Halqynyń qaһarman qyzy - Hıýaz Dospanova
1922 jyldyң mamyr aıynyң 15-inde Atyraý oblysynda dүnıege kelgen Hıýaz Ұly Otan soғysynda әskerı ұshaқpen aspan tөrinde maıdan salғan erligimen tanylғan, al soғystan keıingi beıbit өmirde қaıratkerligimen daralanғan қazaқtyң қaһarman қyzy.
Onyң jastyқ shaғy men өmiriniң basym bөligi myқty nasıhattyқ ıdeologııany ұstanғan Keңes zamanymen tұspa-tұs keldi. Basқa-basқa, Keңes өkimetiniң kezinde Odaқ үshin otқa da, sýғa da tүsýge bar jankeshti ұrpaқ tәrbıeleı bilgendigin kimde bolsa moıyndaıtyny haқ. Hıýaz da Otanyn shyn sүıgen sol kezdegi albyrt jastardyң biri bolatyn. Keңes zamanyndaғy avıatsııanyң jetistikteri men ұshқyshtardyң san tүrli erlik isteri jөnindegi үgit-nasıhat қazaқ қyzynyң da osy salaғa degen yntyzarlyғyn oıatқan. Osyndaı oı-қııaldyң tұңғıyғynda jүrgen қaғilez de pysyқ қyz aқyry degenine jetip, 1940 jyly mektepti үzdik degen baғamen bitirgen. Ol tek mektepti ғana tәmәmdap қoımaı, zapastaғy ұshқysh degen kýәligin қosa ala shyғady. Endi өziniң ұshқysh bolatyndyғyna senimi nyғaıa tүsken, oқýdan soң týra Mәskeýge jol tartyp, Jýkovskıı atyndaғy әskerı-әýe akademııasyna tүspek bolғan onyң alғashқy қadamy sәtsiz bolady. Bұғan nalyғan Hıýaz ba? Ol birden Mәskeýdiң birinshi medıtsınalyқ ınstıtýtyna tүsedi. Mұnda jүrgende de өr minezdi, қaısar қyz қatarynyң aldy bolady. Sabaқty jaқsy oқyғanymen қoımaı, ol gımnastıkamen de aınalysyp, қoғam өmirine de belsene atsalysady. Stýdenttik өmirdiң қyzyғyna batyp jүrgen baқytty kүnderdi soғys degen tajal bұzady. Bұl kezde Hıýazdyң sessııasyn aıaқtap, jazғy demalysқa daıyndalyp jүrgen kezi bolatyn. El basyna kүn týғan shaқta ol eline baryp, demalyp jatқandy әbes kөrip, құrby-құrdastarymen birge Mәskeý қorғanysyn қamtamasyz etý jұmystaryna atsalysady. Olar aldymen «Metrostroı» jүıesinde bolyp, keıinnen Memlekettik Қorғanys komıtetiniң қaramaғyna өtedi.
1941 jyldyң қyrkүıek aıy. Mәskeýdiң oқý oryndarynda jaңa oқý jylynyң bastalyp jatқan kezi. Al jastardyң kөpshiligi Otandy jaýdan қorғaý үshin maıdanғa attanyp jatқan shaқ.
Bұl kezde Hıýaz da maıdanғa medbıke, tegi bolmasa, sanıtar bolyp ketsem be dep, talpynyp jүrgen. Sөıtip jүrgeninde ol әıgili Marına Raskovanyң қyz-kelinshekterden avıapolk құryp jatқandyғyn estıdi. Bұl Hıýaz sııaқty naғyz өrshil jas үshin өziniң kim ekendigin kөrsetip қalatyn jaқsy mүmkindik edi. Bұny Hıýazdyң өzi de jaқsy tүsinedi. Kөkten sұraғany jerden tabylғan қaısar қyz oılanbastan, birden atalғan polk basshysyna keledi. Қazaқ қyzyna polk basshylyғy alғashynda senimsizdikpen қarasa da jaýyngerler құramyna қabyldaıdy. Sөıtip, jaýynger қyz Saratov қalasynyң әskerı әýe ýchılışesine jiberiledi. Mұnda shtýrmandar daıarlaıtyn arnaıy kýrsty aıaқtaғan jas қyz 1942 jyldyң kөkteminde sol kezdegi avıatsııa tarıhynda tұңғysh ret құrylғan, tүngi mezgilde jaý shepterin bombalaıtyn әıelder avıapolkiniң құramynda maıdanғa attanady.
Batyr apamyzdyң erlik eңbekteri týraly қaldyrylғan jazba derekter boıynsha Hıýaz қyzmet etken polk Oңtүstik maıdanda, ıaғnı Soltүstik Kavkaz, Kýban, Қyrym, Ýkraına, Belorýssııa, Polsha, Germanııa aspanyndaғy shaıқastarғa қatysқan. Ol kezdegi avıatsııadaғy shtýrmannyң atқaratyn rөli erekshe maңyzdy edi. Өıtkeni ol ұshaқty aldyn ala anyқtalғan jaý құramalarynyң dәl tөbesine әkelip bombalaıtyn. Sondaı-aқ olar ұshaққa jaý tarapynan shabýyl jasalғanda әýe shaıқasyn da jүrgizedi. Al ekıpaj komandıri alda-jalda mert bolsa nemese jaralana қalsa, shtýrman өzi otyrғan jerinen ұshaқty da basқaryp, әýedegi shaıқasty da jalғastyra beredi. Әýede қarsha boraғan oқtyң arasynda jүrip osyndaı birneshe mindetti bir adamnyң atқarýy ekiniң biriniң қolynan kele bermesi anyқ. Al Hıýaz osy mindetti abyroımen, tipti asқan sheberlikpen atқara bildi. Ol 300-den astam maңyzdy tapsyrmalarғa jiberilip, barlyғynda da erlik kөrsetken. Keıinnen Keңes odaғynyң batyry ataғyn alғan Marına Chechnevanyң Hıýazdyң sheberligi týraly: «Hıýaz Dospanova ұshaғyn nysanaғa ylғı da dәl aparatyn jәne өz aerodromyna da sondaı dәldikpen қaıta oralatyn»,- dep jazғandyғy beker bolmasa kerek.
Қyz-kelinshekterden jasaқtalғan jәne Hıýaz қyzmet etken avıapolk үkimettiң kөptegen joғary nagradalaryn alғan. Aldymen oғan «Gvardııalyқ» degen ataқ berilip, artynan «Taman», Қyzyl Tý, Sývorov ordenderi beriledi.
Avıapolk қyzmetkerleriniң jazyp қaldyrғan derekteri boıynsha, soғys kezinde alғan қatty jaraқattyң saldarynan Hıýazdy alғashynda қarýlastary өldi dep sanaıdy. Alaıda onyң shalajansar kүıde jatқandyғyn bireýler baıқap қalady. Sөıtip ol aman қalyp, tek 6 aıdan keıin ғana aıyғyp shyғady.
Soғystaғy erlikteri үshin batyr қyz «Қyzyl Jұldyz», «II dәrejeli Otan soғysy» ordenderi men «Kavkazdy azat etkeni үshin», «Varshavany azat etkeni үshin» medaldaryn ıelenip, әskerı ataғy aғa leıtenant shenine deıin өsedi.
Keңes әskeri 1945 jyly Berlındi azat etken soң Memlekettik Қorғanys komıteti қyz-kelinshekter avıapolkin birinshi bolyp taratady. Al bұl kezde ekinshi toptaғy mүgedek Hıýaz medıtsına ınstıtýtyna kelip oқýyn jalғastyrmaқ bolady. Alaıda ol sol kezderi өziniң erlik isterimen, iskerligimen Oral oblystyқ komıtetiniң birinshi hatshysy Minaıdar Salınnniң kөzine tүsedi. Sodan Hıýaz өzi týғan oblystaғy obkomnyң nұsқaýshysy bolady. Keıinnen Almatydaғy Joғary partııa mektebine jiberiledi. Sol ýaқyttan bastap, onyң el basқarý isindegi қyryna jol ashylady. Sөıtip, LKSM Ortalyқ komıtetiniң birinshi hatshysy sııaқty kөptegen laýazymdy қyzmetterdi atқarady.
El basyna kүn týғan shaқta sұrapyl soғysқa aralasyp, beıbit zamanda eline talmaı eңbek etken «Halyқ Қaһarmany» Hıýaz Dospanova 2008 jyldyң mamyr aıynyң 20-sy kүni өmirden өtti.