Halyq qaһarmany Á.Mámbetov rejıssýrasy - ultymyzdyń óner baılyǵy
1932 jyly қyrkүıektiң 2-sinde Reseıdiң Volgograd oblysynda dүnıege kelgen Ә.Mәmbetov Almaty horeografııa ýchılışesinde, A.Lýnacharskıı atynadaғy Memlekettik teatr өneri ınstıtýtynda bilim aldy.
Instıtýt bitirgennen keıin M.Әýezov atyndaғy Қazaқ drama teatrynda, «Mosfılm» kınostýdııasynda, Қazaқ KSR Memlekettik kıno komıtetinde, «Қazaқfılm» kınostýdııasynda, Almaty teatr jәne kөrkemөner ınstıtýtynda jemisti eңbek etti.
1999 jyly Memleket basshysynyң қabyldaýynda bolғan ol Elbasynyң «elorda teatryna basshylyқ jasaңyz» degen ұsynysyn қabyl alғan bolatyn. Taıaýda «Astana aқshamy» gazetinde kөrnekti rejısserdiң elorda teatrynyң tizgin ұstaғannan keıingi atқarғan eңbegi jөninde izbasary, Қ.Қýanyshbaev atyndaғy Қazaқ mýzykalyқ drama teatrynyң dırektory әri kөrkemdik jetekshisi Erkin Jýasbektiң kөlemdi maқalasy jaryқ kөrdi. Biz ҚazAқparattyң «Halyқ қaһarman» aıdarynda «Mәmbetov mektebi» atty maқalanynyң yқshamdalғan nұsқasyn oқyrmanғa ұsynýdy jөn kөrdik.
«Әzekeң týmysynan bekemshil, өmirde de, өnerde de nar tәýekeldi basty maқsat etken. 70-shi jyldary keңestik keңistikti shýlatқan «Ana - Jer-Ana» қoıylymy alғash sahnaғa shyққanda kөpshilik: «Әzirbaıjan bұl shyғarmany sahnaғa қalaı shyғarady, basty keıipker Tolғanaı әdebı shyғarmada қara jermen mұңdasady. Ony sahnada қalaı jasaıdy. Akterdi edenge jatқyzyp қoıar ma?» degen sekildi pikirler aıtyldy. Aınalyp kelgende «Mәmbetov sharttylyғy» atty sahnalyқ tosyn әdis paıda boldy.
Teatrdyң shyғarmashylyқ kelbeti tek tabysty қoıylymdardan ғana tұrady deý - sheңberi tar ұғym. Bұl қaғıdamen Ә.Mәmbetovtiң Astana teatryndaғy eңbegine baғa berý mүmkin emes. Atalғan teatrdyң soңғy 10 jylda jetken tabysy - әrıne, kөrermen kөzaıymy bolғan tүrli spektaklder. Atap aıtқanda, Әzekeңniң әriptesi bola bilgen basқa rejısserlerdiң қoıylymdary, shyғarmalary sahnalanғan dramatýrgter, obrazdarғa jan bitirgen akterler shyғarmashylyғy. Mine, mұndaı құbylysty өtkergen sahnalyқ ұjymnyң bar jaýapkershiligi jetekshiniң aralasýynsyz өzinen-өzi jүrmeıdi. Endeshe osy ýaқyt aralyғy Astana teatrynyң Әzirbaıjan Mәmbetovtiң kezeңi dep atalýy zaңdy.
Әrıne, қazaқ sahna өneriniң қara shaңyraғy M.Әýezov teatrynda өzi jetken bıiktikterden keıin jaңa teatrғa kelip, baıaғy yrғaқpen jұmys istep ketýdiң mүmkin emestigi anyқ. Osy tұrғydan Ә.Mәmbetovtiң taңdap alғan baғyty men teatrdyң alғa basýy үshin jasalғan strategııalyқ jospary bүgingi kөzқaraspen baғalaғannyң өzinde өte dұrys. Eң aldymen өzi erterekte sahnaғa қoıғan shyғarmalaryn jas teatrdyң sahnasyna қaıtalap қoıýynda esh kinәrat joқ. Kerisinshe, sol spektaklder arқyly Әzekeң jas teatrdyң құramyn үlken mektepten өtkizdi. Teatr әrtisterine bıik mejeni kөrsete otyryp, soғan jetýge talpyndyrdy. Sol spektaklder үshin osyndaғy құramғa Almatydan tәjirıbeli sahna sheberlerin tartty. Үlken keңistikte өmirge kelgen sahnalyқ sheshimderin kishi sahnaғa қaıta қoıý barysynda dүnıege kelgen tәsilderi arқyly әriptesterine sabaқ berdi. Eң қyzyқtysy, Әzekeң jetekshilik etken tұsta onyң үzeңgiles rejısser shәkirtteri N.Jұmanııazov pen B.Ұzaқovtar tek spektaklder қoıyp қana қoımaı, elimizdiң aýқymynda өtkizilip jatқan teatr festıvalderine қatysyp, bas jүldeler men bәıgelerdi alyp jatty. Atalғan rejısserlerdiң «Altyn tordaғy toty», «Қandy azý» syndy қoıylymdary Astana teatrynyң jeңimpaz spektaklderi retinde tanyldy.
Әzekeң shyғarmashylyғynyң қaı baғyty da қyzyқty. Degenmen, eң aldymen Ә.Mәmbetov rejıssýrasy - ұltymyzdyң өner baılyғy. Sahnalyқ қoıylym tabysty bolýmen қatar, sәtsiz bolýғa da құқyly. Biraқ қaı spektakl bolmasyn өner týyndysy retinde қyzyқsyz bolýyna jol joқ. Bұl қaғıda - Әzekeңniң spektaklderi arқyly taraғan ұғym.
Astana teatrynyң sahnasynda қoıylғan «Қarakөz», «Қozy Kөrpesh-Baıan sұlý», «Ғasyrdan da ұzaқ kүn», «Ana - Jer-Ana» syndy taғy da basқa kөptegen қoıylymdardy iz-tүssiz өte shyққan spektaklder dep aıtatyn kisi joқ. Shyғarmashylyқ paıdasy sııaқty basқa da tұstaryn aıtpaғanda, Astana jұrtshylyғy үshin bұl spektaklder - neshe ұrpaқty eseıtken, ұltynyң tilimen terbetken, namysyn қaırap, janyna rýhanı azyқ bolғan dүnıeler.
Akterlik өnerdiң damýy үshin Әzekeңniң spektaklderi bergen sabaқ - өz aldyna bir tөbe. Astanaғa kelgenshe birneshe ret sahnalaғan «Қozy Kөrpesh - Baıan sұlý» spektaklin Әzekeң osynda қoıғanda aldyңғy қoıylymdarynan bir sabaқ ıne-jip almaғanyn anyқ baıқaımyz. «Қozy Kөrpeshtiң» astanalyқ sheshiminde shaғyn sahnany sheber sýretkerlikpen қazaқtyң keң dalasyna aınaldyra otyryp, shyғarmadaғy tar dүnıeni әdemi bere bilgen.
Қarabaı sүıretken arbany sheber paıdalana otyryp, әrbir kөrinisti әr jerde өtetindeı etip sahnalyқ sheshim қoldandy. Shaғyn alaңda arbanyң birese Қarabaıdyң үıi, birese Қodardyң қonysy, Jantyқtyң lashyғy bolyp kөrinetindeı tәsilmen paıdalanylýy - sөz joқ, rejıssýra sheberliginiң jemisi. Onyң үstine «jetpis jyl baғyp, jeti japyraқ aýyz tımegen» Қarabaıdyң sonshalyқty baı bola tұra, baılyқ degeniң bir arbaғa tұrarlyқ jүk emes ekendiginiң, өlgende kөrge de kirgize almaıtyn synyқ arba ekendiginiң sımvolıkalyқ ұғymy.
Osy Қarabaıdy sahnalaғan Shәmil Jүnistiң sheberligin, Қozy men Baıannyң analaryn somdaғan R.Omarhanova men T.Atymtaevalardyң tәjirıbesin jas akterlar S.Қashқabaev, E.Malaev, A.Nөgerbek, marқұm Sh.Mұқyshovalar jastyқ jalyndarymen ұlastyra otyryp, tamasha ansambldik oryndaý deңgeıine jetkizgen de osy - Ә.Mәmbetov mektebi.
Jalpy, sahnagerlik ortada Ә.Mәmbetov өmirge өte қaıyrymdy, al өnerde қatal da birbetkeı kelbetimen erekshelenedi degen tүsinik bola tұra, Әzekeңniң astanalyқ kezeңinde paıda bolғan jaңa қyrlaryn da aңғarýғa bolady. Ony «Қarakөz» қoıylymynyң mysalynda aңғarasyz. M.Әýezovtiң bұl shyғarmasyn Әzekeң 1981 jyly sahnalaғan. Bұl spektakl Mәskeýge deıin aparyp kөrsetilip, sol қoıylymғa jazylғan Ғ.Jұbanovanyң tamasha mýzykasy teatrdyң resmı үnine aınalғan. Mine, osy spektakl қoıylғan kezde teatr synshylary bir aýyzdan Ә.Mәmbetovke shyғarmadaғy aıtystardyң, jar-jardyң, betashardyң қysқartylyp ketkenin nұsқap, ony қoıylymynyң ұtylғan tұsy retinde alғa tartқan bolatyn. Mұndaı syn orynsyz emes te edi.
Mine, osy shyғarmany Astana teatrynyң sahnasyna әkelý barysynda Әzekeң ұlttyқ ıisi aңқyp tұrғan қoıylym jasap shyғardy. Kishkentaı ғana sahnany kәdimgi қazaқta baқan dep atalatyn oıýlanғan, birde kөterilip kele jatқan kүn sııaқty, birde kelinshekke құrylatyn shymyldyқ sııaқty, birde ғashyқtar syrlasatyn қaıyңdy toғaı syndy әser beretin basқұrlarmen өrnektep, kөrkem sahnalyқ әlem құra bildi. Қoıylym Әzekeң stıline tәn emes ұlttyқ bımen bastalyp, әr kөrinis әdemi әnge ұlasyp, jar-jar, betashar қoıylymnyң tartysyna, sahnalyқ tilmen aıtқanda, konflıktige negiz bolyp otyrýy osy spektakldiң shyn jetistigi dep aıtsa bolady.
Jalpy, Ә.Mәmbetovtiң tұlғasy, өnerdegi orny әli ұzaқ ýaқyt saқtalady. Sebebi, қazaқ sahna өnerinde ol қalyptastyrғan mektepten asқan eshteңe joқ. Sondyқtan da Astana teatry үshin, onyң bүgingi ұjymy үshin Ә.Mәmbetov - yrymdy tұlғa. Astana teatry Әzekeңdi kөrkemdik jetekshisi ғana emes, rýhanı jetekshisi dep biledi».
Ә.Mәmbetov «Otan», «Eңbek Қyzyl Tý», «Halyқtar dostyғy» orden- medaldarymen marapattalғan. KSRO jәne Қazaқstannyң memlekettik syılyғynyң laýreaty, KSRO jәne Қazaқstannyң halyқ әrtisi atanғan. Astana қalasynyң құrmetti azamaty.