Ǵylym sharýaǵa keldi: Qazaqstanda topyraqty pestıtsıdterden tazartýdyń jańa tehnologııasy qolǵa alyndy
Sarapshylardyń aıtýynsha, bul tájirbıe turaqty organıkalyq lastaýshy zattar (TOL) men aýyr metaldardyń deńgeıin tómendetýge kómektesedi. Kazinform agenttiginiń tilshileri sheteldik jáne otandyq ǵalymdarmen birge Almaty oblysyndaǵy alma baqtarynyń birinde boldy, onda FAO usynǵan ekologııalyq taza keshendi ósimdikterdi qorǵaý ádisin qoldaný arqyly zııankestermen kúresý tásiliniń nátıjeleri kórsetildi.
Qazaqstanda keńes kezinen qalǵan eski pestıtsıdter máselesi áli de ózekti. Osy hımııalyq zattardyń naqty mólsherin anyqtaý maqsatynda FAO-nyń «Ortalyq Azııa jáne Túrkııa elderinde pestıtsıdterdiń ómirlik tsıklin basqarý jáne olardy joıý» jobasy aıasynda byltyr Ekologııa mınıstrliginiń mamandary elde túgendeý júrgizdi jáne lastanǵan aýmaqtarǵa ekologııalyq baǵa berdi.
«Biz jaramdylyq merzimi ótip ketken pestıtsıdterge ulttyq ınventarızatsııa jasadyq. Lastanǵan ýchaskeni qalpyna keltirý synaqtary aıaqtaldy jáne eń qolaıly mıkroorganızmder men fıtoremedıanttar anyqtaldy. Bul tyń tásilderi 2024 jyly alqaptarǵa júrgizetin synaq úshin qoldanylady. Bul jumystyń Qazaqstan úshin mańyzy zor, óıtkeni bizdiń elimizde lastanǵan jerler óte kóp, al ondaǵy qaýipterdi azaıtý ekologııalyq taza jáne tıimdi joldaryn tabý halyqtyń densaýlyǵy úshin óte mańyzdy», - dedi Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar vıtse-mınıstri Mansur Oshýrbaev.
FAO-nyń pestıtsıdterdi basqarý jónindegi aǵa tehnıkalyq keńesshisi Stefan Robınson aýylsharýashylyq topyraqtarynyń lastaný problemasy agrarlyq elder, sonyń ishinde Ortalyq Azııa aımaǵy úshin ózekti ekenin aıtty.
FAO búkil álemde, sondaı-aq Qazaqstanyń aýyl sharýashylyǵyna tehnıkalyq jáne saraptamalyq qoldaý kórsetedi.
«Ortalyq Azııa elderindegi túıindi máselerdiń biri – Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin qalǵan hımııalyq dári. Ózderińiz biletindeı, aýyl sharýashylyǵy men eksportty tıimdi damytý úshin eski pestıtsıdteri joıyp, taza topyraqqa zamanaýı tásilderdi engizý qajet. Árıne, mıllıondaǵan gektar jerdi tazartý sonshalyqty ońaı sharýa emes. Sonymen qatar, mundaı pestıtsıdterdi jaǵý óte qymbat ádis. Sondyqtan búgin biz álemde bar jáne aldaǵy 10-15 jylda qazaqstandyq fermerler qoldana alatyn balama qoljetimdi ádisterdi talqylap jatyrmyz», - dedi Stefan Robınson.
Qazaqstan men Qyrǵyzstanda FAO-nyń baqylaýymen turaqty organıkalyq lastaýshy zattardyń (TOL) jáne aýyr metaldardyń deńgeıin tómendetýge kómektesetin ekonomıkalyq qoljetimdi, ekologııalyq taza jáne qoldanýǵa ońaı bıo jáne fıtoremedıatsııa tehnologııasy synaqtan ótip jatyr.
«Bıoremedıatsııa - bul topyraqta ómir súretin mıkroorganızmderdi paıdalaný, olar úshin pestıtsıdter ý emes, azyq. Pestıtsıdtermen qorektenetin mıkroorganızmder hımııalyq dárini alty aıdyń ishinde 99%-ǵa deıin «beıtaraptaı alady». Ekinshi ádis - ósimdikterdi qoldanatyn fıtoremedıatsııa. Árıne, bul bıotehnologııalar agressıvti hımııalyq ádisterge qaraǵanda kóbirek ýaqytty qajet etedi, biraq olar búkil álemde qol jetimdi jáne qoldanysta bar dúnıe», - dep túsindirdi Stefan Robınson.
QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń qaldyqtardy basqarý departamentiniń óndiristik qaldyqtar basqarmasynyń bastyǵy Ásel Qasenova aýyl sharýashylyq salasynyń belsendi damýyna baılanysty pestıtsıdterdiń ımporty artyp otyrǵanyn aıtty. Bul óndirýshiden kádege jaratýǵa deıingi barlyq kezeńderdegi baqylaýdy odan ári jetildirýdi talap etedi.
«Negizinen hlororganıkalyq qosyndy ımporttalady. Bul zattardyń jaramdylyq merzimi ótkende, eger olar durys paıdalanylmasa jáne saqtalmasa, zaqymdalǵan qaptamada bolsa, olar qorshaǵan ortaǵa jáne odan keıingi adam densaýlyǵyna zııan keltirýi múmkin. Osyǵan baılanysty FAO jobalary men usynystary biz úshin ózekti», - dep atap ótti Ásel Qasenova.
Aıtýynsha, Qazaqstanda eskirgen 6 myń tonnadan astam pestıtsıd bar. Anyqtalǵan eskirgen pestıtsıdter joıylady. Sonymen qatar, topyraqtaǵy zııandy qaldyqtardy shyǵarýda nazardan tys qalmaıdy. Bul jumystarǵa qarajat mınıstrlik nemese jergilikti ákimdik bıýdjetinen bólinedi.
J.Jıembaev atyndaǵy Qazaq ósimdik qorǵaý jáne karantın ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń Basqarma tóraǵasy Baqytjan Dúısembekov, sońǵy jyldary jemis-jıdekterdiń bakterııalyq kúıik aýrýyna jıi shaldyǵyp jatqanyn jetkizdi. Bul jemis-jıdekke qaýip tóndiretin aýrýlarynyń biri.
Bakterııalyq kúıik barlyq jemis daqyldaryna, ásirese alma men almurt aǵashtaryna keri áser etedi.
«Bakterııalyq kúıik negizinen jasyryn túrde bolady, ıaǵnı fermerler bul aýrýdy eshbir jolmen anyqtaı almaıdy. Ol qolaıly aýa raıy jaǵdaıynda tez damı bastaıdy. Sondyqtan dál dıagnoz qajet. Al ol úshin tyń ádisterdi qoldaný qajet. Bul rette bizdiń ınstıtýtta zamanaýı aspaptar men jabdyqtar, sondaı-aq molekýlıarlyq-genetıkalyq ádister qoldanylatyn akkredıttelgen zerthana jumys isteıdi. Oǵan qosa, bizde jyljymaly avtozerthana bar, ıaǵnı ǵylym sharýaǵa ózi barady. Bul qalaı jumys isteıdi? Qandaı da bir másele týyndasa, sharýa bizge telefon soǵady, mamandarymyz zerthanasy bar arnaıy kólikpen ýchaskege shyǵyp, bir jarym saǵattyń ishinde egistikte dıagnostıka júrgizedi. Bakterııalardy anyqtaǵannan keıin mamandar kúresýdiń kásibı joldaryn usynady», - deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, pestıtsıdter aýyl sharýashylyǵy salasynda keńinen qoldanylady. Degenmen, barlyq sharýalar qajetti saqtyq sharalaryn bile bermeıdi. Sondyqtan pestıtsıdtermen ýlaný jaǵdaılary kezdesedi.
«Qazir álem ǵalymdary pestıtsıdterdiń keri áserin zerttep, kóterip jatyr. Eger ony retsiz paıdalanatyn bolsa, tehnologııasyn saqtamaıtyn bolsa, onda ol qorshaǵan ortaǵa ǵana zııan keltirmeıdi, ol azyq-túlik arqyly adam densaýlyǵyn qurtady. Osy preparattardyń keri áserinen jylyna álemde 15 myńǵa jýyq adam sýıtsıd jasaıdy eken. Ókinishke, oraı mundaı qaıǵyly jaǵdaı bizdiń elde de kezdesedi», — deıdi ol.
Jalpy, ǵalymnyń aıtýynsha, Qazaqstan aýmaǵynda qoldanýǵa ruqsat etilgen pestıtsıdter tiziminde asa qaýiptisi de bar.
«Bul zattardy retteý kerek. Ǵalymdardyń endigi mindeti – osy preparattardy birte-birte joıyp, onyń ornyna adam men faýnaǵa zııansyz jańa zamanaýı zattardy usyný. Qazirdiń ózinde usynystar bar. Balama retinde biz bıologııalyq preparattardy qoldanamyz, bizdiń ınstıtýt pestıtsıdterdi ońaı almastyratyn paıdaly jándikterdi jappaı ósirýmen de aınalysady», - dep qosty ol.
Zııankestermen kúresýdiń keshendi tásilin tájirbıede synap kórý úshin ǵalymdar alma, qyzanaq jáne qyryqqabatty tańdady. Synaqty Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdany, Báıdibek bı aýylyndaǵy sharýa qojalyqtyń alma baǵynda júrgizdi.
«Men 30 jyldan beri alma ósirýmen aınalysyp kelemin. Osydan 20 jyl buryn ǵylymǵa, dálirek aıtsaq, J.Jıembaev atyndaǵy ósimdikterdi qorǵaý jáne karantın ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń mamandaryna júgindim. Sodan beri ǵalymdarmen birge túrli zertteýler júrgizip kelemiz. Biz FAO-men jobany 2023 jyly bastadyq. Biz pestıtsıdterdi qoldanýdy barynsha azaıtqymyz keledi, sondyqtan BUU jobasy aıasynda ótken jyly hımııalyq zattardy qoldanbaı bıologııalyq ónimderdi paıdalana bastadyq. Búgin biz óte jaqsy nátıjelerge qol jetkizdik. Biz tek bakterııalardy qoldandyq, topyraqtyń mıkroflorasyn, sondaı-aq baqshanyń mıkroklımatyn jaqsarttyq, baqshada tiri bakterııalardy qoldandyq. Sonyń nátıjesinde mol ónimge qol jetkizdik. Gektarynan 20-25 tonna alma aldyq. Jemistiń dámi men kólemi de jaqsardy. Eń bastysy, alma aǵashynyń ımmýnıtetin kóterdik», – deıdi sharýa qojalyǵynyń basshysy.
J.Jıembaev atyndaǵy Qazaq ósimdikterdi qorǵaý jáne karantıni ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ósimdikter karantıni bóliminiń meńgerýshisi, bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Janna Isına alma baǵynyń ımmýndyq júıesiniń nyǵaıýyna yqpal etkenderdiń biri.
«Fermerler táýeldi bolǵan óte ýly qaýipti pestıtsıdterdi qoldaný jemis aǵashtarynyń ımmýnıtetin tómendetedi. Baqsha - bul zııankester men aýrýlardyń jaqsy kóretin mekeni. Sondyqtan bul jerde eń úlken másele - aǵash ımmýnıtetiniń tómendeýi. Immýnıtetti saqtaý úshin zamanaýı bıologııalyq ımmýnomodýlıatorlar men bıopestıtsıdterdi qoldanǵan jón», - deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, baqshadaǵy eń mańyzdy jumys kóktemde bastalady. Aldymen sharýalar aǵashtardy kesedi, tazalaıdy sodan keıin zııankesterdi joıý úshin dińderdi ákteıdi.
Baqshany zııankester men aýrýlardan emdeý de agrodron arqyly júzege asyrylady. Shaǵyn kvadrokopterdiń kómegimen sharýalar alqaptyń jaı-kúıin anyqtaı alady, topyraqqa saraptamasyn jasaı alady, baqshany zııankester men aýrýlarǵa qarsy dári shashyp, sý quıa alady. Mundaı dron 12 saǵatta 150 gektar jerdi qamtı alady.
Eske salaıyq, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2024 jyldyń qańtarynda Rımde FAO bas dırektory Tsıý Dongıýmen kezdesýinde Qazaqstanda Ortalyq Azııa úshin FAO-nyń sýbóńirlik keńsesin qurýdy usynǵan bolatyn.