Gender jáne BAQ: áıelderge qatysty zorlyq-zombylyq taqyryby qalaı jazylýy kerek
Genderlik zorlyq-zombylyq týraly habardar etý, ony jarııalaý jáne kúresý úshin durys ortany qurýdaǵy BAQ-tyń, redaktsııa men jýrnalıstiń róli qandaı? Genderlik teńdik jáne zorlyq máselesi qalaı jazylyp júr? Jýrnalısterge arnalǵan etıkalyq kodeks ne deıdi? Otandyq medıadaǵy áıeldiń portreti qandaı? Genderlik zorlyq-zombylyqtyń qaı túri otandyq medıada kóbirek kezdesedi? Medıa genderlik teńshil qoǵam ornatý úshin ne isteýi kerek? Mine, osy saýaldar tóńireginde genderlik teńdik jáne zorlyq-zombylyq, genderlik ekonomıka taqyrybyn zerttep júrgen mamandarmen áńgimelesken edik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Jýrnalıst pen redaktsııanyń jaýapkershiligi
Mamandar turmystyq zorlyq-zombylyqtyń joǵary deńgeıi, qalyptasyp qalǵan dástúrli patrıarhaldy normalar men stereotıpter Qazaqstanda genderlik teńdikti qamtamasyz etýge kedergi keltirip otyrǵanyn aıtady. Olardyń sózinshe, jyldar boıy sanamyzǵa sińip qalǵan normalar men taptaýryndardy buzyp, jańasha kózqaras qalyptastyrýda medıanyń atqaratyn róli zor. Bul pikirmen femınıst, qoǵam belsendisi, genderlik ekonomıka zertteýshisi Áıgerim Qusaıynqyzy da kelisedi. Onyń aıtýynsha, bizdegi úlken problema - jýrnalıster men redaktsııanyń genderlik-názik taqyryptar jaıly jazǵanda etıka máselesin tolyq bile bermeýinde. «Bizdiń medıada kóp jaǵdaıda qorlaý, óshpendilik, adam quqyǵyna qaıshy tildi qoldanady, tipti keıbiri áıeldi kemsitip te jatady. Statıtıskaǵa nazar aýdarsaq, elimizde zorlyq-zombylyq kóretinderdiń 75%-y áıelder, jyl saıyn 5%-ǵa kóbeıip ne azaıyp otyrady. Al 20%-y - erkekter, 5-10%-y - balalar. Bizde, máselen, medıada «Kúıeýi áıelin sabady» degen taqyryp qoıylyp, materıaldar jarııalanady. Ol materıaldarǵa nazar aýdarsańyz, keıde áıeldi urýdy aqtaý nemese áıeldi urǵan erkekti jaqtaý baǵytynda jazylǵanyn kóresiz. Bul mundaı sezimtal taqyryptardy jazýda redaktsııanyń ne jýrnalıstiń etıka máselesinen beıhabar bolýynda dep oılaımyn»,-dedi sarapshy.
Qoǵam belsendisi, FemAgora, TEDxWomen jobalaryn uıymdastyrýshylarynyń biri Leıla Mahmýdova da genderlik zorlyq-zombylyq jaıly jazatyn jýrnalıster men redaktsııaǵa úlken jaýapkershilik júkteletinin aıtyp ótti. «Ásirese, qoǵamda bul taqyryptyń qalaı qabyldanatyny, zábir kórgen áıeldiń ózin qaýipsiz sezinýi BAQ-taǵy materıaldardyń mazmunyna baılanysty. Meniń oıymsha, genderlik zorlyq-zombylyq máselesin kóteretin jýrnalıster men redaktorlardyń basty qateligi – zorlyq kórgen adamdy kinálaýy jáne oǵan jaýapkershilik júkteýi. Bizde ádette áıelderdiń zorlyq-zombylyq kórgeni týraly jazylady, biraq zorlyq kórsetken adamǵa qandaı jaza qoldanylǵany, onyń isiniń saldary qandaı bolǵany jóninde óte sırek talqylanady, ıaǵnı ári qaraı zertteý jumystary jasalyp, taldanbaıdy»,-dedi qoǵam belsendisi.
Keıbir sarapshylar BAQ-taǵy mundaı olqylyqtardy medıada top menedjmenttegi áıelderdiń az bolýymen baılanystyrady. Alaıda Áıgerim Qusaıynqyzy buǵan qatysty zertteý áli kúnge jasalmaǵanyn aıtyp ótti. Dese de onyń pikirinshe, redaktsııa basshylary qatarynda áıelder sany kóp bolsa, gender men zorlyq máselesi basqasha taldanar edi.
«Redaktsııa basshysynyń áıel bolýy gender jáne áıelderge qarsy zorlyq-zombylyq taqyrybynyń durys jazylýyna qalaı áser etetini jaıly áli zertteý jasalǵan joq. Máselen, bizde «medıada basshylyq qyzmette otyrǵan áıelder sany qansha jáne áıelderge qatysty taqyryptardy qalaı ashady» degen baǵytta zertteý joq. Men sanaýly basylymdardy bilemin, olardyń basshysy áıelder jáne áıelderge qatysty zorlyq-zombylyq taqyrybyn da kóterip júrgen solar. Al top menedjmentinde er adamdar otyrǵan medıada bul taqyryp onsha ashylmaıdy dep oılaımyn. Máselen, ótkende lıftidegi áıelin kúıeýi urǵany týraly jańalyqty qaı medıa qalaı jazǵanyna qatysty saraptama jasaýǵa bolady. Menińshe, bul jerde korrelıatsııa bar. Medıada áıel basshy bolsa, bul taqyryp boıynsha sezimtaldyq bar dep oılaımyn, biraq bul zertteýdi qajet etedi»,-dedi sarapshy.
Genderlik zorlyq-zombylyq taqyryby qalaı jazylýy kerek?
Femınıst Leıla Mahmýdovanyń sózinshe,jýrnalısterdiń nemese redaktsııanyń genderlik zorlyq-zombylyq taqyrybyn qalaı jazý kerek degen arnaıy mindettemeler joq. «Tek úkimettik emes uıymdardyń, birlestikterdiń nemese EQYU, BUU sııaqty halyqaralyq uıymdardyń daıyndaǵan usynystary bar. Olar tek keńes berý, usynys aıtý deńgeıinde ǵana ázirlengen. Al qaýip-qaterdi azaıtý, genderlik zorlyq-zombylyqty bastan keshirgen adamdardyń jaǵdaıyn odan ári ýshyqtyrmaý, olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge qatysty arnaıy mindettemeler joq»,-dep tolyqtyrdy qoǵam belsendisi.
2019 jyly ıÝNESKO «Áıelder men qyzdarǵa qarsy zorlyq-zombylyqtyń BAQ-ta jarııalanýy: Jýrnalısterge arnalǵan nusqaýlyq» (Reporting on violence against women and girls: a handbook for journalists) jaryqqa shyǵardy. Munda áıelderge qarsy zorlyq-zombylyqty BAQ betterinde jazýǵa, jarııalaýǵa baılanysty keńester usynylady.
Al jýyrda elordadaǵy EQYU Baǵdarlamalar ofısiniń qoldaýymen MediaNet halyqaralyq jýrnalıstıka ortalyǵy uıymdastyrǵan ProGENDER onlaın-kýrsynda Qoja Ahmet ıAsaýı atyndaǵy ýnıversıtettiń qaýymdastyrylǵan professory, medıazertteýshi Moldııar Ergebekov osy taqyryp boıynsha qandaı basty máselelerge nazar aýdarý qajettigin aıtyp ótken edi. Onyń aıtýynsha, áıelge baǵyttalǵan zorlyq-zombylyq oqıǵalaryn taqyryp etetin aqparattar sándelmeýi, boıalmaýy kerek. «Ony tragedııaǵa, dramaǵa, romantıkaǵa aınaldyrmaýymyz qajet. Munyń femıtsıd (áıeldi joıý) ekeni mindetti túrde aıtylýy tıis. Femıtsıd oqıǵasy ózge de qylmystyq oqıǵalar syndy berilmeýi kerek. Bul uǵymdy aqparattyń taqyryby etip berý qajet. Óıtkeni femıtsıd uǵymyn kilttik sóz retinde qoldaný, áıelderge baǵyttalǵan kisi óltirý oqıǵalaryna qoǵamnyń nazaryn aýdarý turǵysynan óte mańyzdy»,-dedi ol.
Sonymen qosa medıazertteýshi femıtsıd únemi aqparatta berile berse, ol qoǵamda normaǵa aınalyp ketý qaýpi de bar ekenin aıtty. «Sondyqtan da keı oqıǵalardy aqparatqa aınaldyrýdyń qajeti joq. Alaıda «oqıǵaǵa baǵyttalǵan» aqparat berilmese de, oǵan baılanysty sot úderisin, sarapshy pikirlerin, jasalǵan zertteýler men statıstıkany jáne femıtsıdke qarsy aktsııalardy únemi aqparat etip berý kerek. Osylaısha bul taqyryp qoǵamnyń kún tártibine saýatty túrde engiziletin bolady»,-dep túsindirdi.
Jýrnalısterge arnalǵan etıka kodeksi ne deıdi?
Leıla Mahmýdovanyń sózinshe, elimizdegi jýrnalısterge arnalǵan etıka kodeksinde zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen túrin jarııalaýǵa qatysty, sonyń ishinde genderlik zorlyq-zombylyq taqyrybyn jazý kezinde neni eskerý keregine nazar aýdarylmaǵan. «Genderlik sáıkestendirý (identity), dıskrımınatsııaǵa da qatysty eshteńe joq. Atalǵan qujatqa genderlik zorlyq-zombylyqty jarııalaýǵa qatysty usynystar engizilip, onyń tájirıbede qoldanylýyna monıtorıng jasalýy úshin arnaıy komıssııa ne komıtet qurylýy kerek. Sonda ǵana genderlik zorlyq-zombylyqqa qatysty materıaldardyń qalaı jazylý keregi júıelenedi»,-dep túsindirdi sarapshy.
Degenmen Áıgerim Qusaıynqyzy patrıarhal qoǵamnyń qundylyqtarymen tárbıelengen urpaqtyń genderlik stereotıpterden arylýy bir kúndik sharýa emes ekenin tilge tıek etti. «Bul – úlken protsess. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan patrıarhaldy qoǵamnyń, patrıarhaldy tárbıeniń normasymen ósip-jetilgen jýrnalısterden bir-eki jylda genderlik taqyryptarda beıtarap bolýyn talap etý orynsyz. Olarǵa tolerantty qaraýǵa tyrysýymyz kerek. Biraq biz oqyrman retinde BAQ ókilderi kózqarasynyń zaman talabyna saı ózgerýin jáne adam quqyǵyna qaıshy kelmeýin qadaǵalaýymyz qajet. Óıtkeni BAQ ókilderi qoǵamdaǵy pikirdi qalyptastyrýda mańyzdy ról atqarady. Sondyqtan olar beıtarap bolýǵa, obektıvti aqparat taratýǵa umtylýy qajet. Al jalpy medıadaǵy genderlik stereotıpterdiń qalaı qoldanylatynyn 10 baldyq júıemen baǵalap kórsek, bizdegi jaǵdaıǵa 4-4,5 ball qoıatyn edim»,-dedi ol.
Al Leıla Mahmýdova Genderlik zorlyq-zombylyqty jazý kezinde bul máseleni qoǵamnyń durys qabyldaýy, azamattar arasynda durys túsinik qalyptastyrý úshin redaktsııalar arnaıy prıntsıpter men strategııalardy ázirleýi qajet dep atap ótti. «Tym bolmaǵanda bir redaktsııanyń jýrnalısteri men qyzmetkerleri osyndaı prıntsıpter men strategııalardy negizge ala otyryp, materıal daıyndasa, sonyń ózi azamattar arasynda durys kózqaras qalyptasýyna yqpal eter edi. Keıinnen ony ujym bolyp, jańa jaǵdaılardy eskerip, jetildire beredi»,-dep pikir bólisti.
«Qazaqstandyq medıada fızıkalyq zorlyq kóbirek kórinis tabady»
Jalpy mamandar áıelderge qarsy zorlyq-zombylyqty tórt túrge bólip qarastyrady. Olar – psıhologııalyq, jynystyq, ekonomıkalyq jáne fızıkalyq. Femınıst Leıla Mahmýdovanyń paıymynsha, otandyq BAQ-ta eń kóp jarııalanatyn zorlyq túri – fızıkalyq zorlyq-zombylyq. «Sebebi fızıkalyq zorlyqtyń saldary kózge birden túsedi. Al ekonomıkalyq jáne psıhologııalyq zorlyq-zombylyq birden kórinbeıdi. Odan keıin adamdar olardyń qandaı bolatynynan, qalaı kórinetininen de beıhabar. Sondyqtan da shaǵymdana bermeıdi, sol sebepti de jarııalaný yqtımaldyǵy az»,-dedi ol.
Sonymen qosa eki sarapshy da bizde kúıeýiniń áıeline jynystyq zorlyq kórsetýin zorlyq-zombylyq dep qabyldanbaıtynyn, qylmystyq kodekste buǵan qatysty jeke bap joq bolǵandyqtan, mundaı oqıǵa da jarııalanbaı qalatynyn basa aıtyp ótti. «Jynystyq zorlyq-zombylyq ta ártúrli bolady. Máselen, nekede áıeliniń kelisiminsiz jynystyq qatynasqa májbúrleý de zorlyq-zombylyq bolyp sanalady. Alaıda bul týraly da az aıtylyp, az talqylanady. Óıtkeni kóp adam munyń da zorlyq-zombylyqqa jatatynyn bile bermeıdi. Bizde kóbine tek basqa adamdardyń, alys-jaqyn týystardyń jynystyq zorlyq kórsetýi ǵana jıi jazylady. Al kóp adam nekedeginiń zorlyq ekenin túsine bermeıdi»,-dedi Leıla Mahmýdova.
Kestede sońǵy 12 aı ishinde jynystyq seriktesi tarapynan kúsh kórsetý nemese seksýaldy zorlyq-zombylyqqa dýshar bolǵan 18-49 jastaǵy áıelderdiń úlesi kórsetilgen
Halyqaralyq quqyqtanýshy Áıgerim Qusaıynqyzy da bul pikirmen kelisedi. Ony jarııalaıtyn tek medıa ǵana emes, onyń qatarynda prokýratýra, ІІM de bar. «Statıstıka boıynsha da fızıkalyq zorlyq-zombylyq kóp jarııalanady, al basqa túrlerin jasyrýǵa tyrysamyz. Tipti psıhologııalyq, emotsıonaldy túrin zorlyq-zombylyq dep qarastyrmaımyz. Mundaı zorlyq-zombylyq túri ýchaskelik polıtsııaǵa, ІІM-ge habarlanbaýy da múmkin, sondyqtan da ol medıada kórinis tappaıdy. Óıtkeni onyń býllıng ári zorlyq-zombylyq ekenin túsinbeýi de múmkin. Alaıda medıada jarııalanbasa, ol ómirde joq degendi bildirmeıdi»,-deıdi sarapshy.
Áıgerim Qusaıynqyzynyń aıtýynsha, elimizde ekonomıkalyq zorlyq-zombylyq ta kóptep kezdesedi. «Biz 2019 jyly Qazaqstannyń tórt oblysynda áıelderdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna baılanysty zertteý júrgizdik, ıntervıý aldyq. Sol kezde enesiniń jumys isteıtin kelinderiniń bank kartasyn alyp alýy ne bolmasa joldasynyń alyp alýy kóp kezdesti. Ondaı naqty faktiler bar. Tipti áıelin ne kelinin qarjylaı esep berýge májbúrleýi de ekonomıkalyq zorlyq-zombylyq bolyp sanalady»,-dep naqtylap ótti.
Onyń paıymynsha, zorlyq-zombylyqtyń psıhologııalyq jáne ekonomıkalyq túri bizdiń medıada tipti kezdespeıdi. Óıtkeni quqyq qorǵaý organdarynda da mundaı aqparat, statıstıka joq. «BAQ-ta kúıeýi áıelin uryp-soǵyp jatqan vıdeony jarııalap qana qoımaı, másele qalaı sheshildi, osyndaı bolǵan jaǵdaıda qaıda bara alatyny jóninde, sonymen qosa zorlyq-zombylyqtan qutylǵan áıelderdiń oqıǵasyn berý kerek. Bizdiń medıada tek aqparat retinde shyǵady, ári qaraı ne boldy, qalaı sheshildi, nelikten boldy degen saýaldarǵa jaýap izdep, taldaý jasaıtyn materıaldar joqtyń qasy»,-dedi sarapshy.
Jýrnalıst zorlyq-zombylyq kórgen áıelmen qalaı sóılesýi kerek?
Leıla Mahmýdovanyń sózinshe, genderlik zorlyq-zombylyqtan zardap shekkendermen qalaı jumys isteý kerek degen suraqqa naqty jaýap joq. Degenmen ol qandaı máselege nazar aýdarý qajettigi jóninde óz pikirin bólisti. «Sebebi jaǵdaı ártúrli bolýy múmkin. Menińshe, zorlyq-zombylyq qashan bolǵanyna, ıaǵnı birneshe aı buryn ba, álde birneshe jyl buryn boldy ma, soǵan nazar aýdarý kerek. Oǵan psıhologııalyq kómek kórsetildi me, joq pa, sony da naqtylaý qajet. Sonymen qosa qazirgi kezde fızıkalyq turǵydan qaýipsiz jerde me, joq pa, týystary, dostary tarapynan qoldaý bar ma, joq pa degen sekildi saýaldardy qarastyrý kerek. Osyndaı detaldarǵa mán berilýge tıis. Jalpy men ár redaktsııanyń genderlik sarapshymen ylǵı baılanysta bolýyna keńes berer edim. Óıtkeni bul óte názik taqyryp bolǵandyqtan, materıal jazý kezinde sarapshymen keńesip daıyndalǵany durysyraq»,-dedi ol.
«Otandyq medıadaǵy áıel beınesi: álsiz, jábirlenýshi, zábir kórýshi»
Bizdiń otandyq medıa áıelderdi qalaı beıneleıdi? Osy saýaldy sarapshylarymyzǵa qoıyp kórdik. Leıla Mahmýdovanyń paıymynsha, BAQ-ta kóbine áıelderdiń eki túrli beınesi kórsetiledi. «Birinshisi – qandaı da bir zorlyq-zombylyqtan zardap shekken áıelder. Kóp jaǵdaıda olardyń aty-jóni atalmaýy, bet-júzi kórsetilmeýi múmkin. Taǵy aıtý kerek, medıada áıelderdiń osynsha zorlyq kórse de kúresip júrgeni, basynan ótken qıyn jaǵdaıǵa qaramastan, qalypty ómir súrýge degen talpynysy kórsetilmeıdi. Kóbine áıelder álsiz, jábirlenýshi retinde ǵana kórinis taýyp júr. Al ekinshisine kelsek, munda áıelder barlyq jetistikke ózi qol jetkizgen jáne olardy búkil jaǵynan ıdeal retinde kórsetedi. Bizdiń qazaqstandyq BAQ-ta birinshi túri basymyraq»,-dedi qoǵam belsendisi.
Al quqyqtanýshy Áıgerim Qusaıynqyzy otandyq medıa áıelderdi «obektıvatsııalaıdy», ıaǵnı áıeldi zat retinde kórsetýge tyrysatynyn aıtty. «Denesine, túr-álpetine basty nazar aýdartady. Onyń bilimi, kásibıligi eshkimdi qyzyqtyrmaıdy. Bul jýrnalısterde ǵana emes, dızaınerlerde de bar problema. Máselen, kópbalaly ana jaıly materıalǵa kımeshek kıgen áıeldiń sýretin, al femınıst qyzdar týraly maqalaǵa shashy qysqa, boıanǵan, ashýly áıeldiń sýretin qoldanýy múmkin. Jarnamalarda da áıeldiń denesin erkekterge lázzat syılaýǵa mindetti mashına retinde kórsetkileri keledi»,-dep baǵa berdi.
Onyń sózinshe, jalpy maqalany, sýretti berý jaǵynan da jýrnalıster analız jasaýy kerek. «Máselen, búgin on maqala shyǵyp, onyń beseýi áıelder týraly bolsa, áıel qalaı sýretteldi, aqparat beıtarap berildi me, álde jýrnalıst sol áıelge qatysty sýbektıvti pikirin qosty ma, mine, osynyń barlyǵyna saraptama jasalýy qajet»,-dep túıindedi.
Turmystyq zorlyq-zombylyq bolǵan jaǵdaıda qaıda barý kerek?
Sóz sońynda zorlyq-zombylyq qurbany bolǵan jaǵdaıda qaıda baryp, qaıda habarlasý keregine qatysty mamandardyń keńesin usynamyz:
- dereý polıtsııaǵa 102 telefonyna habarlasý kerek
- jaraqat alǵan jaǵdaıda 103 telefonyna habarlasyp, jedel járdem shaqyryp, sot-medıtsınalyq saraptamadan ótýge polıtsııa qyzmetkerinen anyqtama alý kerek
- respýblıkada balalar, jastar men eresekterge zorlyq-zombylyq kórsetilgen jaǵdaıda 150 senim telefony táýlik boıy jumys isteıdi. Saýaldardy telefon150.kz saıtynda nemese +77081060810 whatsapp anonımdi nómiri arqyly joldaýǵa bolady.
Eske salaıyq, jýyrda BAQ-ta otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq qurbandaryn anyqtaýdyń algorıtmi ázirlengeni habarlandy. Endi otbasynda zorlyq-zombylyq kórip júrgen jandardyń polıtsııaǵa arnaıy qupııa sóz arqyly basynda bolǵan jaǵdaı týraly aıtýǵa múmkindigi bar. Qupııa sózdi polıtsııa ınspektorlarynan surap bile alady.
Nazerke Súıindik