Ǵaryshkerler kúni: Qazaqstanda ǵarysh salasy qalaı damyp jatyr
Otandyq ǵarysh salasynyń damýy
Qazaqstandaǵy ǵarysh salasynyń damýy ǵarysh keńistigin ıgerýmen baılanysty boldy. Eldegi aeroǵarysh salasyn búginde otandyq spýtnıkter, jerdegi ǵaryshtyq baılanys júıesi, spýtnıkterdi qurastyrý jáne Baıqońyrda perspektıvalyq jobalardy iske asyrýmen aınalysatyn kásiporyndar quraıdy. Búgingi tańda ǵarysh keńistiginen Jerdi baqylaý men qadaǵalaý boıynsha ınnovatsııalyq mindetterdi júzege asyrýmen «Qazǵarysh» kompanııasy, «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» ulttyq kompanııasy, Ulttyq ǵaryshtyq zertteýler men tehnologııalar ortalyǵy, Respýblıkalyq ǵarysh baılanysy ortalyǵy jáne «Ǵalam» kásiporny aınalysady. Olar ǵarysh júıesin, jerdegi ınfraqurylymdardy paıdalaný men qurýdy, jobalaýdy, alys-jaqyn ǵarysh keńistigin zertteýdi júzege asyrady.
Qazirgi ýaqytta Baıqońyr ǵarysh aılaǵy - álemdegi birinshi jáne iri ǵarysh aılaǵy. Ol Qazaqstannyń Qyzylorda oblysynda ornalasqan. Sebebi bul jer jaýyny az, aýa raıy turaqty, eldi mekenderden barynsha alshaq, orbıtaǵa zymyrandy shyǵarý barysynda shyǵyndardy az mólsherde qajet etetin aımaq bolyp tabylady. «Baıqońyr» kesheniniń quramyna Baıqonyr qalasymen birge ǵarysh aılaǵy kiredi jáne zymyran ushyrý maqsatynda 9 túrli 15 ushyrý alańy jáne ballıstıkalyq zymyran ushyrý maqsatynda 4 ushyrý ústelinen, 11 montajdaý-synaý korpýstarynan (MIK) jáne basqa da ınfraqurylymdardan turady. «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan alǵashqy jasandy jer serigi 1957 jyly ushyryldy. Álemdegi tuńǵysh ǵaryshker ıÝrıı Gagarın de 1961 jyly «Vostok» ǵarysh kemesimen qazaq dalasynan ǵaryshqa attanǵan bolatyn. Keıinnen AQSh, Ulybrıtanııa, Kanada, Italııa sııaqty elder de óz azamattaryn ǵaryshqa ushyra bastady. 70-jyldardyń basynda bul qatarǵa Japonııa, Qytaı, Nıderland, Ispanııa jáne basqa elder qosyldy. Qazirgi tańda álemniń 200-den astam eli ǵarysh qyzmetimen aınalysady. Olardyń kópshiliginde ózderiniń ǵylymı jáne qoldanbaly mańyzǵa ıe jasandy serikteri bar.
Qazaqtan shyqqan ǵaryshkerler
Qazaqstandaǵy ǵaryshtyq zertteýler qazaqtan shyqqan tuńǵysh ǵaryshker Toqtar Áýbákirovtiń ushýymen tikeleı baılanysty. 1991 jyly 2 sáýirde Keńes Odaǵy Ǵaryshkerler daıarlaý ortalyǵynda ǵaryshqa ushý daıyndyǵynan ótken Toqtar Áýbákirov sol jyly 2 qazanda Baıqońyrdan «Soıýz TM-13» kemesimen ǵaryshqa attandy. Ǵarysh kemesi jer tóńiregindegi «Mır» orbıtalyq keshenimen túıisti. Onda ol ózge ǵaryshkerlermen birge bıotehnologııa, metallýrgııa, medıtsına salalary jáne Aral aımaǵy boıynsha ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizdi. Ekinshi ǵaryshker Talǵat Musabaev ǵaryshqa úsh ret ushty. Ol 1994 jyly 1 shildede «Soıýz TM-19» ekıpajynyń bort ınjeneri retinde ǵarysh saparyna attandy. Onyń ár jyldardaǵy ǵaryshtyq ekspedıtsııalarynyń jalpy uzaqtyǵy bir jylǵa jýyq ýaqytty qurady. Talǵat Musabaev 2001 jylǵy ǵarysh saparynda Amerıka Qurama Shtatynyń mıllıoneri, ǵaryshker-týrıst Denıs Tıtomen birge ushty. Sonymen qatar, 2015 jyldyń qyrkúıek aıynda qazaq eliniń úshinshi azamaty Aıdyn Aıymbetov ǵaryshqa ushty. Ol Qazaqstan atynan halyqaralyq ekıpaj quramynda ǵaryshty baǵyndyrǵan Tuńǵysh ǵaryshker-ushqysh. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyq qaharmany». Ǵarysh áleminde bolǵan 9 kún, 20 saǵat, 13 mınýtta tapsyrylǵan ǵylymı jumysyn, ásirese Kaspıı teńizi men Aral kóli mańynyń ekologııalyq jaǵdaıyna baılanysty zertteýlerin júrgizdi. Bizdiń ǵaryshkerler álemdik deńgeıde qazaqstandyq ǵylymnyń josparlanǵan ǵaryshtyq eksperımentterin oryndap qana qoımaı, basqa memleketterdiń ǵarysh salasyndaǵy ǵylymı baǵdarlamalaryn oryndaýda teń quqyly áriptester boldy.
«Kazsat» ǵaryshtyq baılanys júıesin damytý
Qazaqstannyń ǵaryshtyq baılanys júıesi eki baılanys spýtnıgin qamtıdy- KazSat-2 jáne KazSat-3. Olar Qazaqstannyń telehabar taratý men baılanys salasyndaǵy qajettiligin tolyq qamtamasyz etedi. Olardyń kómegimen elimizdiń barlyq aýmaǵynda ornalasqan memlekettik mekemelerge (mektepter, aýrýhanalar, ákimdikter) baılanys, derekter berý qyzmetteri jáne ınternet jelisine qoljetimdilik usynylady. Sondaı-aq sońǵy jyldary baılanys spýtnıkteri arqyly shalǵaı aýdandardyń turǵyndary úshin ınternetke keń jolaqty qoljetimdilikti qamtamasyz etý júzege asyrylýda.
Ǵarysh apparattaryn qurastyrý-synaý kesheni
2019 jyly ǵarysh apparattaryn qurastyrý-synaý kesheniniń qurylysy aıaqtaldy. Al 2020 jyly halyqaralyq standarttardy jáne ǵarysh apparattaryn qurastyrý men synaýǵa daıyndyǵyn rastaý úshin keshenniń operatsııalyq biliktiligi tekserildi. Keshen jobalaýdan bastap, spýtnıkterdi qurastyrýǵa jáne synaýǵa, sondaı-aq quraýyshtardy daıyndaýǵa deıingi jumystardyń tolyq tsıklin júrgizýge múmkindik berip otyr.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn saqtaý jáne damytý
Baıqońyr – bul álemge ǵylymı-tehnıkalyq progreske, al adamzatqa ǵaryshqa jol ashqan ǵarysh aılaǵy. Dál osy ǵarysh alańynan ǵarysh dáýiriniń bastalýyn jarııalaǵan alǵashqy spýtnık ushyryldy. Búginde «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń bolashaǵy eki iri halyqaralyq jobamen baılanystyrylady. Olardyń birinshisi - Reseımen birlesip, orta sanatty «Soıýz-5» zymyran tasyǵyshyn ushyrý úshin «Báıterek» ǵarysh zymyran keshenin qurý. Ekinshisi - Reseımen jáne BAÁ-men birlesip «Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshtaryn ushyrý jáne olardyń modıfıkatsııalary úshin Baıqońyr ǵarysh aılaǵyndaǵy №1 ushyrý alańyn rekonstrýktsııalaý boıynsha «Gagarın starty» jobasy pysyqtalýda.
2021 jyly jeltoqsanda Ortalyq kommýnıkatsııalar qyzmetinde ótken baspasóz májilisinde QR Tsıfrlyq damý, qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi aeroǵarysh komıtetiniń tóraǵasy Baýbek Oralmaǵambetov elimizde «Baıqońyr» ǵarysh keshenin damytýdyń jol kartasy ázirlenetinin málimdedi.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynyń búgini týraly aıtatyn bolsaq, keshennen ushatyn zymyrandardyń sany men júktemesi azaıdy. Qazirgi tańda Proton-M jáne Soıýz-2 zymyrany ǵana ushyrylady. Bizdiń aldaǵy maqsat – keshen jumysyn jetildirý jáne ınvestıtsııa tartý. Osy oraıda, Baıqońyr kesheniniń bolashaqtaǵy damýyna qatysty taldaý qolǵa alyndy. Taldaý jumysy men sala mamandarynyń usynymdary negizinde Baıqońyr ǵarysh aılaǵyn damytýdyń jol kartasy ázirlenedi», - dedi Baýbek Oralmaǵambetov.
Komıtet basshysynyń aıtýynsha, atalǵan ǵarysh kesheniniń bolashaǵyna qatysty taldaý jumysy eki baǵytta júrip jatyr. Birinshisi - ǵarysh kesheninen ushyralatyn zymyrandardyń qyzmetine qatysty bolsa, ekinshisi - ǵarysh aılaǵyn týrıstik nysan retinde damytý.
«Taldaý jumysy arqyly «Baıqońyr» ǵarysh kesheniniń 10 jyldyq damýyna boljam jasalady. Ǵarysh salasy úshin 10 jyl azdyq etedi dep jatqandar bar. Onyń ózindik sebebi de bar, qazir zaman men talap kún sanap ózgerip jatyr. Jahan jyldam damyp jatyr, osy oraıda aldaǵy 20-30 jylǵa jasalatyn boljam ýaqyt óte kele mánin joǵaltýy múmkin», - deıdi ol.
Sonymen qatar, ótken aptada QR Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstri Baǵdat Mýsın Reseıdiń «Baıqońyr» aılaǵyndaǵy josparlary ózgermegenin, sondaı-aq 15-20 sáýir aralyǵynda birqatar másele boıynsha reseıliktermen kelissózder kózdelip otyrǵanyn aıtty. Onyń ishinde taıaý jyldarǵa arnalǵan perspektıvaly jobalar qaralatynyn jetkizdi. Sonymen qatar, mınıstr «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn jalǵa alǵany úshin Reseı memleketi qansha qarjy tólep jatqanyn atap ótti.
«Reseılik áriptestermen kelissózder aldaǵy ýaqytta bolady dep josparlanyp otyr. Sebebi tıisti ózgerister bolyp jatyr. Jylyna 100 mln AQSh dollarynan astam qarajat qarastyrylǵan. Shart 2050 jylǵa deıin bekitilgen», - dedi Baǵdat Mýsın.
Ǵaryshtyq monıtorıng qyzmeti
2005 jyly jarǵylyq kapıtalyn 100 paıyz memleket óz moınyna alǵan «KazKosmos» ulttyq kompanııasy qurylǵan edi. Kompanııa 2007 jyly «Qazaqstan ǵarysh sapary» UK» aktsıonerlik qoǵamy bolyp qaıta jasaqtalǵan. Sol kezden beri bul kompanııa elge qyzmet etip keledi. Jerdi qashyqtan zondtaý, ǵarysh tehnologııasyn damytý, sheteldik kompanııalarmen birlesken jobalar ázirleý qatarly qyzmetterdi osy kompanııa iske asyrady. Máselen, otandyq jer serigi 2019 jyly el aýmaǵynan zańsyz qoqys tógilgen 9 628 oryndy tapty. Odan bólek, jyl saıyn órt shyqqan jerlerdi anyqtap jatady.
Sonymen birge ǵaryshty zertteý men ǵarysh qyzmetin usyný salasymen tize qosa ІT salasynyń da damyp kele jatqanyn atap ótý kerek. 2016 jyly alǵash ret «aeroǵarysh ónerkásibi» deıtin termın resmı mekemelerdiń ataýlarynyń qataryna kirdi. Sol jyly Qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi qurylsa, qazir ol Tsıfrlyq damý, qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi retinde qyzmet etip keledi. ıAǵnı, aeroǵarysh salasy Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy mańyzdy salalardyń qataryna qosylýda.
Qazaqstannyń ǵaryshty ıgerýge baǵyttalǵan saıasaty elimizdiń bul saladaǵy básekege qabiletin arttyryp, jańa mamandyqtyń paıda bolýyna jáne sala jetistikterin paıdalanýǵa múmkindik beredi. Qazir elimizdiń birqatar oqý orynynda aeroǵarysh salasynyń mamandary daıarlanyp jatyr. Sondaı-aq eldegi ǵarysh salasy boıynsha nysandar men jerústi ınfraqurylymdary biryńǵaı negizde uıymdastyrylǵan. Ǵarysh salasyn damytýdyń barlyq strategııalyq baǵyttary boıynsha kásiporyndar qurylǵan. Búginge deıin ǵarysh salasy boıynsha kásiporyndardyń ǵylymı jáne ınjenerlik quramynyń bilikti kadrlary qalyptasyp, ǵarysh tehnıkasynyń arnaıy konstrýktorlyq-tehnologııalyq bıýrosy jınaqtalǵan.
Venera Jolamanqyzy