Halyq aýdarmashynyń qııalyn emes, naǵyz Abaıdy oqyǵysy keledi – qara sózderdi orys tiline aýdarǵan Erbol Jumaǵul

ÓSKEMEN. QazAqparat – Abaı týyndylaryndaǵy ár sózdiń aıtary bar, mańyzy zor. Alaıda keıbir aýdarmashylar maǵynasyna úńilmeı, tuzdyq bolyp turǵan sózdi bilmestikpen alyp tastaıdy. Aqyn, kınorejısser Erbol Jumaǵul osyny naqty dáıektermen kórsetip, dáleldep berdi. «Ózge el qazaqtyń uly aqynyn shyn túsinsin desek, aýdarǵan kezde jeti ret ólshep, bir ret kesý kerek» deıdi ol. QazAqparat tilshisi 10 tamyz – Abaı kúnine oraı qara sózderdiń orys tilindegi kórkem aýdarmasyn jasaǵan Erbol Jumaǵuldy áńgimege tartyp kórgen bolatyn.

- Abaıdy aýdarýyńyzǵa ne túrtki boldy?

- Bul 3 jyl buryn bolǵan oqıǵa. Ulttyq bıýro aýdarmasy Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı jazýshylar men aýdarmashylardy shaqyryp, kezdesti. Onyń ishinde ózim de boldym. Menen jeke «Jarty jyldyń ishinde Abaıdyń qandaı týyndylaryn orys tiline aýdara alasyń?» dep surady. «Ýaqyt tyǵyz bolǵandyqtan óleńdi aýdara almaımyn, al qara sózderdi tárjimelep kóreıin. Bir talabym – qalamaqym baspadan shyǵatyn qaǵaz baǵasynan tómen bolmaýy kerek» dedim. Alaıda olar buǵan kelispedi. Sodan keıin óz jumysymdy istep, shyǵarmashylyǵymmen aınalysyp júre berdim.

Birde ǵalamtorda Abaıdyń qara sózderiniń úzindisi kózime ilindi. Orysshasy men qazaqshasy qatar berilgen eken. Oqyp kórip edim, aýdarmasy kóńilimnen múlde shyqpady. Sol kezde derekti fılm túsirip jatqanbyz, qasymda otyrǵan operator jigitke «Myna jerin osylaı aýdarý kerek edi» dep ár tusyn taldaı bastadym. Hakimniń basqa aýdarmalaryn da arnaıylap qarap kórdim. Bireýdiń qatesin ekinshisi qaıtalaǵan. Bul degen uıat emes pe?! Qazaqtyń uly aqyny osylaı aýdarylsa basqadan ne suraımyz? Sóıtip, Abaıdyń kólemi qysqa birinshi sózin ashtym da jarty saǵatta ózimshe aýdaryp kórdim. Táýir shyqqan sekildi. Shabyt alyp, kirisip ketip eki aptanyń ishinde 24 sózin aýdardym. Biraq kenet jumystar shyǵyp, is-saparǵa ketip aýdarmam toqtap qaldy.

Arada biraz ýaqyt ótkende Qazaqstan PEN-klýbynyń prezıdenti, belgili pýblıtsıst Bıgeldi Ǵabdýllın habarlasty. Qara sózderdiń aýdarmasyn Facebook jelisindegi paraqshama jarııalaǵan bolatynmyn. Sony oqypty. Ózine erekshe unaǵanyn aıtyp, aǵylshyn tiline aýdarý quqyǵyn satyp alǵysy keletinin jetkizdi. Kelisimimdi berip, birshama qarajat túsken soń basqa jumystardy doǵara turyp, qara sózderdi ary qaraı aýdarýǵa den qoıdym. Shamamen 4 aıda aıaqtadym. Sońǵy bir aı óte aýyr boldy. Sebebi kúni-túni bas kótermeı eńbektendim. Sodan soń qara sózderdiń aýdarmasyn jeke kitap retinde shyǵarýdy uıǵardym. Áıteýir, kitap qysqa ýaqytta túgel satylyp, halyqtyń oń baǵasyn aldy. Qazir ekinshi tırajben shyǵarýǵa daıyndalyp jatyrmyn.

- Bizdiń oqyrmanǵa túsinikti bolsyn, qara sózderdiń aýdarmasynda jiberilgen qatelerden birneshe mysal keltirip ótseńiz.

- Abaıdyń qara sózderiniń orys tiline aýdarylǵan 4 nusqasyn qarap shyqtym. Hakimniń ekinshi sózinde «keń qoltyq sart» degendi olar túgeldeı «shırokopolyı» dep aýdarypty. Al «keń qoltyq» dep qazaq tilinde ańqaý, tez aldanatyn adamdy aıtady. Oryssha «prostofılıa» nemese «bezhıtrostnyı» dese áldeqaıda oryndy bolar edi. Basqa bir sózindegi «Aqyl tabý» degendi «Slova ne dostıgnýt tvoego razýma» dep beripti. Al Abaı ol jerde jol tabýdy meńzep tur, orysshalaǵanda «naıtı vyhod» bolady. Birinshi sózindegi «el baǵý» degen eki sózdi sońǵy aýdarǵan aýdarmashy «posvıatıt sebıa vysokoı tselı spasenııa naroda» dep jazǵan. Qalaı osylaı aýdarýǵa bolady? Budan Abaı múlde basqa adamǵa aınalyp tur. Nege uly aqynnyń ózi jazǵan eki sózdi «pravıt narodom» dep eki sózben maǵynasyn ózgertpeı aýdarmasqa?! Ózi qazaqsha múlde bilmeıtin bir aýdarmashy birinshi qara sózge injil kitabynan úzindi qosyp qoıǵan. Osy sekildi qateler óte kóp. Meniń de, halyqtyń ta aýdarmashynyń qııalyn emes, naǵyz Abaıdy oqyǵysy keledi.

- Sizge jaýap qatqan nemese ún qosqan abaıtanýshylar boldy ma?

- Shynyn aıtqanda, bul abaıtanýshylardyń atqarar tikeleı mindeti, kóterer júgi ǵoı. Olarǵa qoıǵym keletin suraǵym kóp. Abaıdy orys tiline qate aýdarsaq, basqa tilderge de qate jetedi. Sebebi qazaqshadan tikeleı aǵylshynshaǵa nemese frantsýzshaǵa aýdaratyn eshkim joq. Bári orysshadan tárjimeleıdi. Qara sózderdi aýdarǵanym byltyr aǵylshyn tilinde Londonda kitap bolyp jaryq kórdi. Endi basqa tilderge aýdarý jaǵyn da qarastyramyz.

Taıaýda ǵana meni hakimniń týǵan ólkesi Abaı oblysyna shaqyrdy. Sonda Semeıdegi Shákárim jáne Álıhan Bókeıhan atyndaǵy ýnıversıtetterge baryp, kezdesý ótkizdim. Stýdentter, magıstranttar men abaıtanýshylar da boldy. Olar maǵan qoldaý tanytyp, jyly lebizderin bildirdi.

- Qaı qara sózdi aýdarý erekshe qıynǵa soqty?

- 38-shi sóz. Bul eń uzyn sóz. Onyń ústine din týraly bolǵandyqtan mátinde arab, parsy sózderi jıi kezdesedi. Negizinen qara sózderdiń árqaısysy ońaı bolǵan joq. Birinshi sóz ǵana jeńil tıgen shyǵar. Aýdarma jasaý degen maǵan bir qyzyq oıyn, sheshýi kúrdeli kvest sekildi. Qıyn bolǵan saıyn qyzyǵa túsemin.

- Aýdarma barysynda sózdikterdi qoldandyńyz ba?

- Álbette. Jumys ústelim túrli sózdikke tolyp ketti. Onyń ishinde qazaq-orys, qazaq tiliniń túsindirme sózdigin, arab, parsy, tatar, qyrǵyz sózdikterin de qoldandym.

- Abaıdyń qara sózderindegi qaı oıy búgingi kúni óte ózekti dep oılaısyz?

- Bul suraqqa tolyqqandy jaýap berý úshin talaı ýaqyt ketedi. Óıtkeni, keltirer mysal óte kóp. Ózim eki ret Ońtústik Koreıaǵa kınofestıvalge barǵan edim. Káris halqynyń bir-birine degen syılastyǵy, kishipeıildigi men meıirimdiligi tańqaldyrdy. Dúkendegi satýshy bir tıyn aqshany qaıtarǵanda eki qolyna ustap, basyn ıip turyp beredi eken. Qazaqstanǵa kelip kólik tizginine otyrǵanymda joldaǵy júrgizýshilerdiń ózderin qalaı ustaıtynynan-aq kóńilge qaıaý tústi. Adam jolda ózin qalaı ustasa, kóshede de, úıde de solaı júredi ǵoı. Bizge bir-birimizge degen janashyrlyq, meıirbandyq jetispeıdi. Abaı da sol úshin qazaqty sókken. Óz-ózimizdi synamasaq óspeımiz. Hakimniń sózderin sol úshin oqýymyz kerek. Odan sabaq alyp, nátıje shyǵarýymyz qajet.

- Áńgimeńizge kóp rahmet!