Golan bıiktigi jaıly ne bilemiz
Qazaqstandyq bitimgerler baratyn oryndardyń biri - Golan bıiktigi. Golan bıiktigi degenimiz ne, ol kimge tıesili jáne búgingi mártebesi qandaı? Bul jaıynda Kazinform tilshisiniń materıalynan oqyńyzdar.
Taıaý Shyǵystaǵy daýly aımaq
Golan bıiktigi - bul strategııalyq jáne saıası mańyzy bar Taıaý Shyǵystaǵy daýly aımaq. Onyń kóp bóligin Izraıl basyp alǵan, al shyǵys bóligi Sırııaǵa tıesili. Eki el de jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy osy aımaq úshin qaqtyǵysyp keledi. Aýmaq soltústikten ońtústikke qaraı sozylyp jatyr jáne teńiz deńgeıinen myń metrden astam bıiktiktegi 1,8 myń sharshy shaqyrymdyq výlkandyq taýly ústirt bolyp sanalady.
Geografııalyq shekaralary týraly aıtatyn bolsaq, Golannyń batysy Iordan ózeni men Tıverıad kólimen shekteledi (Izraılde ony Galıleıa teńizi nemese Kıneret kóli dep te ataıdy. red.), al soltústiginde - arabtar Djabal ash-Sheıh, al ızraıldikter Hermon dep ataıtyn taý bar. Ońtústigindegi tabıǵı shekara ıArmýk ózeni, al shyǵysynda onyń maýsymdyq tarmaǵy Vadı ar – Rýkkad.
Tarıhy men mártebesi
Golan bıiktigi týraly aıtatyn bolsaq, onda daýly aýmaqtyń búgingi kvo mártebege ákelgen tarıhı oqıǵalardy túsiný qajet. Izraılde evreıler Kıeli kitaptan bastap, Golan bıiktigin mekendegen dep sanaıdy. Birinshi dúnıejúzilik soǵystan soń jáne Osman ımperııasy ydyraǵannan keıin Golan bıiktigi Ulybrıtanııanyń Palestına mandatyna engizildi. 1920 jyly Golan frantsýz armııasynyń okkýpatsııasynan soń patshalyq qulaǵanǵa deıin Sırııa Arab Koroldigi terrıtorııasynyń bóligi boldy. 1922 jyly Sanremo konferentsııasynda Ulttar Lıgasy burynǵy Osman ýálaıatyn Ulybrıtanııa men Frantsııa arasynda bóldi. Ulybrıtanııa qazirgi Iordanııa aýmaǵyn qamtıtyn Palestınanyń tarıhı aımaǵyn, al Frantsııa Sırııa men Lıvannyń qazirgi aýmaǵyn aldy. Bul konferentsııada mandatty aýmaqtardyń naqty shekaralary belgilenbegen.
Keıinirek Golannyń basym bóligi Frantsııanyń múddeli aımaǵyna kirdi jáne frantsýz mandaty 1943 jylǵa deıin qoldanysta boldy. 1944 jyly Sırııa óziniń táýelsizdigin jarııalady, al Golan bıiktiginiń aýmaǵy Sırııanyń Kýneıtra provıntsııasynyń quramyna kirdi. Golandyqtar Sırııada qalýy múmkin edi. Biraq tórt jyldan keıin Palestınadaǵy evreı qaýymdastyǵy Ulttar lıgasy bergen Brıtandyq mandat aıaqtalýyna bir kún qalǵanda táýelsiz evreı memleketiniń qurylǵanyn jarııalady. Kelesi kúni jeti arab memleketi jańadan qurylǵan Izraıl memleketine shabýyl jasap, birinshi arab-ızraıl soǵysyn bastady. Onyń qorytyndysynda sırııalyqtar Golanda artıllerııalyq pozıtsııalaryn quryp, sodan keıin Izraıl aýmaǵyna oq jaýdyrdy. Aıta ketý kerek, sol jyldary 116 myń Golan halqynyń 80 paıyzy arabtar boldy
Sodan keıin 1967 jylǵy «alty kúndik soǵys» degen ataýmen tanymal arab-ızraıl soǵysy kezinde Izraıl Golan bıiktiginiń úshten ekisinen astamyn basyp aldy. Basyp alynǵan aýmaq Izraıl áskerı Ákimshiliginiń qaraýyna berildi, al Golandar Izraıldiń baılanys jáne qarjy júıesine biriktirildi.
Sol kezde BUU Qaýipsizdik Keńesi «Izraıl Qarýly Kúshterin sońǵy qaqtyǵys kezinde basyp alynǵan aýmaqtardan shyǵarýǵa» shaqyrǵan 242-qarar qabyldady. Búgingi kúnge deıin okkýpatsııamen kelispeıtin kóptegen elder BUU-nyń osy qararyna silteme jasaıdy. «Alty kúndik soǵystan» keıin birte-birte Golannyń arab halqy bul aýmaqty tastap kete bastady. Nátıjesinde tek 6,5 myńǵa jýyq Sırııa azamaty, kóbinese sırııalyq drýzdar qaldy.
Izraılde «Aqyret kúni soǵysy» dep atalatyn 1973 jylǵy kelesi arab-ızraıl soǵysy Arab áskerleriniń aıyrylyp qalǵan terrıtorııalardy qaıtaryp alýǵa úmit otyn oıatty. Sırııa Golan bıiktigin qaıtarýǵa tyrysty. Izraıl kúshteriniń aýyr shyǵynǵa ushyraǵanyna qaramastan, arab memleketteri kenetten shabýylyn toqtatyp, jeńiliske ushyrady. Sırııa men Izraıl 1974 jyly bitimge qol qoıdy. Sol jyldan bastap BUU baqylaýshylarynyń kúshi atysty toqtatý syzyǵynda jumys istep keledi. Osylaısha, BUU Qaýipsizdik Keńesi 350-qarar qabyldady. Oǵan sáıkes Birikken Ulttar Uıymynyń bólinýdi baqylaý kúshteri (SOONNR) quryldy. Osydan keıin atalǵan kúshtiń mandaty ár alty aı saıyn uzartyldy.
Shyn máninde Golan bıiktigi 1967 jyldan bastap Izraılge tıesili boldy. Biraq, Izraıl bul aýmaqty zańdy túrde 1981 jyly ǵana moıyndady. 1981 jyly jeltoqsanda Izraıl zań shyǵarýshy organy – Knesset Golan bıiktigi týraly zań qabyldady. Onda Izraıldiń basyp alynǵan terrıtorııaǵa egemendigi birjaqty túrde jarııalandy. BUU Qaýipsizdik Keńesi anneksııany jaramsyz dep tanydy.
Qazirgi ýaqytta Sırııa Izraıl memleketiniń ómir súrý quqyǵyn moıyndamaıdy. Óz kezeginde Izraıl Sırııany jaý dep sanaıdy jáne óz azamattaryna osy elge barýǵa tyıym salady. Halyqaralyq deńgeıde Damask Izraılge boıkot jarııalaýdy jalǵastyrýda. 1990 jyldary beıbit jolmen retteý áreketteri birneshe Izraıl úkimetteri tarapynan bolyp, Sırııanyń burynǵy prezıdenti Hafez Asadpen kelissózder júrgizgen edi. Taralǵan pikirlerge qaraǵanda, 1997-1998 jyldary Izraıl men Sırııa arasynda jasyryn kelissózder júrgizilgen. Sırııa prezıdentine Golan bıiktigin qaıtarý úshin Izraılmen dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatý usynylǵan. Hafez Asad evreı memleketin moıyndaýdan jáne mámile jasaýdan bas tartty.
Kelesi bir pikirlerge qaraǵanda, 1995 jyly qarashada Izraıl premer-mınıstri Itshak Rabın óltirilgennen keıin saıası jaǵdaıdyń ózgerýine baılanysty sırııalyqtarǵa bıiktikti berý oryn almady. Hafez Asad sol kezde Rabınniń ólimin «búkil Taıaý Shyǵys úshin qaıǵyly oqıǵa» dep atady.
2006 jyldyń tamyzynda Izraıldiń eks-prezıdenti Shımon Peres «eger Sırııanyń qazirgi prezıdenti Bashar Asadtyń ákesi Hafez Asad 1979 jyly Kemp-Devıdtegi beıbit kelissózderde Mysyr prezıdenti Anvar Sadatpen seriktes bolǵanda, onda Golan bıiktigi Mysyrǵa Sınaı túbegin qaıtarǵan sııaqty Sırııaǵa áldeqashan qaıtarylǵan bolar edi» dep moıyndady.
Sırııa beıbit kelisimi aıasynda Golan bıiktigin qaıtarǵysy keledi. 2003 jyldyń sońynda Sırııa prezıdenti Bashar Asad Izraılmen beıbit kelissózderdi qaıta bastaýǵa daıyn ekenin málimdedi.
Golan bıiktigine is júzinde kim ıelik etedi
Qazirgi ýaqytta Golan bıiktigi úsh bólikke bólingen. Sırııanyń baqylaýyndaǵy Shyǵystaǵy tar jolaqty qospaǵanda, olardyń búkil aýmaǵyn Izraıl basqarady. Ol soltústikten ońtústikke qaraı 71 shaqyrymǵa jáne eń endi núktesinde shyǵystan batysqa qaraı shamamen 43 shaqyrymǵa sozylyp jatyr.
Olardyń arasynda ajyratý aımaǵy ornalasqan - uzyndyǵy 75 shaqyrymnan asatyn jáne eni 200 m-den 10 shaqyrymǵa deıingi tar ýchaske - SOONNR ornalasý aımaǵy. Ajyratý aımaǵynyń eki jaǵynda Izraıl men Sırııa qarýly kúshter men qarý-jaraq sanynda belgilengen shekteýdi ustanýy tıis shekteý aımaqtary bar. Búginde Izraıl basyp alǵan Golan bıiktiginde 30-dan astam Izraıl qonysy bar, olarda 20 myńǵa jýyq adam turady. Olarmen birge Golanda 17 myńǵa jýyq sırııalyqtar turady, olardyń sany tabıǵı ósimmen artty jáne Izraıl úkimetiniń Sırııa drýzdarynyń Golandaǵy otbasylarymen birigýin yntalandyrdy.
Golannyń Izraıl baqylaýyndaǵy bóliginiń ákimshilik ortalyǵy - Kattsrın qalasy. Sırııanyń Golan ákimshilik ortalyǵy - ál-Kýneıtra qalasy. Ol 1973 jylǵy soǵys kezinde joıylǵan. Búginde ol BUU baqylaıtyn Izraıl men Sırııa shekarasy arasyndaǵy beıtarap demılıtarızatsııalanǵan beldeýde.
Golan bıiktigi ne úshin mańyzdy
Golan áskerı mańyzdy strategııalyq aýmaq sanalady. Ústirt keremet qorǵanys shebin quraıdy. Óıtkeni, taýly aımaq Sırııanyń kez-kelgen jerdegi áskerı soqqysyna qarsy tabıǵı býferdi qamtamasyz etedi. Sondaı-aq, bıiktik Izraılge Sırııadaǵy áskerlerdiń qozǵalysyn baqylaý úshin tamasha múmkindik beredi.
Bıiktik sonymen qatar qurǵaq aımaq úshin negizgi sý kózi bolyp tabylady. Sebebi jaqsy damyǵan gıdrogeografııalyq jelige ıe. Jaýyn-shashyn kezinde paıda bolǵan kóptegen ózender men bulaqtar Iordan ózenine jáne Izraıl úshin aýyz sýdyń mańyzdy kózi sanalatyn Tıverıad kóline quıady.
2015 jyly Golan bıiktiginde áleýetti kólemi 1 mlrd barrelden asatyn munaı ken orny ashyldy. Munda jaǵymdy klımat bar, janartaý topyraǵy júzimdikter men baqtardy, sondaı-aq mal ósirý úshin qolaıly. Tabıǵat pen ejelgi eskertkishter týrısterdi qyzyqtyrady. Golan sonymen qatar Izraıldegi jalǵyz taý shańǵysy kýrortynyń orny sanalady.