolmas. Kitapta aıtylatyn el-sý, jer attary kúni búginge deıin qazaq jerinde, qazaq rýlarynyń ishinde. Ken Ertis, Qara qorym, Altaı degen jer ataýlary qazaqqa etene jaqyn. Ken Ertis, Qara Ertis bir maǵynany be­redi. Ol Uly Ertis degen sózdiń balamasy. «Qara qorym kisi boldy» dep qazaq áli kúnge beıneli sóz aıtady.
Rashıd-ad-Dın«Al endi bir salasyna - bul zamanda Mańǵul degen ortaq esimmen atalyp júrgen tarmaqtarǵa keletin bolsaq, olar: Jalaıyr, tatar, oırat, merkit, taǵysyn taǵy arystar bolyp bólinedi». Ári Rashıd-ad-Dın taǵy bir tarıhı derekti alǵa tartady. «...Osy ulys­tarmen birdeı sanalatyn, alaıda óz aldaryna ulys qurap ketken kereıt, naıman, ońǵyt qatarly rýlar bar».Ári tarıhshy «Qońyrat, Quralas, Ókiresh, Eljigin, Uranqaıty, Kelgeneti» degen rýlar taǵy bar edi» dep jazady. Bul túrkilerdiń aldyńǵy sanyn Jalaıyr, Kereı, Qońyrat, Qańly, Qypshaq sekildi rýlar quraǵanyn aıǵaqtaıdy. Bul qazaq­tyń shyqqan teginiń Oǵyz han zamanynan árige qalyptasqanynyń dáleli. Sony­men, Rashıd-ad-Dın túrkitektes ulttar­dyń báriniń túp atasy bir ekenin jazady. Sonda búkil túrkilerdiń túp atasy Oǵyz han bolmaq. Onyń Kúnhan, Aıhan, Juldyzhan atty úsh uly bolady. Tileý­berdi Tynybaı osylardan qazaqtar ta­raıdy dep esepteıdi. Kúnhan ejelden belgili Kún bı dep biledi. Odan Qaıy, Baıat, al Qarýly dep Qaraýyldy taratady. Mońǵoldyń «Qupııa shejiresi» men M.Qash­qarıge súıenip, Aq qoıly, Qara qoıly, Baıatty Baıuly dep ony etnonım turǵysynan taldap, joǵarydaǵy qory­tyndyǵa keledi. Al Aıhannan taraıtyn Dúkárdi búgingi dýlattarǵa ákelip telıdi. Juldyzhannan - Oshar, Qazaq, Begdeli, Qyrǵyz taraıdy. «Qazaq-qyrǵyz bir týǵan» degen ataly sóz osy yqylym za­man­nyń tarıhı jádigeri bolar. Sonymen, Oǵyz han Qara hannyń balasy eken.
Qara han mazary kári Tarazdyń bıiginde tur. Jalpy, Rashıd-ad-Dınniń «Jamıq-at-taýarıh» kitabynda kúlli túriktiń rý taıpasynyń aty atalady.
Mahmud Qashqarı olardy 22 dep esep­teıdi. Sonymen, ol qandaı rýlar: Ja­laıyr, Kereıit, Naıman, Ýaq, Uıǵyr, Qypshaq, Qońyrat, Úısin, Janys, Dýlat, Sýan (Súgen), Qańly (Qańǵaty).
Yqylym zamandarda bir atadan tarap, bir tilde sóılep, bir dástúr men salt-sanany ustanǵan ult jeke memleket qura almasa da, Uly Shyńǵys han qurǵan memlekettiń tiregi bolǵanyn qazir tarıh dáleldep otyr. «Qupııa shejirede» bol­syn, Rashıd-ad-Dın, Myrza Haıdar Dýlatı bolsyn, barlyq jylnamalarda qazaqtyń bas rýlary atalady. Hám olar úlken tarıhı taraptardyń ortasynda júredi. Qadyrǵalı Jalaırıdiń «Tarıhı desteri», Mahmut Qashqarıdiń «Dıvany» bári-bári qazaq rýlarynyń tarıh tol­qynyndaǵy esimderin ataıdy. Demek, qazaq tarıhy ejelgi túrki órkenıetimen ortaq mura retinde qarastyrylýy zańdy. Buǵan N.Nazarbaevtyń «Tarıh tolqy­nynda» atty kitabyndaǵy tarıhı kezeń­derge bólý ustanymy qaı jaǵynan alyp qarasań da úılesimdi.
On tórt jyldan beri qozǵalmaı jat­qan máseleni úlken saıasatker-ǵalym, mem­lekettik hatshy Marat Tájın myr­zanyń kóterip, memlekettik deńgeıde sheshýi erekshe qubylys boldy.
M.Tájın aıtqan «Qazaqstannyń qa­zir­gi aýmaǵy, negizinen, qazaq etnosyn qa­lyptastyrǵan taıpalardyń taralýyna sáıkes keledi. Ol taıpalardyń HV ǵasyrda aıaqastynan qalyptasa qoımaǵany aıdan anyq» degen pikiri tarıhshylar men áde­bıet­shilerge erekshe jol ashady dep oı­laımyn. Keńestik júıeden qalǵan psı­hologııadan ajyraýdy M.Tájın qadap aıtyp otyr. Sondyqtan da... «Tutastaı alǵanda, jalpy tarıh týraly ózimizdiń, ulttyń paıym túsinigimizdi qalyptastyra bastaý máselesin qarastyrý kerek» degen sózdiń astaryn tarıhshylar men áde­bıetshiler ustanym etkeni jón.
Iá, tarıhtyń tylsymy kóp qupııa uǵym. Sony zerdeleý paryz... Álqıssa, qazaq tarıhyna qaıta oralaıyq. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Muhtarhan Orazbaı «Qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen tarıhı memleket­terdiń bárinde de qazaq ultyn quraǵan rýlar, atalar,jikterdiń ereshelikteri baıqalyp otyrady», - dep jazady (M.Orazbaı. Qazaq tarıhy. A.2010.150). Ol Kóne qytaı jazba derekterin saralaı kelip, qazaqtyń túp atasy Saqtar tarı­hyn taratady. Odan ǵundar memleketiniń tarıhı derekkózderin qytaı jáne túrki ǵalymdarynyń jazbalarymen salystyra kelip, Ǵundar memleketi tusynda naıman, qańly, qypshaq, kereıt, Uly júz jáne Úısin memleketi bolǵanyn jazba derekter arqyly dáleldeıdi. Ol Syma Chııak jazǵan «Shyjı» tarıhy, Bangý jazǵan «Hansý» tarıhy, Fanhýa jazǵan «Hoý hanshý» tarıhy, «Mońǵoldyń qupııa shejiresi», Rashıt-at-Dınniń tarıhna­masy, taǵy da basqa derekkózderine súıe­nip, «Ǵundar taıpasy qurǵan tarıhtaǵy uly memleket odaǵy anyǵyraq aıtqanda, qytaıdyń teristigindegi kóptegen rýlyq jáne taıpalyq ulystardyń kúshti birligi retinde tarıh sahnasynda bet kórsetip, bizdiń eramyzdan arǵy ІІІ ǵasyrdan beri bılik orynnan shyǵa bastaǵan. Ǵundar memleketiniń quramyna túrikter, tóre­ler, oǵyzdar, alandar, qańlylar, tunǵys­tar sııaqty jáne úısinder, uly júzder, qazaqtar, qyrǵyzdar, onoqtar, bozoqtar, tatarlar, avarlar, mońǵoldar tektes tolyp jatqan qandas taıpalar men rýlar kirgen» (Sonda 89 b.) degen tujyrym jasaıdy. Bul qazaq tarıhyn tanýǵa qa­jetti zertteý.
Qazaq tarıhshylarynyń qolyna túse bermegen taǵy bir zertteý bar. Ol 1885 jyly Varshavada A.F.Rıttıh qurastyryp shyǵarǵan V.M.Istomın basylymy. Ol tarıhı-geografııalyq jáne etnogra­fııalyq zertteýler. Osynda qazaq ta­rıhyna qatysty derekter bar. Túsinik­temelerin jazǵan A.F.Rıttıh. Varshava áskerı okrýginiń baspahanasynda shyq­qan. Osyndaǵy derekterdi, eski slavıan árpinen kırıllıtsaǵa túsirip, eń mańyz­dy-mańyzdy degen jerlerinen kólemdi mysaldar keltirgendi jón kórdim.
«Teper poprobýem podoıtı k ımenı Rýs ı k Roksalanam s vostoka ı somknýt oba pýtı v odnom pýnkte. V nachale XIII stoletııa Voljskaıa Bolgarııa odnovremenno so vseıý Rýsıý podpala pod vlast Kıpchakskoı ordy (Astyn syzǵan - biz. Ý.Q). Naselenıe etoı ordy schıtalo svoım predkom Kıpchaka, kotoryı prı Ýgýz-hane byl naıden v dýple dereva, otchego ı polýchıl svoe ımıa. Etot kıpchak ımel ogromnoe vlııanıe na ıstorıcheskýıý sýdbý vsego Povoljıa, t.e. prostranstva ot Pechory do Dona ı Kavkazskogo hrebta, kotoroe na Arabskıh kartah oboznachaetsıa, kak Kıp­chakskaıa orda ılı zemlıa. Proıshojdenıem etoı ordy, stoıaşım v tesnoı svıazı s otnoshenııamı Kıpchaka k narodam, sıdev­shım po Azovskomý morıý ı Doný, ýıasnıaetsıa do ızvestnoı stepenı ı etnografııa etogo prostranstva. V nachale nasheı ery ı sovmestno s pervym Rımskım ımperatorom Avgýstom obrazovalos na vostoke ogromnoe tsarstvo, ot Mongolıı do Ganga k ıýgý ı do Sırıı na zapade. Tsarstvoval tam Ýgýz-han, Mongol po proıshojdenııý, zapravlıaıa stranamı ı narodamı s Syr-Darı, mojet byt, v Samarkande. Vot etot toÝgýz-han, ılı po alchnostı voınstvennogo dıkarıa k zavoevanııam ılı mojet byt, osnovy­vaıas na vladetelnom prave po preemstvý ot predshestvennıkov, potreboval danı ot chetyreh narodov, jıvshıh na kraınem zapade ego gosýdarstva. Etı narody bylı: Ýrýs (Rýsskıı), Avlak (Vlah ılı Kelt), Madjar ılı Madıary (Ýgro-Fınny) ı Bashkýrd (Bashkıry), (Abýlgazı.Kazanskaıa gýbernııa, Rıttıh).Tak kak delo ıdet o narodah, jıvshıh v basseıne Volgı Dona, to pod Ýrýsamı ı sledýet razýmet tý narodnost, kotoraıa ý Rımlıan ı Grekov skryvalas pod ımenem Skıfov ı Sarmatov, ıbo drevnıe pısatelı pomeşalı etı narodnostı ımenno v ýkazannom basseıne. Okolo nıh, po Chernomý morıý - blıje k Dýnaıý, takje v Maloı Azıı, vezde bylı ostatkı Keltov ı poselenııa Rımlıan, prıdvınývshıh v eto je vremıa svoı vladenııa k granıtsam Ýgýz-hanovoı monarhıı. Ýgro-Fınny, t.e. Vogýly ı Ostıakı ılı Madıary, jılı k severo-zapadý ot Mongolıı, po Obı ı ıstokam Ýrala, a Bashkıry nahodılıs prıblızıtelno tam, gde ı nyne. Eslı trýdno býdet chto-nıbýd skazat protıv pravılnostı geografıcheskogo rasprede­lenııa poslednıh treh narodov, to mojet ıavıtsıa somnenıe v neı otnosıtelno Ýrýsov, tak kak vysheprıvedennoe skazanıe zapısano nekım Abýlgazı gorazdo pozdnee, kogda deıstvıtelno ne bylo na Doný ı na Volge drýgogo naroda, krome Rýsskıh.
Rıttıhtyń «Áldebir Abýlgazı» degeni belgili tarıhshy Ábilǵazy týraly bolyp otyr. Jáne ol óziniń ataqty «Shejire ı týrk» kitabymen tarıhta qalǵan iri jyl­namashy. Sondyqtan da Ábilǵazy jaz­balary túrki álemi, onyń ishinde qazaq úshin óte qymbat mura. Rıhter qurastyrǵan kitaptyń qundy jaǵy kóp. Ol slavıan álemin zerdelegen soń, onyń shekaralas kórshi halyqtar týraly jazbaýy múmkin emes edi. Árıne, ol halyqtardy «bura­tana» dep, mensinbeýshilik turǵysyn jazady. Biraq biz úshin óz ultymyzǵa qa­tysty derekteri qymbat.
«Izvestno, odnako, chto okolo 395 g. Gýnny podobno potoký razlılıs po Maloı Azıı, a raznye Germanskıe narody, ne nahodıa doma pokoıa, doljny bylı ostavıt okonchatelno berega Odry, Dýnava ı Laby ı ýstremıtsıa na Balkanskıı polýostrov, v Italııý, Frantsııý, Ispanııý, Afrıký ı Azııý. Vsıa Evropa prıshla v dvıjenıe, vse razrýshalos, vse sozdannoe Gotamı ı Rımlıanamı, kotorye bylı nenavıstny Gýnnam za kovarstvo ı beschelovechnost. Okolo etogo je vremenı nachal tsarstvovat nad otdelom Gýnnskoı ordy Mýnchýk, otets Atılly. Sopravıtelıamı ego nad drýgımı ordamı Gýnn bylı Oktar ı Rýıa ılı Roas, po nashemý Rýs, kotoromý dostalas v ýdel vnov pokorennaıaPannonııa, otkýda Gýnny ızgnalı Vestgotov sıloıý, vsled za pobedoıý Balamıra nad Vınıtarom. Etot Rýs ızvesten tem, chto hodıl v Mızııý ı, veroıatno, pronıkal do serdtsa Vızantııskoı ımperıı, Ostroma, kotoryı vynýjden byl platıt emý dan. Posle smertı etıh bratev, glavenstvo nad Gýnnamı dostalos synovıam Mýnchýka - Bledý ı Attılle. Poslednıı po osobennostı svoego haraktera, samolıýbıvyı, gordyı, dalnovıdnyı, ýmnyı ı hıtryı, ne mog razdelıatt vlastı ı, ýbıv brata v 443 g., sdelalsıa samoderjavnym vlastelınom gromadneıshego tsarstva, kakıe tolko ı vozmojny na vostoke» - dep jazady. Osylaı Rıhter Attılanyń Ǵundar taı­pa­synyń kósemi, qolbasshysy ekenin rastaıdy. Bizge keregi de osy. Myna joldarǵa nazar aýdaraıyq.
«Vsıa nyneshnıaıa Rossııa, do Ladogı, ı po Doný do Kavkaza, Germanııa do Odry, Pan­nonııa, Illırıka do Adrıatıcheskogo morıa ı Savy, vse eto. Vızantııskaıa ımperııa pla­tıla dan, zapad trepetal, ı slýh ob At­tıllepredshestvovehal ego slave ı delý. Rıhter Arıılerdiń qonys aýdarýy jóninde de tolymdy aqparat beredi. Óıtkeni arıılerdiń qazaqtyń tarıhyna qatysy bar. Basynda bul jóninde
N.Nazarbaev kitabynan mysaldar alynǵan edi.
«Izlojennoe pokazyvaet veroıatnost dvıjenııa Arııtsev ı s nımı Slavıan ız Baktrıı ı s vershın ploskogorıa, po sever­nym okraınam Irana k Kaspı ı Armenıı ı o razlıtıı ıh k ıýgý, do Palestıny. No takoe dvıjenıe tolko v odný storoný po samomý geografıcheskomý polojenııý Pamıra nemyslımo. Nesomnenno, chto mnogıe rody poshlı drýgım pýtem, po techenııý Amý ı Syr-Darı. Eta mestnost, ızvestnaıa pod nazvanıem Týrana, byla vsegda menee prıvetlıva, chem Iran» (Sonda, 317 b.).
Rıhter Arıılerdiń qonys aýdarý tarıhyn jazý barysynda ataqty tarıhshy Strabonǵa súıenedi.
«Ý Strabona vpervye poıavlıaetsıa ımıa Týriýa za Oksýsom, chto napomınaet Týran, a do togo etogo ımenı ne bylo, kak ne bylo ı Týranskogo plemenı ı strany. Tıýrkı poıavılıs gorazdo pozje, chto odnako je ne meshaet Mongolo-Tataram sýşestvovat davno do R.H. ı vestı mejdý soboıý ojes­tochennye voıny, ı takje proızvodıt sebıa ız zemlı semı rek ı ot obşego s Arııtsamı rodonachalnıka ıAfeta Drevnıe ındýsy ı Persy nazyvaıýt jıteleı ıAksarta ı vyshe Sakamı. Eto ımıa bylo ochen rasprostraneno v rassmotrennyh namı Arııskıh mestnostıah, vstrechaetsıa v drevneı Baktrıı, mejdý Amý ı Syr-Dareıý, v Arıı, dohodıt do Kýry, Shoroha, Arhıpelaga ı Dýnaıa. Gerodot govorıt o Sakah, jıvýşıh na r. Mýrg, t.e. v Merv. Onı velı jızn voınstvenno-brodıajnı­cheskýıý, ochen pohojýıý na jızn pozdneı­shıh kazakov».
Osyndaǵy «qazaq» dep otyrǵany kim? Bul bizdiń túsinigimizdegi qara shekpendi kazak emes. Bul Turan dalasyn jaılaǵan «qańǵybas», kóship-qonyp júretin qazaq, ıaǵnı bizdiń babalarymyz. Árıne, Rıhter slavıandardyń da arǵy tegi skıfter dep biledi. Qara teńiz, Don, Dnepr mańynda turǵan skıfterge qatysty aıtady. Rıhter jazbalaryndaǵy Ǵundar ta­rıhy qytaı derektemeleri negizinde ja­zylǵany aıtylady. Biraq silteme jasal­maıdy.
«Kıtaıtsy s osobennym lıýbopytstvom sledılı za dvıjenııamı kochevyh plemen Týrana, kotorye ne davalı Kıtaıý pokoıa s II stoletııa do R.H. Etı kochevnıkı bylı nıkto ınye, kak Hýn-ný, Giýng-ný ılı Gýnny. Chtoby sovladat s etım opasnym sosedom, Kıtaıtsy vstýpılı v rodstvennyı soıýz s plemenem Ýsýn; eto bylı dlınnolıtsye lıýdı, s loshadınymı mordamı, vpalymı glazamı, s ýrodlıvymı dlınnymı nosamı, s golýbymı ılı zelenymı glazamı, belokýrye. Za ıh gosýdarıa Kýnmı, t.e. Konig, korol, onı vydalı zamýj svoıý neýteshnýıý knıajný. Ýsýny kochevalı po Ilı, etomý velıkomý pýtı ot sredınnogo Kıtaıa ı Tıhogo okeana do Baltıkı, v tom meste, gde nyne stoıat nashı goroda Kopal ı Vernoe. Poselılıs Ýsýny na Ilı s verhove Goanga, prınýjdennye k etomý svoımı vechnymı vragamı Hýn-ný, Gýnnamı, prıchem samı vytesnılı s Ilı plemıa ıÝe-chjı, kotoroe potom nazyvaetsıa Ieta ılı Geta: otsıýda Massagety, Fısagety ı Tıragety, poslednıe eto obıtatelı Prýta, Dnestra ı prıtokov Tıssy. Etı Gety, spýstıvshıs s Ilı k Syr-Dare, poselılıs okolo Ko­kana ı plemenı Ta-hia, Dakov, v to vremıa, kak k zapadý ot nıh, na 49 dneı pýtı, jılı Asy. Za 120 let do R.H. Kıtaıskıe ıs­tochnıkı ýkazyvaıýt, chto po napravlenııý ot Syr-Darı k Ýralý ı Volge jılı Alane. Sledovatelno, v etot perıod proızoshlo pereselenıe bolshıh rodov v srednem Kıtae, vblızı Tıbeta, smejnogo s Kashgarom, Pamırom, Gındýkýshem ı dr. Gýnny tesnılı Ýsýnov, poslednıe Gotov, a onı v svoıý ochered Dakov, Azov, sovpa­daıýşıh po mestý jıtelstva s Alanamı, rodstvennymı Ýsýnam. PomıanýtyeıÝe-chjı-iety-gety prıznany za Massagetov, t.e. bolshıh Getov. Tak to my polýchaem tselýıý tsep odnoı ı toı je Indo-Evropeıskoı rasy: Ýsýn, Asov, Alan, Getov, t.e. tselyı rıad ıstorıcheskıh narodov ot Dýnaıa do Karpat ı do Syr-Darı). Vse eto odnako je otnosıtsıa ko II st. do R.H...
Bul ulttardyń kóneliligi emeı ne­mene? Dýnaıdan Karpatqa jáne Syr­darııaǵa deıingi jerdi alyp jatqan jerde qazaqtyń izi saırap jatyr. Ekinshi bir derekkózi týraly aıtqan jón. Ony Ramazan Husaıynuly Kereıtovtyń «Nogaıtsy. Osobennostı etnıcheskoı ıstorıı ı bytovoı kýltýry» atty monografııasynan kezdestirdim. (Stavropol. «Servısshkola».2009g.) Sonda mynandaı derek bar. «Sredı kýbanskıh ı kýmskıh nogaıtsev rasprostra­nen etnonım «kazak», prınıatyı nyne kak famılııa Kazakov. (Sonda. 115 b.). Sonymen, Noǵaı rýlarynyń attaryna nazar aýdaralyq. Qypshaq, Qańly, Úısin, Naıman, Kereı, Qońyrat, Qytaı, Baıys, Tama, Majar rýlary sol qalpynda áli kúnge saqtalyp tur. Budan shyǵatyn bir-aq qorytyndy bar. Ol Uly tarıhı kezeńderde qazaq rýlarynyń basym bol­ǵandyǵy. Sondyqtan da qazaq tarıhyn N.Nazarbaev baǵamdaǵan ólshemmen alyp, qalyptastyrsaq durys bolar edi», - dep jazady ǵalym.