Geosaıası topyraqqa egilgen altyn dán
Qazaq halqy ushy qıyryna kóz jetpeıtin saıyn dalanyń tósinde, aýqymdy memleketiniń qaq ortasynda tarıhta birinshi ret óziniń tańdaýymen elordasyn turǵyzdy jáne Astanamyz álemdik saıasat kókjıeginde sholpan juldyzdaı jarqyrady. XXI ǵasyrdyń basyndaǵy eń negizgi oqıǵa bolǵan jáne planetamyzdyń Soltústik jarty sharyndaǵy elderdiń basym bóliginiń arasyndaǵy ózara túsinistikke qol jetkizý úshin «uǵynysý núktesine» aınalǵan Astanadaǵy EQYU-nyń jaqynda ótken Sammıti bul sózimizdiń jarqyn mysaly bola alady.
«Astana rýhyn» ornyqtyrǵan osynaý halyqaralyq bedeldi forýmnyń álemdik máni «Helsınkı rýhynyń» jańa tarıhı jaǵdaıda jandanǵanynan ǵana emes, sonymen qatar muhıttan muhıtqa deıingi barynsha aýqymdy aýmaqta qaýipsizdik pen yntymaqtastyqtyń jańa deńgeıine ótý joldarynyń kórsetilgeninen de kórinis tapty. Atalmysh oqıǵa tek Uıym úshin ǵana emes, sonymen birge Eýro-Azııalyq qurlyq úshin de, álemdik qoǵamdastyq úshin de nátıjesi áserli jáne mán-mańyzy aıryqsha boldy. Sammıtte «Qaýipsizdik qoǵamdastyǵyna qadam» atty Astana deklaratsııasynyń qabyldanýy búkil eýroatlantıkalyq jáne eýroazııalyq keńistikte qaýipsizdiktiń tıimdi pishinin qalyptastyrýdaǵy sapaly jańa kezeńge jol ashady, bul degenimiz - EQYU-ny túbegeıli qaıta jańartýdyń bastalǵanyn bildiredi. Osylaısha Qazaqstan EQYU tóraǵalyǵy laýazymynda asa aýqymdy jalpyulttyq jobany naqty júzege asyra otyryp, Uıymnyń qyzmetine tyń serpin berdi. Muny EQYU-ǵa múshe elderdiń túgelge derligi, jetekshi otandyq jáne sheteldik saıasatkerler, dúnıe júzine tanymal memleket qaıratkerleri, halyqaralyq sarapshylar qoǵamdastyǵy, elimizdiń qalyń jurtshylyǵy moıyndap otyr.
Sonymen birge zamanalyq aýqymdaǵy jahandyq Sammıttiń mańyzyn kemitip kórsetýge tyrysqan jekelegen áreketterdiń, kóbinese ıdeologııalyq ári saıası quıtyrlyqtan ada emes sarapshylardyń sýbektıvti túısikterine súıene otyryp bul jıynǵa bergen baǵalarynyń da oryn alyp otyrǵanyn aıtpaı ketpeýge bolmaıdy. Máselen, keıbireýler tórt qurlyqtaǵy EQYU-ǵa múshe elderdiń jáne oǵan seriktes memleketterdiń 75 resmı delegatsııasynyń, qazaqstandyq jáne sheteldik BAQ-tardyń myń jarymǵa jýyq ókilderiniń, 5 myńnan astam qonaqtardyń qatysýymen ótken mundaı aýqymdy forýmdy qatardaǵy is-sharalardyń biri retinde kórsetýge tyrysyp baǵýda. Sonymen qatar, bul sharany bar-joǵy Astananyń saıası pıary dep sendirýshiler de tabylyp jatyr. Bılikti synaýǵa daıyn turatyn birqatar BAQ-tar Sammıtke keıbir memleketter basshylarynyń qatyspaǵanyn jáne birqatar delegatsııa jetekshileriniń erte ushyp ketken jekelegen faktilerin «olar tarapynan Sammıtti elemeýshilik boldy» degen mazmunda jerden jeti qoıan tapqandaı jar salyp ta jatyr. «EQYU etnıkaaralyq qaqtyǵystardyń aldyn alýǵa qabiletsizdik tanytty» degen jazǵyrýlaryn alǵa tartýda. Al, shyntýaıtyna kelgende kóregen saıasatker Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaev sammıtke deıin-aq bul sharadan daıyn retsepterdi jáne barlyǵynyń kóńilinen birdeı shyǵatyn sheshimderdi kútý aǵattyq bolatynyn naqty jáne ashyp turyp aıtqan bolatyn.
Jalpy alǵanda, qazaqstandyq tóraǵalyq barysynda kóp mindetterdiń aıtarlyqtaı tabysty oryndalǵanyn atap ótkimiz keledi. Máselen, EQYU tóraǵasy laýazymyna kiriseriniń qarsańynda Qazaqstan uzaq jyldardan keıin birinshi ret Uıymnyń bıýdjetin der kezinde bekittire aldy, buny EQYU-nyń barlyq ınstıtýttary jáne oǵan múshe elder oń baǵalady. EQYU-nyń Іs basyndaǵy tóraǵasy, QR Memlekettik hatshysy-Syrtqy ister mınıstri Qanat Saýdabaev barlyq qaqtyǵys aımaqtarynda bolyp, jaǵdaıdy retteý úshin belgili bir qadamdarǵa bardy. Dálirek aıtqanda Prıdnestrovede Moldova men Ýkraına arasynda tranzıttik dáliz qalpyna keltirildi, Taýly Qarabaq qaqtyǵysy kezinde qaza tapqan adamdardyń máıitterin aıyrbastaý jóninde ýaǵdalastyqqa qol jetkizildi, Grýzııa basshysymen eshýaqytta bir ústeldiń basynda otyrmaımyz degen Reseı basshylyǵynyń málimdemelerine qaramaı, bul eki eldiń prezıdentteri Astana Sammıtinde alqa-qotan otyrdy. Túptep kelgende bular ázirge bolar bolmas qana ilgerileýshilik bolǵanymen, asyly barlyǵymyz úshin qajet baǵyttaǵy batyl qadamdar ekeni daýsyz. Bul qatarǵa sondaı-aq Armenııa men Túrkııa elderi arasyndaǵy qytymyr qarym-qatynastyń kóbesi sógilgenin de jatqyzýǵa bolady jáne bul da bizdiń eldiń batyl bastamalarynyń arqasynda múmkin bolǵan dúnıe. Sonymen qatar, búgin bári moıyndap otyrǵanyndaı, Qyrǵyzstandaǵy órshı bastaǵan saıası daǵdarysqa EQYU-nyń tóraǵasy retinde Qazaqstannyń der kezinde ún qatýy jáne Qazaq eliniń kóshbasshysy Nursultan Nazarbaevtyń jedel ári tikeleı aralasýy arqasynda, atalmysh eldegi saıası jaǵdaıdyń odan ári ýshyǵýyna jol berilmedi. Qazaqstannyń aýǵan baǵytyndaǵy jumystary da meılinshe tabysty dep aıtýǵa turarlyq jáne bul istegi negizgi nazar eń aldymen problemalardy beıbit jolmen sheshýge shoǵyrlandyrylǵanyn atap ótkenimiz jón. Bul rette Aýǵanstandy saýyqtyrý jáne soǵystan keıin qalpyna keltirý úderisi Qazaqstannyń eń mańyzdy bastamalarynyń biri boldy. Menińshe, bizdiń el EQYU-ǵa múshe elderdiń ishinde gýmanıtarlyq salada Aýǵanstanǵa kómek kórsetý týraly naqty sheshim qabyldaǵan jalǵyz memleket bolyp tabylady. Aýǵan stýdentterin Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda oqytý úshin 50 mıllıon AQSh dollary mólsherinde qarjynyń bólingeni osynyń aıqyn dáleli bola alady.
Qazaqstan EQYU qyzmetiniń belgilengen úsh baǵyty boıynsha Uıym jumysyn uıymdastyrýǵa aıtarlyqtaı teńgerimdi jáne ádil qadam jasaı aldy. ıAǵnı, Qazaqstan adamı ólshemdi nazardan tys qaldyra otyryp, úshinshi sebetti «semdiredi» degen boljamdar oryndalǵan joq. Osy rette Dýshanbede, Varshavada, sondaı-aq Astanada ótken pikirtalastardyń tikeleı qatysýshysy bolǵandyqtan, men Qazaqstan bul bóliktegi óz mindettemelerin artyǵymen oryndady dep zor jaýapkershilikpen málimdeı alamyn. EQYU keńistiginde de jáne óz elimizde de qoıan-qoltyq áriptestikte jumys isteı otyryp, bizder EQYU-nyń Demokratııalyq ınstıtýttar jáne adam quqyǵy jónindegi bıýrosynyń óz mandatyn tolyqqandy oryndaýyna jan-jaqty yqpal ettik. EQYU tarıhynda tuńǵysh ret irgeli erkindikter men adam quqyǵy máseleleri boıynsha úsh deńgeıli Sholý konferentsııalary boldy, onyń ekeýi Varshava men Venada, al sońǵysy Astanada ótti. Sonymen qatar Astanada Sammıttiń qarsańynda Úkimettik emes uıymdardyń paralleldi konferentsııasy ótti, onda úkimetterdiń qatysýynsyz, erkin jaǵdaıda Qazaqstanda jáne EQYU-ǵa qatysýshy basqa elderde kezdesetin demokratııalyq ólshemderdi ilgeriletý salasyndaǵy naqty problemalar talqylandy. Sondaı-aq, EQYU Sammıtiniń qarsańynda AQSh-tyń Memlekettik hatshysy Hılları Klınton jergilikti jáne halyqaralyq úkimettik emes uıymdardyń ókilderimen kezdesý ótkizdi. Sóıtip tóraǵalyq nátıjesinde bizder EQYU-nyń pikirtalas atmosferasyn túbegeıli ózgerte aldyq. Aıtalyq, Astanadaǵy sońǵy májiliste EQYU-ǵa múshe elderiniń delegatsııalarynyń 800-den astam ókilderi BAQ erkindigi, mıgranttarǵa, adam saýdasyna qatysty tózimsizdik máselelerin talqylady.
Osy oraıda, ásirese, qazaqstandyq úkimettik emes uıymdar ókilderiniń adam qyzyǵarlyqtaı belsendiligin aıryqsha atap ótkim keledi, olardyń basym kópshiligi ózderin týǵan eliniń naǵyz patrıottary, ónegeli mádenıet pen etıkany erekshe qurmet tutýshylar retinde kórsetti. Qazaqstan ınternet qaýymdastyǵy prezıdenti Shavkat Sabyrovtyń, Bas redaktorlar klýbynyń vıtse-prezıdenti Mirbolat Kúnbaevtyń, Saıası zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Olesıa Halabýzardiń, «Nur Medıa» JShS bas dırektory Qaısar Janahanovtyń, «Prometeı» qoǵamdyq qory tóraǵasy Oljas Syzdyqovtyń, Bas redaktorlar klýby músheleri Lev Tarakov pen Natalıa Absalıamovanyń, «Jergilikti ózin-ózi basqarý ortalyǵy» qoǵamdyq qorynyń dırektory Oleg Chernyshevtyń, «United Citizens Fund» qoǵamdyq birlestiginiń prezıdenti Áben Ábdirásilovtyń óz baıandamalaryn joǵary kásibı deńgeıde, naqty mysaldar men faktilerge negizdeı otyryp jasaǵandaryna súısindik. Bul azamattardyń sózderi sheteldik aýdıtorııaǵa Qazaqstandaǵy sóz bostandyǵyna qatysty istiń naqty jaǵdaılary týraly barynsha shynaıy aqparattardy jetkizýge tolyqtaı múmkindik berdi jáne qazaqstandyq oppozıtsıonerlerdiń tujyrymdary men paıymdarynyń birbetkeıligin kórsetti.
Máselen, forým qonaqtary bizdiń elimizde oppozıtsııalyq basylymdar basylyp, erkin taratylatyndyǵynan, olarda jumys isteıtin jýrnalısterdiń bıliktiń barlyq ortalyq organdarynda akkredıttelgeninen habardar boldy. Sonymen birge, teleradıohabar taratatyn uıymdar úshin olardy tirkeýge qoıý týraly tártiptiń múldem joıylǵandyǵynan, sondaı-aq redaktsııasynyń mekenjaıy men redaktory aýysqan jaǵdaıda gazet-jýrnaldar men aqparat agenttikterin mindetti túrde qaıta tirkeýden ótkizý jónindegi talaptyń da kúshin joǵaltqanyna olardyń kózderi jetti. Suhbat alý kezinde jýrnalısti aýdıo jáne beıne jazbany paıdalanýǵa ruqsat alýdy mindetteıtin normanyń joq ekendigin bildi. Elimizde jýrnalıstiń quqyǵy men kásibı múmkindikteri aıtarlyqtaı keńeıgeni, memlekettik organdar men laýazymdy tulǵalardyń suratylǵan derekterdi berýden bas tartqanyna baılanysty shaǵymdaný úshin jýrnalısterdiń sotqa ótinim jasaý jolyndaǵy buryndary oryn alǵan tosqaýyldyń alynyp tastalynǵany týraly da olarǵa tolyqtaı málimetter berildi.
Árıne, Qazaqstan basty erkindikterdi qorǵaý jáne qoldaý salasynda barlyq bıikterdi áli túgeldeı baǵyndyra qoıǵan joq. Atap óterligi, birde-bir memleket, sonyń ishinde EQYU keńistigindegi elder de «mindettemelerdiń búkil standarttaryn tolyqqandy oryndaýda naǵyz úlgi bolyp tabylamyz» dep málimdeı qoıýy ekitalaı. Aıtpaqshy, WikiLeaks saıtyndaǵy aqparattar jarııalanǵan kezde AQSh bıligi ózin qalaı ustaǵanyn syrtynan baqylaý qyzyqty boldy. Kúni keshe ǵana olar bizderdi jáne basqa da kóptegen elderdi keıbir saıttarǵa kirýge tosqaýyl qoıylǵandyǵy úshin jerden alyp, jerge salǵan edi. Qazirgi tańda ınternettegi sansyz kompromattarǵa tap bolyp otyrǵan AQSh bıligi saıt ıesiniń izine túsip, saıtqa kirýge tosqaýyl qoıýda. Sóıte tura olar búkil álemge demokratııa men adam quqyqtaryn úıretýde. Iá, buny olardyń uıattaryna qaldyraıyq, al bizder úshin umtylatyn dúnıeler barshylyq jáne, eń bastysy, biz qandaı da bir ótkir máselelerdi ári kúrdeli problemalardy talqylaýǵa daıynbyz. Aıtalyq, sholý konferentsııasynyń varshavalyq bóliginde Bas redaktorlar klýbynyń arnaıy Side-event, ıaǵnı kádimgi dóńgelek ústel ótkizgendigi kezdeısoqtyq emes, onda jýrnalısterdi qorǵaý, buqaralyq aqparat quraldarynyń bostandyǵyn barynsha tıimdi qorǵaý úshin azamattyq qoǵamnyń rólin arttyrý, BAQ-qa qatysty EQYU-nyń qazirgi mindettemelerin oryndaý máseleleri tóńireginde pikirtalastar boldy. Nátıjesinde bul otyrysqa qatysýshylar moraldyq zııan ótemaqysynyń teńdeı shamalas deńgeıin bekitý, BAQ-taǵy dıffamatsııa úshin qylmystyq jaýapkershilikti joıý, jarııalanymdar boıynsha talap-aryzdyń eskiretin merzimin bir jyl dep bekitý, buqaralyq aqparat quraldaryna arnalǵan qosymsha qun salyǵyn joıý týraly usynymdar ázirledi.
Eń bastysy, memlekettik organdar tarapynan bul jaǵdaılarǵa degen tolyq túsinýshilik bar jáne osy baǵyt boıynsha tıisti jumystar júrgizilip te jatyr. Sondyqtan da bolar, joǵaryda aıtqanymyzdaı Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetindegi kezdesýde Hılları Klınton atqarylǵan jumystar úshin úkimettik emes uıymdarǵa jáne úkimetke alǵys aıtyp, Qazaqstan Úkimeti osy baǵyttaǵy jumysty júrgizýde óńirdegi kez-kelgen memleketke qaraǵanda úlken progreske qol jetkizgenin, bul progresti ilgeriletý boıynsha jumysty jalǵastyrý úshin óz moınyna mindetteme alǵanyn bekerden-beker aıtpasa kerek. Ókinishke oraı, taıǵa tańba basqandaı kórinip turǵan mundaı aıǵaqty oppozıtsıonerler men Eýropadaǵy jekelegen áriptesterimiz kórgisi kelmeı otyr. Aǵymdaǵy jylǵy 1 jeltoqsanda «Lıter» gazetine bergen suhbatynda QR Prezıdentiniń keńesshisi Ermuhamet Ertisbaev «bundaı belsendilerdiń halyqaralyq forýmdardaǵy mindeti - Qazaqstanǵa bolsyn-bolmasyn topyraq shashý, Qazaqstanda dıktatýra, demokratııamen adam quqyǵy joq dep aıtý» dep ádiletti pikir bildirgen. Sonymen qatar, Lıtvanyń Astanadaǵy elshiligi bóliminiń jetekshisi, mınıstr-keńesshi Antanas Pıatraýskastyń birqatar qazaqstandyq oppozıtsıonerlik BAQ-tardyń qyzmetine qatysty bergen baǵasy da nazar aýdararlyq. Kezdesýlerimizdiń birinde ol bylaı dep aıtqan bolatyn: «Lıtva demokratııalyq respýblıka bolyp tabylady jáne bizde barlyq baspasóz ıdeologııaǵa táýelsiz, alaıda óte tártipti. Men bizdiń BAQ-tarda sizderdiń oppozıtsııalyq basylymdaryńyzdyń ár sanynda baıqalatyn memlekettiń basshylyǵyna qatysty meılinshe óshpendilik pen toǵyz baldyq syndy eshqashan da kezdestirgen emespin. Meniń oıymsha, olardyń bul isi durys emes». Óz kezeginde ol «Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktini» eske sala otyryp, pikir erkindigin paıdalaný asqan mindet pen orasan zor jaýapkershilik júkteıtinin tilge tıek etti, ári ózge tulǵalardyń abyroı-bedelin, quqyqtaryn, sondaı-aq memlekettik qaýipsizdikti qorǵaýǵa qatysty birqatar shekteýlermen kelisetinin aıtty.
Iá, bıliktiń qaısy isti durys jasap jatqanyn, qaısysyn burys istep otyrǵanyn kórsetetin dálme-dál ındıkator bolýy qajet-aq. Osy rette, meni «Qazaqstanǵa ur da jyq emes, syndarly dıalogqa baǵdarlanǵan yqpaldy jáne kúshti oppozıtsııa qajet» degen Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń ustanymy qanattandyrady. Sondyqtan da Elbasynyń kúsh-jigeri iskerlik, bilikti, kásibı pikirtalastar úlgisindegi memleket pen qoǵamnyń syndarly dıalogyna arnalǵan alańdy damytýǵa baǵyttalǵandyǵy kezdeısoqtyq emes. EQYU-nyń tóraǵalyǵy mindetin atqarý barysynda biz buǵan tolyq qol jetkize aldyq degen senimdemin.