Halyq sanaǵy: Jeke derekter qalaı qorǵalady, sheteldegi azamattar sanaqqa kire me, 20 myń planshet qaıda jiberiledi
– Oljas Saılaýbekuly, ýaqyt bólip kelgenińizge rahmet! Bıylǵy halyq sanaǵynyń basty ereksheligi – onlaın sanaq shyǵar. Ázirge tuńǵysh onlaın sanaqqa 7 mıllıonǵa jýyq adam qatysty. Bul kórsetkishti qalaı baǵalaısyzdar? Qaı óńir belsendilik tanytyp keledi?
– Bıylǵy sanaq Táýelsizdik alǵaly úshinshi ret ótkizilip jatyr jáne tsıfrlyq tehnologııalar qoldanylǵan onlaın sanaq birinshi ret ótýde. Sońǵy derek boıynsha respýblıka boıynsha 6 mln astam adam onlaın sanaqtan ótken, 1 qazannan bastap 400 myń adam dástúrli sanaqqa qatysyp, ıntervıýerler suraǵyna jaýap berdi. Belsendi óńirlerge kelsek, adam sany boıynsha Túrkistan oblysy birnshi orynda keledi, onda 902 myńnan astam adam onlaın sanaqtan ótti. Ár oblysta halyq sany ártúrli ǵoı, eger halyq sanyna shaqqandaǵy úlesin alsaq, Qyzylorda oblysy birinshi orynda, onda halyqtyń 50 paıyzdan astamy onlaın sanaqtan ótkeni belgili boldy.
– Bıylǵy halyq sanaǵyn ótkizýge 9 mlrd teńgege jýyq qarajat bólindi. Al onlaın sanaq shyǵyndardy azaıtýǵa yqpal etti me?
– Edáýir yqpal etti dep aıta alamyz. Óıtkeni, 2009 jylǵy sońǵy sanaqty alsaq, keı aqparat kózderinde 1,44 mlrd dollar jumsaldy dep aıtylýda, ol shyndyqqa janaspaıdy. 2009 jyly sanaqqa 6,5 mlrd teńge jumsalǵan bolatyn. Bul qarajatty sol kezdegi halyq sanyna bólip, sol kezdegi dollar baǵamymen eseptegende, 2009 jyly bir adamǵa ketken shyǵyn – 2,6 dollar bolyp esepteldi. Al bıylǵy dollar kýrsy men halyq sanyn eseptesek, 9,1 mlrd teńgeni bólgende adam basyna shyǵyn 1,1 dollar bolady, osy eseppen qaraǵanda shyǵyn shamamen 3 esege azaıdy dese bolady.
Eń negizinen bul tsıfrlandyrýdyń arqasynda múmkin boldy. Bıyl eki kezeńdi qosa alǵanda, 32 myńnan astam ıntervıýer jumyldyrýdy josparlasaq, olarǵa tólenetin jalaqy 4,7 mlrd teńgeni quraıdy. Jalpy bıýdjettiń jartysyna jýyǵy – sanaqshylardyń jalaqysy. Al 2009 jyly sanaqshylardyń sany bıylǵydan úsh ese kóp bolǵan. ıAǵnı, tsıfrlyq tehnologııalardy engizýdiń tıimdiligi – aqparatty jedel jınaýǵa múmkindik beredi jáne adamı faktordy azaıtady. Mysaly bıyl 1 qazannan bastap sanaqshylar planshetpen shyqty, olar planshettegi saýal nusqalaryn tańdaýdy ǵana júrgizedi, ıaǵnı eshteńeni toltyrmaıdy, ýaqyt joǵaltpaıdy. Buǵan deıin sanaqshylar úılerdi qaǵazben aralaıtyn, ol qaǵazdaǵy derekterdi kompıýterge engizetin. Al planshetpen alynǵan derekter birden ortalyq serverge júkteledi jáne sol jaqtan óńdeýge jiberiledi.
– Shetelde turatyn, oqyp jatqan qazaqstandyqtar sanaqqa qalaı qatysady? Olardan qandaı málimetter jınalady? Mysaly olar qaı mekenjaıyn kórsetýi kerek?
– Onlaın sanaq toltyrǵanda eń aldymen mekenjaıdy kórsetý kerek, sanaqta Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵyndaǵy mekenjaılar ǵana shyǵady. ıAǵnı, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy turǵylyqty mekenjaıyn kórsetýi kerek. Olar shetelde ýaqytsha júrgen Qazaqstan azamatty ǵoı, «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyp jatqandar bar, dıalomattarymyz bar, elge qaıtqanda qaı turǵylyqty mekenjaıyna keledi, sony kórsetýi kerek.
Sheteldegi Qazaqstannyń dıplomatııalyq ókildikteri árıne, eldegideı qazaqstandyqtardyń úıin aralamaıdy. Degenmen, sanaqqa baılanysty QR Syrtqy ister mınıstrligimen birdese qabyldanǵan algorıtm bar. Ár dıplomatııalyq korpýstaǵy jaýapty qyzmetkerler sanaqtan ótý týraly arnaıy oqytýdan ótti jáne óz áriptesterine onlaın sanaqtan ótý joldaryn túsindiredi. Sheteldegi qazaqstandyqtar da sanaqtan onlaın óte alady. Eger onlaın ótý múmkindigi bolmasa, sol jerdegi konsýldyq nemese elshilikke baryp, jaýapty qyzmetkerdiń kómegine júgine alady.
– Bıylǵy sanaq úshin 91 suraq ázirlengen. Bul rette áıelderge, balalarǵa jáne erlerge suraqtar ártúrli qoıyla ma? ıAǵnı, jynysyna, jasyna qaraı, suraqtar da ártúrli bolady ǵoı?
– Iá, bul jerde barlyq azamattar 91 suraqqa jaýap beredi degen sóz emes. 91 suraqtyń ishinde tek qana áıelderge, tek qana úı ıelerine nemese shetelden ýaqytsha kelgen azamattarǵa qoıylatyn suraqtar bar. Onlaın sanaqta eń aldymen ózińiz týraly málimetti toltyryp, sodan keıin birge turatyn otbasy múshelerin qosýyńyz kerek. Máselen, úı jaǵdaıy týraly suraqtarǵa úı ıesi retinde siz ǵana jaýap beresiz, qalǵan otbasy músheleri bul suraqtarǵa jaýap bermeıdi. ıAǵnı, siz qosqan respondentter tek úshinshi baǵandaǵy jeke derekter saýaldaryna ǵana jaýap beredi. Bizdiń esebimiz boıynsha, qazirgi ýaqytta bir adam shamamen 50 suraqqa jaýap beredi. ıAǵnı, 91 suraqtyń barlyǵyna jaýap berý mindetti emes dep aıtqym keledi.
– Turǵyndar sanaqshynyń barlyq suraǵyna jaýap berýge mindetti me? Ózi qalamaǵan derekterdi aıtýdan bas tarta ala ma?
– Bul jerde formatty logıkalyq baqylaý júıesi qoıylǵan. ıAǵnı, ol jaýaptardyń bir-birine qarama-qaıshy bolmaýyn qadaǵalaıdy. Mysaly, memlekettik tilge qatysty «Qandaı tildi meńgerdińiz?» degen suraq bar. Onda shartty túrde qazaq, orys, aǵylshyn tili dep belgilep, 7 tilge deıin birneshe nusqany tańdaýǵa bolady. Keıingi suraqta «Memlekettik tildi meńgerdińiz be jáne ony kúndelikti ómirde qoldanasyz ba?» degen naqtylaýshy suraq bar. Qazaq tilin bilemin dep belgilep alyp, keıin memlekettik tildi bilmeımin dep jaýap berseńiz, sizdi kelesi suraqqa ótkizbeıdi. ıAǵnı onyń aldyndaǵy jaýapty túzeńiz nemese osy jaýapty retke keltirińiz dep belgi beredi. Bul formatty-logıkalyq baqylaýmen qarastyrylǵan nárse, ol alynǵan derekterdiń birizdiligin qamtamasyz etedi. Sodan keıin azamat sanaqty bastaǵan soń, ózine usynylǵan suraqtardyń barlyǵyna málimet usynýǵa mindetti. Munda jeke derekterdi májbúrlep jınap alyp, bireýge beremiz degen sóz emes. Bul málimetter tek qana statıstıkalyq óńdeý úshin qoldanylady, jeke málimetter basqalarǵa qoljetimdi bolmaıdy. Oǵan zańmen de kepildik beriledi jáne aqparattyq jelilerdegi qaýipsizdik sharalarymsen de qamtamasyz etilgen. Statıstıkalyq derekterdiń nátıjesi jarııalanǵanda, sizdiń jeke deregińiz shyqpaıdy, tek qana sizdiń jasyńyzdaǵy, sizdiń jynysyńyzdaǵy, sizdiń ortańyzdaǵy jalpy jaǵdaı kórsetiledi. ıAǵnı jeke bir adamnyń derekteri jarııalanbaıdy, sony túsiný kerek. ıAǵnı, turǵyndar sanaqta usynylǵan suraqtardyń barlyǵyna jaýap berýi kerek. Biraq, joǵaryda aıtqanymdaı, 91 suraqtyń barlyǵy bir adamǵa qoıylmaıdy.
– Kúni keshe messendjerler arqyly «Halyq sanaǵy» beınebaılanys arqyly ótedi degen feık aqparat shyqty. Bul máseleni anyqtadyńyzdar ma?
– Bul aqparat shyqqan boıda birden jaýabyn berdik. Úılerdi aralaıtyn sanaqshylardyń negizgi maqsaty – onlaın sanaqtan ótpegen azamattardy qamtý. Onlaın sanaqta bir otbasynyń birneshe múshesi týraly baǵandar toltyrylady, onda kúıeýi, áıeli nemese balasy qalyp qoıatyn jaǵdaılar bolady. ıAǵnı siz onlaın ótken bolsańyz, 10 qarashaǵa deıin kelgen habarlamany saqtaýyńyz kerek bolady. Sol habarlamany sanaqshyǵa kórsetesiz, sanaqshy óz planshetinen otbasynyń sanaqtan ótkenin tekseredi jáne esh suraq qoımastan kelesi mekenjaıǵa ketedi. Al beınebaılanys arqyly, telefon arqyly jalpy qashyqtan saýalnama júrgizý bizde qarastyrylmaǵan, mundaı tásildi múldem qoldanbaımyz. Eger bireýler beınebaılanys tásilin usynatyn bolsa, alaıaqtyq áreketi bolýy múmkin dep aıttyq. Qaraǵandy oblysynan shyqqan aqparat jóninde de polıtsııa deparatmenti óz kommertaııin berdi.
Bul rette shyn sanaqshylardy tanýdyń óz joldary bar. Olardyń moınynda sanaq logotıpi bar kók tústi sharf, kók sómkesi jáne plansheti bolady. Eń negizgisi – ıntervıýer ekenin rastaıtyn beıdj-kýálikte aýmaqtyq statıstıka departamenti basshysynyń qolymen jáne mórimen rastalǵan ıntervıýerdiń fotosýreti, tolyq aty-jóni bolady. Kýáliktiń joǵarǵy bóliginde tirkeý nómiri kórsetiledi. Bul nómirdi sanaq.gov.kz saıtynda «ıntervıýerdi izdeý» jolaǵyna engizip, tekserýge bolady.
– Al endi dástúrli sanaqqa toqtalsaq, 1 qazannan bastap sanaqshylar úılerdi aralaýdy bastady. Olar turǵyndardy qaı ýaqyt aralyǵynda mazalaýǵa quqyly? Arnaıy bekitilgen jumys kestesi bar ma?
– Naqty ýaqyt kestesin ár aýmaqtaǵy sanaqshylardyń ózi belgileıdi. Óıtkeni, kúndiz kóp adamdar jumysta bolady. Úıine barǵanda eshkim joq bolsa, qaǵazǵa sanaqshy ekenin eskertip, óz málimetterin jazyp, habarlama qaldyrady. Al eger eshkim habarlaspasa, óz aýmaǵyndaǵy mekenjaılardy aralap bolǵan soń, jaýap bermegen úılerge taǵy da soǵady. Ýaqyt kestesine kelsek, ákimshilik zańnamada azamattardy mazalamaý týraly tártip bar, umytpasam, jumys kúnderi 22:00 deıin, demalys kúnderi – 23:00 deıin. Sanaqshylar da sol ýaqyt sheńberinde ǵana úılerdi aralaı alady.
Sanaqtan onlaın óte almaıtyn azamattardy qamtý úshin ıntervıýerler jumyldyrylǵan. Sanaqshy retinde sol jerdegi turǵyn, jumyssyz nemese eńbek demalysynda júrgen azamat ta shyǵa alady, olardyń qosymsha tabys tabýyna múmkindik bar. ıAǵnı sol aýmaqtyń turǵyny ıntervıýer retinde sanaqty júrgize alady. Eń negizgi talap – 18 jastan asqan azamat jáne qazirgi jaǵdaıǵa baılanysty vaktsına alǵan bolýy tıis. Azamattarmen til tabysa alatyn, planshetpen, kompıýtermen jumys isteı alýy kerek. Olar arnaıy oqytýdan ótti. Odan bólek, Bıýro tarapynan árbir ıntervıýerge qorǵanysh quraldary beriledi, sanaqshylar antıseptık qoldanyp, maska taǵyp júrýge, áleýmettik ara qashyqtyq saqtaýǵa mindetti.
– Sanaqshylardyń barlyq úıdi aralap shyqqany qalaı tekseriledi? Olardyń marshýrtyn navıgatsııa arqyly baqylaý nemese tirkeý tásilderi qoldanyla ma?
– Eger planshetke navıgatsııa ornatsaq, oǵan qalypty ınternet te qoıý qajet bolady. Al planshettegi derekterdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin úırenshikti ınternet berilgen joq. Oǵan baılanys operatory tek qorǵalǵan jelini ǵana beredi, sol jeli arqyly málimetter ortalyq bazaǵa ǵana kelip túsedi. Osylaısha aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý kózdelip otyr. Sondyqtan, planshettegi málimetti qorǵaý talaby boıynsha, ádepki qalypty ınternet bolmaýy kerek. Sáıkesinshe, onda navıgatsııa quraldary da bolmaıdy.
Biraq, 1-30 maýsym aralyǵynda sanaqqa daıyndyq kezeńi júrgizildi. Sol kezde árbir sanaqshyǵa ýchaske men júktemeler teńdeı bólindi. Ár ıntervıýer óz aýmaǵyndaǵy mekenjaılar týraly tolyq aqparat berýi kerek boldy. Sanaq kezinde de qandaı da bir másele týyndasa, ınstrýktor-baqylaýshyǵa habarlaıdy, ol deńgeıde másele shelimese, aýmaqtyq statıstıka bólimine júgine alady. ıAǵnı jumys protsesinde barlyǵy qadaǵalanady.
– Bilim mınıstri muǵalimderdi sanaq jumystaryna tartqandar tıisti jazasyn alady, aıyppul salynady degen edi. Búgingi kúnge deıin jaýapqa tartý, jazalaý oqıǵalary boldy ma? Sanaq boıynsha shaǵymdanǵysy kelgender qaıda júgine alady?
– Bıýro tarapynan belgili bir jalaqyǵa belgili bir qyzmet qana usynylady jáne bizdiń eki túrli kelisimshartymyz bar – aqyly túrde qyzmet kórsetýge kelisim jáne azamattardyń jeke derekterin úshinshi tulǵalarǵa jarııalamaý kelisimi bar. Osy kelisimderge qol qoıylǵanda ǵana biz sanaqshylardy jumysqa qabyldaımyz. Bizde esh májbúrleý joq, eger azamat jumys istep júrse de, qosymsha tabys tapqysy kelse, esh shekteý qoımaımyz. Al bireýdi májbúrlep sanaqqa jumsaý talaby bıýro tarapynan qoıylmaǵan.
Tek qana Statıstıka bıýrosy barlyq memlekettik mekemelerge hat joldady. Ol hatta «Halyq sanaǵy syndy mańyzdy shara ótip jatyr, ony eki jolmen tapsyrýǵa bolady, sanaqtyń mańyzdylyǵyn barlyq qyzmetkerlerińizge jetkizýdi suraımyz» dep jazylǵan. Shaǵymdaný isi Statıstıka bıýrosynyń quzyretine jatpaıdy. Ol úshin Eńbek ınspektsııasy, quqyq qorǵaý organdaryna habarlasqan jón. Sebebi, Statıstıka bıýrosy – shara qoldanatyn uıym emes. Bul jaǵdaıda bıýro konsýltaýtıvtik qana kómek bere alady. Ol úshin 1446 jedel jelisi bar.
– Sanaq jumystary úshin 23 myń adam jumysqa alyndy. Onyń 20 myńy tikeleı úılerdi aralaıtyn ıntervıýerler. Sanaq bitken soń 20 myń planshet qaıda jiberiledi? Mektepterge qaıyrymdylyq retinde berilýi múmkin be?
– Áýel basta sanaqqa bólingen bıýdjetti qoldaný kezinde, ony eki aılyq sharaǵa ǵana qoldanbaı, keıin de kádege jaratý qarastyrylǵan. Dál osy planshetterge kelsek, olardyń biraz bóligi Statıstıka departamentterinde qalady. Sebebi departamentterdiń ózderiniń júrgizetin zertteý jumystaryna bul quraldardyń qajettiligi bar. Al basym bóligi mektepter men aýrýhanalarǵa berý týraly aldyn ala kelisim jasalǵan. ıAǵnı, mektepter men aýrýhanalardyń qajettiligine qaraı berilmek.
– Sózimizdi túıindeı kele, halyq sanaǵynyń mańyzyna toqtalaıyqshy. 91 suraqqa berilgen jaýaptar ómir sapasyn jaqsartýǵa yqpal etedi ǵoı?
– «Sanaq» degen sózdiń ózin kóptegen adamdar halyqty sanaý ǵana dep túsinetin sııaqty. Bul sharanyń halyqaralyq ta mańyzy bar. Bul bizdiń ǵana elimizde ótip jatqan joq, BUU Bas assambleıasy jarııalaǵan 2020 jylǵy raýndy aıasynda ótip jatyr. Muny 10 jyl saıynǵy dınamıka, halyqtyń jaǵdaıynyń qalaı ózgergenin, qaı jaqqa ózgerýi múmkin ekenin boljaýǵa baǵyttalǵan málimetterdiń derekkózi dep aıtamyz. Suraqtardyń aýanyna qaraı baıqasańyz, demografııa, ekonomıka, áleýmettik jaǵdaı syndy túrli salalar qamtylǵan. Barlyǵynyń negizinde málimetter jınalyp, memlekettik organdarǵa ózderiniń strategııalyq josparyn qurýǵa qajetti derek bazasy qurylady. Bıznes ókilderi de óz tutynýshylary týraly jalpy kartınany kóre alady. Belgili bir aýdanda, oblysta qandaı qyzmet jetispeıdi, qaı qyzmetti jetildirýge bolatynyn baǵamdap, óz bıznes josparyn qura alady. Ǵylymı ınstıtýttar men qoǵamdyq uıymdarǵa da qajetti derekter osy sanaqta jınalady. Málimetterdiń barynsha shynshyl, obektıvti bolýy túrli salaǵa qajetti zertteýlerge ǵana emes, naqty sharalardy paıdalanýǵa da qajet bolady. Bul jerde málimet jınaýdan utylyp jatqan tarap joq. Turǵyndar ózine ne jetpeı jatqanyn kórsete alady, sol jaýaptardyń negizinde naqty sharalar da qabyldanbaq.
Eske sala keteıik, bıylǵy sanaqtyń basty jańashylyqtarynyń biri – sanaqtyń dástúrli jáne onlaın formatta ótýi boldy. 1 qyrkúıek pen 15 qazan aralyǵynda sanaq.gov.kz saıtynda onlaın rejımde saýalnama paraqtaryn toltyrý múmkindigi bolady. Respondentter sanaqqa qatysý úshin ózine yńǵaıly ýaqytty tańdaı alady, saıtta blank toltyrýdy toqtatyp, keıinnen jalǵastyra alady. Odan basqa, Egov platformasynda elektrondyq tsıfrlyq qoltańba arqyly jáne Aitu mobıldi qosymshasy arqyly, sanaq.gov.kz saıty arqyly sanaqtan ótýge bolady. Al dástúrli ulttyq sanaq onlaın rejımde sanaqtan ótpegen turǵyndar úshin 1-30 qazan aralyǵynda ótedi.