Halyq Qaһarmany - Toqtar Áýbákirov

ASTANA. Sáýirdiń 9-y. QazAqparat / Aıdar Ospanalıev/ - Búginde Toqtar Áýbákirovty aýzyna alsa, tamsana sóılemeıtin qazaq joq. Halqynyń batyr ulyn –tuńǵysh ǵaryshkerdi osy jetistikke jetkizgen onyń boıyna bitken erekshe talanty, daryny. Qazaqtyń birtýar uly, áıgili ǵaryshker Toqtar Áýbákirov 1946 jyldyń shilde aıynyń 27-sinde Qaraǵandy oblysyndaǵy Qarqaraly aýdanynyń 1-shi Maı aýylynda dúnıege

kelgen. Toқtardyң atyn әkesi Oңғarbaı men sheshesi Қamııa oғan deıingi balalary shetineı bergesin, endi osy perzentimiz aman-esen er jetsin degen nıetpen yrymdap, Toқtar қoıғan eken. Nendeı isten bolsa da nәtıje shyғara biletin қaısar ұldyң boıyndaғy asyl қasıetteri jastaıynan-aқ tanyla bastasa kerek. Sonaý 1962-1965 jyldar aralyғynda Temirtaý құıma mehanıkalyқ zaýytynda tokar bolyp қyzmet etip jүrgen kezinde-aқ onyң aty oblystyқ «Құrmet kitabyna» engizilipti. 1669 jyly Reseıdiң Armavır joғary әskerı ұshқyshtar ýchılışesin bitirgen ol 1969-1975 jyldar aralyғynda Keңes odaғy әskerı-әýe kүshteriniң Қıyr shyғys әskerı okrýginde ұshқysh, zveno komandıri, eskadrılııa komandırinyң orynbasary қyzmetterin atқarғan. Sondaı-aқ 1976 jyly Mәskeý ұshқysh-synaқshylar mektebin bitirip, 1979 jyly Reseı astanasyndaғy A.I.Mıkoıan atyndaғy tәjirıbelik-konstrýktorlyқ bıýronyң ұshқysh-synaқshysy boldy. Osyndaı өner ordalaryn tәmamdap, avıatsııa salasynda қyzmet ete jүrip, Toқtar Әýbәkirov өziniң bilikti maman ekendigin dәleldep, erlik қasıetterimen kөzge tүsken. Onyң Keңes odaғy tұsynda tұңғysh ret әýede jerge қonbaı ұshaққa 2 ret janar maı құıdyrý arқyly Soltүstik polıýske ұshý saparyn erlikke para-par is dep baғalaýғa bolady. Al 1989 jyly onyң 1-shi bolyp, avıatasýshy kreıserdiң үstine «Mıg-29» reaktıvti ұshaғyn sheberlikpen қondyrýy da bүginde aңyzғa aınaldy. Ұshқysh өz tәjirıbesinde reaktıvti ұshaқtardyң 50-den asa jaңa tүrin synaқtan өtkizipti. Al 1991 jyldyң sәýir aıynyң 2-sinde Keңes odaғynyң Ғaryshkerler daıyndaý ortalyғynda ғaryshқa ұshý daıyndyғyna kirisip, sol jyly қazan aıynyң 2-sinde Baıқoңyrdan «Soıýz TM-13» kemesimen ғaryshқa ұshty. Onda tәjirıbeli maman өzge ғaryshkerlermen birlese otyryp, bıotehnologııa, metallýrgııa, medıtsına salalary jәne Aral teңizi aımaғy boıynsha ғylymı-zertteý jұmystaryn jүrgizdi. Keıinirek bұl baғyttaғy jұmystardyң barlyғy da өziniң jemisti nәtıjesin berdi. Zertteýdiң қorytyndysy boıynsha Aral teңiziniң үstindegi tұzdy shaң boramasynyң paıda bolý protsesi, sol zııandy aerozoldardyң Қazaқstan men Reseı aımaқtaryna taralýynyң ғaryshtyқ sýretteri alyndy. Sondaı-aқ Қazaқstan aýmaғyndaғy atmosferany jәne jer betin zertteý, jұldyzdy aspandy astrofızıkalyқ baқylaý jұmystary da jospardaғydaı jүzege asty. Osyndaıda ataқ-daңқy dүrkirep tұrғan azamattyң bәrin tastap, týғan eline қaıtyp oralýyna ne sebep boldy eken degen zaңdy sұraқ týady. Odaққa tanymal, bedeldi de beldi ғaryshkerdiң tabıғı darynyn paıdalanyp, ғaryshty ıgerý isine үlesin қosyp, oılaғan josparlaryn jүzege asyryp, jүre berse өzgelerdiң aldyndaғy mereıi odan da үstem bolmas pa edi. Onyң үstine ғarysh salasyn ıgerýde aıdarynan jel esip tұrғan Reseı sııaқty alyp eldiң қoldaýyn paıdalanyp, janyna jaıly өmir sүrse nesi aıyp. Dese de jastaıynan elim, jerim dep өsken halқynyң asyl ұlyn týғan jeriniң topyraғy tolғantpaı қoımaғan. Өıtkeni ol қansha jyldar syrtta jүrip, elden bөlek ortada өsse de Otan, Týғan jer sııaқty қasıetti ұғymdardy bir sәt te esten shyғarmaғan. Onyң otansүıgishtik, ұltjandylyқ қasıetteri jөninde tanymal jýrnalıst Nұrtөre Jүsip «Egemen Қazaқstan» basylymynda jarııalaғan «Қyran қazaқ» atty maқalasynda bylaı deıdi: «Bұl әңgimeni maғan Saýytbek Abdrahmanov aıtyp edi. Bizdiң gazetke basshy bo¬lyp bekitilerdiң aldynda, ?Қazaқstan? teleradıo¬korporatsııasynda birinshi vıtse-prezıdent қyzme¬tinde jүrgende ?Otandastar? atty tikeleı efır habaryna Toқtardy shaқyrғan eken. Toқaң efırge bir saғattaı erte keledi. Ýaқyt jetkenshe kabınet¬te biraz әңgime aıtylady. Bir kezde: ?Meni қaırap, tүletip shyғarғan қazaқtyң әni ғoı?, dep қalady Toқaң. Bұl sөzdiң syry bylaı eken. . ..Қıyr Shyғys. Қaқaғan қys. Orman ishi. Toқtar jalғyz. Tұnjyraңқy. Týғan jerden jyraқ jүrgeni janyna batty ma, joқ әlde jүregine jaқyn tұtқan sol bir jannyң bergen sertte tұrmaғany eңsesin tү¬sirdi me, әıteýir ne kerek, jas jaýynger taıga¬nyң bir shetinde, jeldiң өtinde tұrғanda өne-boıyn өksik қysқan sәt týғan... Kөңil kүıi bolyң¬қyramaı, kileң ishýge kelgende aldaryna jan sal¬maıtyn toptyң ortasyna tүskenge қatty қamyқty ma, kim bilgen? Talғat Sүıinbaıdyң Toқtar týraly jazғan ?Tұңғysh қazaқ ғaryshkeri? dep atalatyn kitabynda: «... keң taıga қatar құlazyғandaı. Қapa kөңilmen otyryp Toқtar әlginde өzimen ala shyққan tranzıstordyң құlaғyn bұraıdy ғoı baıaғy. ?Maıak? degen radıostantsııa bolatyn baıaғyda. SSSR halyқtary әnderinen bir kontsert bere қalypty sol radıo. Kenet? Әdemi bir sybyzғy әýen estiledi.Ajaryң ashyқ eken atқan taңdaı, Nұrly eken eki-aı kөziң jaққan shamdaı. Anaңnan seni tapқan aınalaıyn, Kүlim kөz, oımaқ aýyz, jazyқ maңdaı.., ? dep sıқyrly sazy jandy baýrap, jas jaýyngerdiң jүregin eljirete jөneledi. Әnniң қaıyrmasyna kelgende Toқtar tipti elitip, aıdalada, Қıyr Shy¬ғys¬tyң bir қıyr shetinde қamyғyp jүrgeni mүldem esten shyғyp, erekshe bir kүıge bөlenedi. Әsem әn¬niң әýeni jүregine maıdaı jaғyp, өmirdiң bar қıyn¬dyғy ұmyt қalғandaı bolady. Қazaқtyң bұl¬bұl үndi әnshisi Bıbigүl Tөlegenovanyң oryn¬daýyn¬daғy ?Gaýһartas? osylaısha өrshil jastyң jүreginde jattalyp қalady. Қamyққan kөңil ornyna tүsedi. Jas jigerin sonda Toқtar bylaısha janyғan tәrizdi: ?Osyndaı keremet әn týdyrғan bizdiң қazaқ қandaı ғajap halyқ. Sol halyқtyң men de bir balasymyn. Қoı, bүıtip қamyғa bergenim jaramas. Beldi bekem býaıyn. Ata jolyn қýaıyn. Қaıratyma mineıin. Қapalanbaı jүreıin. Elge қyzmet eteıin. Maқsatyma jeteıin?. Sөıtip, қyran dүr silkinedi. Қaıta tүleıdi. Araғa biraz jyl tүsedi. Mәskeýde SSSR Joғarғy keңesiniң kezekti bir sessııasy өtip jatady. Odaқ parlamentiniң depýtaty Bıbigүl Tөlegenovanyң қonaқүıdegi nөmiriniң esigin tyқyldatady Toқtar. ? Apaı, men sizdi әýejaıғa deıin shyғaryp salaıyn, ? dep Toқaң balasha қıylady ғoı. ? Rahmet, әýre bolmaı-aқ қoı. Kөlik bar. Rah¬met, қaraғym, ? dep Bıbigүl apamyz da Әýbәki¬rovti әýre etkisi kelmeıdi. Sonda Sovet Odaғynyң Batyry қoıarda-қoımaı otyryp, Sovet Odaғynyң halyқ әrtisin ?Domodedovo? әýejaıyna shyғaryp salady. Rýlge өzi otyrady. Jolda kele jatyp: ? Apaı, men Sizge rahmet aıtaıyn dep edim. Bir kezde basymnan osyndaı jaғdaı өtip edi, sonda sizdiң salғan әniңizdi tyңdap, өmirge қaıta kelgen¬deı bolyp edim. Қaıratyma ? қaırat, aıbatyma ? aıbat қosқan edi sizdiң salғan әniңiz. Osyndaı әn shyғarғan bizdiң halқymyz shynynda da keremet el emes pe?!. ? dep alғysyn aıtyp, syr shertedi. ?Gaýһartas? әniniң sıқyrly sazy talaı jүrekti tebirentken, talaı jүrekti eljiretken. Әli de talaılardy tebirentip, eljiretip jibereri anyқ. Shyn asylғa ekiniң biriniң қoly jetpeıdi. ?Gaýһartastyң? ғalamattyғy da sonda: ony ekiniң biri dәl Bıbigүl Tөlegenova syқyldy eljiretip sala almaıdy. ?Gaýһartas? - ғұmyrly әn. Қazaқpen қatar jasaıtyn әn. Sol әnge sonsha eltı alғan azamatty aıtsaңyzshy?!»,- dep tamsanady avtor. T.Әýbәkirov Parlament depýtaty bolyp jүrgen kezinde halқynyң, ұltynyң mүddesin jeke mүddeden joғary қoıa biletin, aқyl parasaty mol sarabdal saıasatker ekendigin kөrsetti. Onyң boıyndaғy batyrlyқ қasıeti Parlamentte de ıgi әserin tıgizdi dese bolady. Өıtkeni ol Parlament қabyrғasynda talқylanғan kөptegen mәseleler men zaң jobalary boıynsha өziniң oıyn irikpeı, bardy bar, joқty joқ dep aıta bildi. Ol ұlt taғdyryna қatysty mәsele talқylanyp jatқan tұsta eshkimniң de kөңil-kүıine nemese kөzқarasyna alaңdaғan emes. Sol үshin de ony bүgin halқy қadir tұtyp құrmetteıdi. Parlament қyzmetine baılanysty өziniң oılaryn ol «Aıқyn» basylymynyң tilshisine bergen sұhbattarynyң birinde bylaı deıdi: «Ras, Joғarғy Keңestiң on ekin¬shi, on үshinshi shaқyry¬lym¬da¬rynda depýtat bolғanmyn. Bi¬raқ ol kezde jaғdaı қazirgideı bol¬ғan joқ қoı. Ol kezde bүgin¬gideı jaýapkershilik artylғan joқ. Al қazir tәýelsizdik alyp, seniң әrbir istegen jұmysyң, әr basқan қadamyң el-jұrtyңnyң, halқyңnyң bolashaғyna yқpal etetin jaғdaıda, osynsha jaýap¬ker¬shilikti arқalap jұmys isteý, shy¬nynda da, қıyn eken. Elimiz, my¬saly, aıaғynan tik tұrýy үshin biz¬ge jaқsy-jaқsy zaңdar қa¬byl¬daý kerek. Al bizde zaң jүzinde belgili bir toptyң mүddesi ғana қam¬ty¬lyp ketip jatady. Soғan narazy bo¬¬lasyң. Halyққa kerek zaң shyқ¬¬sa deısiң. Kөptiң mүddesin қorғaғyң keledi»,- deıdi. T.Әýbәkirov 1991 jyldyң қazan aıynda elge oralyp, қazaқstandyқ ғaryshtyқ zertteýlerdiң negizin қalaýғa, otandyқ Қarýly Kүshterdiң әskerı daıarlyғyn jetildirýge, әskerı-patrıottyқ tәrbıe jұmystaryn jolғa қoıýғa belsene atsalysty. Ol 1992-1993 jyldar aralyғynda Қorғanys mınıstrniniң orynbasary, 1994 jyly Қazaқstan Respýblıkasy Ұlttyқ Aeroғaryshtyқ agenttiginiң Bas dırektory, Ғylym jәne jaңa tehnologııa mınıstriniң orynbasary қyzmetterin atқarady. Al 1994-1995 jyldary Қazaқstan Respýblıkasy Joғarғy Keңesiniң depýtaty ? Қorғanys jәne қaýipsizdik komıtetiniң tөraғasy boldy. 1996 jyldan Қazaқstan Respýblıkasy Prezıdentiniң keңesshisi қyzmetinde jүrdi. 45 jasynda ғaryshker atanғan Toқtar Әýbәkirovke odan bұryn 1988 jyly Keңes Odaғynyң batyry degen ataқ berilgen bolatyn. T.Әýbәkirov bұl ataқty da өmirin қaýip-қaterge tige jүrip, taban aқy, maңdaı terdiң kүshimen aldy. Ony Keңes үkimeti jaңadan ғana jasalyp, synaқtan өtpegen taғdyry beımәlim «Mıg» ұshaқtaryn sәtti synaқtan өtkizgendigi үshin marapattaғan. Baspasөz mәlimetterine қaraғanda, A.I.Mıkoıan atyndaғy avıakonstrýktorlar bıýrosynyң құjattarynda bұrynғy odaқtyң 26 synaқshy-ұshқyshynyң қataryna Қazaқstannan tek T.Әýbәkirov қana ilikken kөrinedi. Solardyң 9-y әrtүrli synaқtar kezinde mert bolyp, tiri қalғandary batyr atanғan. Olardyң ishinde bizdiң jerlesimiz, қazaқtyң ataқty perzenti Toқtar da bar.