Ǵylymdy zań júıesimen retteý kerek – Asqar Jumadildaev

<p>ASTANA. KAZINFORM &ndash; Qazaq qashan tehnokrat ult bolady? Ol úshin ne isteý kerek? Otandyq ǵylymdy ilgeriletýdiń aldynda qandaı maqsat tur? Osy jáne ózge de suraqtarǵa Ulttyq ǵylym akademııasynyń vıtse-prezıdenti, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor Asqar Jumadildaev Jibek joly telearnasyna bergen suhbatynda jaýap berdi.&nbsp;</p>

– Asqar Serqululy, Prezıdent tehnokrat ult bolýymyz kerek dep aıtty, ózińizde aıtyp júrsiz, soǵan bet buryp kelemiz be? Qandaı kedergiler bar?

– Bir buıryqpen, úkimmen tehnokrat ult jasaı salýǵa bolmaıdy. Álemdik úrdisti alyp qarasańyz, ár jerde ártúrli bolǵan. Mysaly, aǵylshyndardyń XVII ǵasyrdaǵy negizgi kásibı qoı baǵý bolǵan. Óıtkeni, jeri jaqsy, shóbi shúıgin. Qoıdyń júninen mata jasaıdy, sodan alǵashqy ınjenerler tigin mashınasyn oılap tapty, sodan keıin mata tigetin fabrıka ashqan, osydan keıin aǵylshyndardyń ata jer júzge jaıylǵan, óıtkeni aǵylshyndardyń taýary, kıimi dúnıedegi eń myqty degen sııaqty áńgime shyqqan. Bizdiń tehnologııamyz, ǵylymymyz, ekonomıkamyz myqty bolý kerek. Sonda bizdiń áskerimiz de myqty bolady, sonda bizdi moıyndaıtyn bolady. Biz namysty bolýymyz kerek degen áńgime aıtamyz. Ol jalań nárse, qaıdaǵy namys? Artyńda bir qarýyń bolmasa. Qazaqqa tehnologııa kerek, qazaq tehnokrat ult bolýy kerek. Endigi maqsat – Prezıdenttiń osy tapsyrmasyn retke keltirý. Biz tehnologııasy damyǵan elge aınalýymyz kerek, odan keıin qalǵany ózi keledi. 

– Sizdiń paıymdaýyńyzsha, bizge tehnokrat ultqa aınalý úshin qansha ýaqyt qajet? 

– Bizdiń qashan tehnokrat ult bolatynymyzdy men aıta almaımyn, ony eshkim bilmeıdi. Ýkraınalyq Igor Sıkorskıı degen bolǵan, Amerıkaǵa ketken, ol tikushaq oılap taýyp, Amreıkanyń Úkimetine, baı-qýattylaryna baryp, tikushaq oılap taptym dep kómek suraıdy, biraq bireýi bir tıyn da bermeıdi. Biraq, onyń aqyldylyǵy moıymaıdy, ol jerlesi, ataqty mýzykant, kompozıtor Sergeı Rahmanınovke barady, sodan orystar jınalyp, oǵan aqsha jınap beredi. Ol tikushaqqa tájirıbesin júrgizip ushatyn jaǵdaıǵa keltiredi. Soǵys ýaqytynda ol tikushaqty kórsetedi, sodan keıin Úkimet mynaý keremet nárse eken dep, oǵan qarjy bóledi. Osydan keıin AQSh-tyń tikushaq óndirisi qarqyndy damıdy. Jas ǵalymdardy yntalandyryp, jaǵdaı jasaý kerek degende durys nárse, biraq ǵalym jas, kári bolyp bólinbeıdi, ǵylym jas tańdamaıdy. Keńes Odaǵy kezinde bizde 60 myńdaı ǵylymı qyzmetker bolǵan, táýelsizdikten beri 20 myńǵa azaıǵan, al ótken jyldan beri ǵylymı qyzmetkerlerdiń sany 3 myńǵa artypty. Sol 23 ǵalymnyń júzden bireýi jaryp shyqsa ol úlken jetistik. 

– Elimizde ıdeıasy bar jas ǵalymdar shetelge ketip aǵylýda dep jatyr, buǵan ne deısiz? 

– Shetelge ketip jatqan qazaqtar ǵana emes, men Qytaıǵa baryp keldim, ol elde myqty ýnıversıtetter bar. 70-80 jyldary Qytaıda ǵylym tómen bolatyn, biraq sońǵy 20 jylda ol eldiń ǵylymy joǵary damyp ketti. Nege deseńiz, ýnıversıtetterge orasan zor qarjy bóldi. 20 jyldyń ishinde Qytaı genetıkadan revolıýtsııa jasady. 

– Ulttyq ǵylym akademııasynyń aldaǵy maqsatyna toqtalyp ótseńiz? 

– 1946 jyly qurylǵan ulttyq ǵylymı akademııa el aman, jurt tynyshta 2003 jyly jabylyp qaldy. Akademııalyq bedelinen aırylyp, qoǵamdyq mekeme qaldy. Odan beri 20 jyl ótti, ǵylym bir bólek ketti, akademııa óz aldyna ketti. 2022 jyly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ulttyq ǵylym akademııasyn qaıta jandandyrý týraly úkim shyǵardy. 2023 jyldan bastap akademııa jumys istep jatyr, bıyl bir jyl boldy. Bir jyldyń ishinde 20 jylda toqyraýda bolǵan nárseni ornyna keltirý múmkin emes. Bizdiń maqsat – ǵylymdy zań júıesimen retteý kerek. Biraq munyń qıyndyǵy bar, uzaq ýaqyt qajet etedi.