Geografııalyq ataýlardyń halyqtyń turmystyq jáne ulttyq erekshelikterin ashýdaǵy múmkindigi óte zor - Gúljan Aıjolova
Biz osyǵan oraı týrızmniń damýyndaǵy toponımderdiń róli týraly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy Gúljan Aıjolovany áńgimege tartqan edik.
- Gúljan, geografııalyq ataýlardyń týrızm salasyn damytýdaǵy mańyzy men rólin qalaı baǵalaısyz?
- Geografııalyq ataýlardy jáne olardyń paıda bolýy men serpininiń erekshelikterin zertteıtin ǵylymdy toponımıka dep ataıdy. Toponımder bizge ejelgi halyqtardyń turmys salty men ádet-ǵuryptaryn anyqtap bilýge múmkindik beredi. Máselen, meniń zertteý jumysymnyń nysany - Ortalyq Qazaqstan. Onda sóz etip otyrǵan týrızm salasyn damytýǵa yqpal ete alatyn myńǵa jýyq arheologııalyq jáne etnografııalyq nysandar ornalasqan. Búkil Saryarqany alyp jatqan bul aımaqta shamamen eki júzge jýyq iri jáne shaǵyn ózen ornalasqan. Uly Jibek jolynyń soltústik tarmaǵy osy óńir arqyly ótkeni tarıhtan azdy-kópti habary bar jalpy jurtqa málim jáıt. Ol keń baıtaq qazaq dalasyndaǵy ekonomıkalyq jáne mádenı qarym-qatynastyń damýyna zor yqpalyn tıgizdi. Іri ındýstrııaly aımaq bolyp tabylatyn bul óńirde búgingi tańda respýblıka óndirisiniń 13,5 paıyzy shoǵyrlanǵan. Onda mys pen kokstyń - 100 paıyzy, al kaltsıı karbıdiniń - 99,4 jáne mys rýdasynyń 99,3 paıyzy óndiriledi.
- Bul aımaqta geografııalyq ataýlardyń qaısy úlgileri jıi kezdesedi. Onyń pishinderine keńirek toqtalyp ótińizshi?
- Teńiz, ózen, kól, sý qoımasy, kanal, jylǵa, qudyq sııaqty gıdrografııalyq nysandardyń ataýyn - gıdronım zertteıdi. Jerleý oryndarynyń ataýyn - nekronım qarastyrady. Al qala, kent aýyl sııaqty eldi mekenniń ataýyn - oıkonım; jota, taý, qyrat, shatqal, asý tárizdi orografııalyq nysannyń ataýyn - oronım; ult, halyq, taıpa sııaqty etnos ataýlary etnonımde qaralady. Jalpy Ortalyq Qazaqstan toponımderiniń kóbisi oronımder bolyp tabylady. Odan keıingi orynda gıdronımder tur. Bul geografııalyq ataýlardyń 28 paıyzyn quraıdy. Olardyń kóbisi tarıhı oqıǵalarmen jáne osy aýmaqty mekendegen taıpalarmen baılanysty.
- Týrızm damýyna toponımderdiń áser etý dárejesin anyqtaýǵa bola ma?
- Árıne, bul maqsatta men Qarqaraly, Ulytaý jáne olarǵa shekaralas ornalasqan Nura jáne Jańaarqa aýdandaryn zerttedim. Onda týrısterdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn shamamen 17 000 toponım qarastyryldy. Máselen, Nura aýdany toponımderiniń kópshiligi Qazaqstannyń Reseı ımperııasyna qosylýy barysynda paıda bolsa, Ulytaý aýdandarynyń toponımderi mońǵol dáýirine baılanysty. Atap aıtqanda, Ulytaý aýdany toponımderiniń qurylymy mynandaı: oıkonımder - 3 paıyz, gıdronımder - 24 paıyz, oronımdar - 32 paıyz, nekronımder - 41 paıyz. Ondaǵy gıdrografııalyq nysandardyń kóbisi qurǵap qalatyn ózender bolyp tabylady. Aýdan aýmaǵynda tarıhı eskertkishter kóp ornalasqan. Al Ulytaý aýdanynyń soltústik batysynda ornalasqan Nura aýdanyndaǵy toponımderiniń negizin oronımder quraıdy. Atap aıtqanda, ataýlardyń 51 paıyzy - oronımder, 36 paıyzy - gıdronımder, 11 paıyzy - nekronımder, 2 paıyzy - oıkonımder. Qarqaraly jáne Nura aýdandaryndaǵy ataýlardyń da negizin oronımder qurap otyr.
- Ortalyq Qazaqstan toponımderiniń negizgi erekshelikteri qandaı?
- Joǵaryda aıtyp ótkendeı,olaronsha kóp emes. Birinshisi, túrki jáne mońǵol kezeńderinde paıda bolǵan geografııalyq ataýlar. Ekinshisi, Qazaqstannyń Reseı ımperııasyna qosylýymen baılanysty orys jáne ýkraın sharýalarynyń qazaq jerlerine qonys aýdarǵannan keıin orys tilinen engen toponımder. Úshinshisi, Qazaqstannyń ındýstrııalandyrylýymen baılanysty paıda bolǵan geografııalyq ataýlar.
Jalpy aımaqtaǵy toponımderiniń kóbisi túrki jáne mońǵol dáýirlerinde paıda boldy. Qazaqstannyń Ortalyq jáne Shyǵys aımaqtaryn birshama ýaqyt oırattar meken etken. Monǵol tektes bul taıpalar birlestigine baılanysty bul terrıtorııada júzdegen geografııalyq ataýlar bar. Olar kóbinese taý, ózen, kól ataýlarynda saqtalǵan. Oǵan Orys geografııa qoǵamynyń etnografııa bólimshesiniń 1880 jylǵy Úlken syzbasyndaǵy jazba derekterge qaraǵanda Ortalyq Qazaqstanda 16 ǵasyrda oırattar men qalmaqtar birlestiginiń meken etken. Onda - «Ulytaý taýlarynan 40 shaqyrym jerde Sýrsý ózeni aǵyp ótedi (Sarysý), ózenge Kenderlık ózeni (Keńgir) quıady. Kendırlık jáne Sýrsý ózenderiniń arasynda Oırattar ordasy ornalasqan», degen málimet saqtalǵan.
Ortalyq Qazaqstannyń toponımderin zertteý barysynda sondaı-aq birqatar kereı jáne qypshaq taıpalarynyń meken etken oryndary anyqtaldy. Oǵan olarǵa qatysty ózen, kól, qorǵandar dálel bola alady.
- Qazaqstannyń Reseı ımperııasyna qosylýyna baılanysty paıda bolǵan toponımder jóninde ne aıta alasyz?
Ortalyq Qazaqstandaǵy orys toponımıkalyq qabaty Qazaqstannyń Reseı ımperııasynyń quramyna enýimen baılanysty qalyptasty. HІH ǵasyrda bul óńirge Reseı jáne Ýkraınadan sharýalardyń qonys aýdarýmen jergilikti til zańdaryna baǵynǵan birqatar geografııalyq ataýlar paıda bolǵan. Mysaly Grıshkıno ozero - Grıshkekól dep atalsa, Áýlıetaý ataýynan - Sıatogorovka paıda boldy. Oǵan sondaı-aq, taý-ken óndirisimen baılanysty qalyptasqan Temirtaý, Jezqazǵan sııaqty ataýlardy da mysalǵa keltirýge bolady.
- Qazir elimizde keıbir geografııalyq ataýlardy burynǵy qalpyna keltirý úrdisi júrip jatyr. Sizdiń oıyńyzsha toponımderdi zertteý jumysy keshendi bir júıege tústi dep aıtýǵa bola ma?
Bul úrdis bizdiń elimizde egemendik alǵannan keıin ǵana qarqyndy túrde júrgizile bastady. Táýelsizdik jyldary Tselınogradtyń - Aqmola, Gýrevtiń - Atyraý degen óz ataýyn baıyrǵy ataýyn qaıtarýyna Geografııa ınstıtýtynyń ǵalymdarynyń da qosqan úlesi az emes. Keıde bul úrdis syrt kózge óte baıaý júrip jatqandaı kórinedi. Shyn máninde ol bulaı emes. Toponımdi zertteý toby óz jumysynyń qorytyndysyn quzyrly organdarǵa turaqty túrde ótkizip otyrady, alaıda olardyń usynys-tilekteri barlyq ýaqytta birdeı qoldaý taýyp jatqan joq. Eger ol jurtshylyq tarapynan da laıyqty qoldaý tabatyn bolsa tarıhı mańyzy bar eski ataýlardy qalpyna keltirý arqyly, aımaqtaǵy týrızmdi jandandyrýǵa qolaıly jaǵdaı jasaýǵa qolaıly múmkindikter bar. Qazir bizde ártúrli salanyń ókilderi qatysatyn salaaralyq jobalar áli az. Eger tarıhshylar, geogroftar, bıologtar, ekologtar belgili bir taqyryp boıynsha birigip zertteý júrgizetin bolsa barshanyń qyzyǵýshylyǵyn oıatar zertteý nysandary óte kóp. Tek bul is júıeli túrde, keshendi baǵdarlama boıynsha júrgizilýi kerek. Sonda ǵana naqty nátıjege qol jetkizýge bolady.
- Áńgimeńizge rahmet