Ǵarıfolla Esim: Abaıdy oqyǵan, toqyǵan adam qııanatshyl bolmaıdy

NUR-SULTAN. QazAqparat - Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasy el damýynyń jarqyn úlgisi men naqty qadamdaryn kórsetetin keleli oı, salıqaly pikir, batyl sheshimderge qurylǵan mańyzdy qujat. Bul maqalada sanany jańǵyrtý, ulttyq bolmystan, ulttyq kodtan aıyrylyp qalmaı, ony álemdik qundylyqtarmen úılestirip, Qazaqstannyń ıgiligine jaratý jolyndaǵy maqsat-múddeler týraly ózekti másele kóterilgen. Maqalada «Jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy. Sonymen birge, rýhanı jańǵyrý ulttyq sananyń túrli polıýsterin qıynnan qıys­ty­ryp, jarastyra alatyn qudiretimen mańyzdy. Bul – tarlan tarıhtyń, jasampaz búgingi kún men jarqyn bolashaqtyń kókjıekterin úıle­simdi sabaqtastyratyn ult jadynyń tuǵyr­namasy» delingen. Osy oraıda akademık, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Ǵarıfolla Esimmen suhbatty usynamyz.

Izraılelindegi myna bir dástúrmen bólissem. Jastary zeınetke jaqyndaǵan evreıdińmyqty azamattary: depýtat, mınıstrkreslosy nemese iri korporatsııa men mekemedegi basshylyqtan óz erkimen ketip,oqýshylar men stýdentterge dáris berýdi tańdaıtyn bolypty. Onysy álemdegi ulyulttyń deńgeıin osylaısha turaqty túrde jalǵastyramyz degen uǵym. Osyǵan nedeısiz?

Bul ǵajap nárse. Tálim alar dúnıe. Osydan úırenýimizkerek. Qazirgi kúngi ulttyq asqynǵan dertimiz taq pen ataq mansabynan shyǵaalmaı júrmiz. Musylman balasy kórgeni men bilgenin tálim etýi paryz. Osymusylmandyq paryzdy óteı almaı júrmiz. Aqsaqal jasyna kelse de, kópzamandastarym portfelden aırylǵysy kelmeıdi. Olar bilgenin jastarǵa úıretýimindet. Ol seniń, meniń, bárimizdiń bolashaǵymyz. Bul erejege aınalýy qajet.Árbir sanaly azamat búgingini emes, erteńgini oılaýy memlekettilik múddelikke aınalýytıis. Osy jaǵy bizde kende qalyp jatyr. Qazirgi kezde kezek kútirmeıtin máselekóp. Sondyqtan belsendilik árkimnen kerek-aq dúnıe.

• Siz senator boldyńyz. Suraıyn degenim, qazaqqoǵamyn damytýǵa senator Ǵarıfolla Esim,álde ǵalym-fılosof Ǵarıfolla Esim paıdalyraq boldy?
• 
  
• Ashyq suraǵyńa meniń anyqjaýabym mynandaı. Senatorlyqqa saılanýǵa nemese taǵaıyndalýǵa bolady. Alustazdyq ol qudiretti qasıet. Men ustazdyǵymen óz ultyma, óz elim men qoǵamymakóbirek paıdaly ekenimdi bilemin.
• 
  
• Uzaq jyldar jastarǵa dáris oqısyz. «Qazirgijastar jasyq, tek tamyr-tanystyq arqyly ǵana júredi» degen sózderge aıtaryńyzbar ma?
• 
  
• Jastardyń da jastary bar. Menbiletin stýdentterdiń basym bóligi jigerli. Erteńgi kúni qandaı bolary tikeleıózderine qatysty ekenderin biletinder. Ustazdyq jasaıtyn Eýrazııaýnıversıtetinde «Otyrar» kitaphanasynan arnaıy aýdıtorııa ashyp qoıdyq. Solaýdıtorııaǵa stýdentter tıisti sabaqtarynan qoldary bos kezde kelip dáristyńdaıdy. Kórdińiz be? Jastar bilgisi keledi. Másele - bireý. Sol úırengisi,oqyǵysy kelgen jastarymyzǵa joǵary deńgeıde tálim bere alamyz ba? Osy saýalmeni mazalaıdy. Shákárim qajynyń ósıeti bar. «Jastardyń obalyna qalmaý kerek»degen. Biz qashanda jastardyń obal-saýabyn arqalaýmen kelemiz. Biz jasbolǵanymyzda kommýnıstik jalań ıdeologııamen aldap, úlkender bizderdińobalymyzǵa qaldy. Sony bizder sol qalpynsha jalǵastyrdyq. Endi egemendi eldińjastaryna qııanat jasaý kúsápirlik bolady. Mysaly, qazir araq-sharap ishpeýgejastar jaǵy ónege bola bastady. Qoǵamymyzdyń dinge qaraı bet burýynda dajastardyń yqpaly zor ekenin aıtýymyz kerek.

Biz jalǵansóılep, ótirik aıtatyn qoǵamda ǵumyr keshtik. Álemde eki lager boldy. Sotsıalıstikjáne kapıtalıstik. «Qaıǵy shyǵar ilimnen» dep, hakim Abaı aıtqandaı, adamnyńdamýy men ósýine eshqandaı qatysy joq ilimderdi oqý zardaptary osyǵan ákeldi.Ustaz degender sumyraı, zalym bolyp shyqty. Jalǵan dúnıe, aldamshy orta. Kezindedurys bilim almaǵandardyń adasýy zańdy qubylys. Sonyń zardabyn shegip otyrmyz.

• Oǵan ózimiz de kýá boldyq. Endigi sátteshekaramyzdy bekitken táýelsiz elmiz. Álemniń ár jerinen Otanymyzdyń irgesinsógip, zulymdyq áreketterin zymııandyqpen engizýge umtylǵan jolbıkeler men sonyjaqtaýshylardyń túp – tamyryn qazaq jerine jetkizbeı tıyp tastaýdyń joly bar ma?
• 
  
• Jamandyq ataýlyǵa temir qaqpaqoıý memlekettik múdde. Biraq ony tolyq sheshý múmkin emes. Ol qansha jerden qaqpanqoısań da synalap ótedi. Ony kirgizetin arnaıy halyqaralyq ınstıtýttar bar.Olar ashyqtan-ashyq aıǵaılap kelmeıdi. Óz tártibi men jolyn salyp bildirmeıótedi. Sanany ýlaıtyn bul baǵyttarǵa qarsy ózimizdiń ulttyq ımmýnıetetimizbolýy mindet. Sol ımmýnıtetti qalyptastyratyn óz ınstıtýttarymyz jumys isteýitıis. Táýelsizdik ınstıtýty. Sotsıalıstik sanadan, keshegi ıdeologııadan arylmaı naqty táýelsizdikke jete almaımyz.Zaman kimdiki? Maǵjan Jumabaev aıtqandaı, zaman jastardiki! Jastarǵa senýmizkerek. Bilgenimizdi úıretýimiz kerek. Órkenıetti elder ózderiniń erteńgierejesin qalaı qalyptastyrýda, solardyń tájirıbesin ulttyq mentalıtetimizge sáıkestendiripqalyptastyrýymyz shart.
• 
  
• «Bolashaq» baǵdarlamasymen shetelderdenkóptegen jastarymyz oqyp keldi. Aldy ákim-mınıstr bolyp jatyr. Qoǵam damýynsolar túpkilikti ózgerte ala ma?

• Shetelden bilim alǵan jastarymyzeldi birden basqaryp ketedi degenge kelispeımin. Japonııada da shetten oqyp kelgenderdiqaıtadan ortaǵa beıimdeıdi. Shetel men bizdiń shyndyǵymyz eki túrli. Ozǵanelderden dáris alý, tájirıbe almasý zańdylyq. Sol úırenip kelgenderdi ortamyzǵaaqylmen engizý kerek. Birden belden bassa ol kereǵarlyqqa ákeleri anyq.Jaqsysyn iriktep, ulttyq dástúrimizge keletindeı jaqyndatyp, kúshtep –nyǵyzdamaı el óz erkimen hosh alatyndaı saıasat júrgizý kerek.

Aldymyzdaúlken ǵalamdyq ózgerister tur. 2050 jyly úshinshi ındýstrııalyq revolıýtsııa júzegeasady. Adamzat aldyndaǵy qatań erejeler ornyǵady. Birinshi ındýstrııalyq memleketerejesi –lıberaldyq baǵyt. Ekinshisi - áleýmettik qoǵam. Úshinishisi – ekologııalyqtujyrymmen qalyptasý. Úshinshi jolǵa áli damyǵan memleketter de jete qoıǵan joq.Myqty degen elder áleýmettik memleket atalyp júr. Biz jan–jaqty qalyptasqanmemleket boldyq deımiz. Turpatymyz lıberaldyq pa, álde áleýmettik pe?Qazaqstandy áleýmettik memleket dep jarııaladyq. Bálkim, áleýmettik memlekettińbazasyn qalyptastyrmaı jatyp, asyǵystyq jasaǵan shyǵarmyz dep oılaımyn.Áleýmettik memlekettiń óz erejesi bar. Mysaly, AQSh-ty alsaq. On adamnyń úsheýióndiriste jumys jasaıdy. Al, jeti adam oǵan qyzmet kórsetedi. Bul ekonomıkalyqqaǵıda. Odan asyp kete almaısyz. Keıingi kezdegi jurshylyq tarapynan bolypjatqan áleýmettik narazylyqtardyń túıtkili de osy zańdylyqtardyń oryndalmaýynantýyndap otyr. Ol úshin ózimizdiń otandyq ónerkásipti damytýymyz kerek. Álemdibıleıtin ekonomıka ekendigi belgili. Mine sol surapyl shaqyrýlarǵa daıynturýymyzdyń tetigi búgingi jastarymyzdyń bıik deńgeıde bilim alýyna qatystyekendigi osy tusta anyq kórinedi.

• Adamdy alǵa jeteleıtin arman. Qazaq qoǵamy da birsypyra armandaryn jarqyldatypkórsetti. Astana arman qala. Táýelsizdik arman. Máńgilik el arman. Bárioryndaldy. Endi amerkalyq armandardy júzege asyrýǵa ne kedergi. Amerıka - álemdegibirinshi el. Eń myqty áskeri bar. Ekonomıkasy jahannyń qojaıyny. Valıýtasyaltynan qymbat. Bizdiń de ishki múmkindikterimiz az emes. Tabıǵı baılyǵymyzkeremet. Alpaýyt baılar da kóptep shyǵýda. Mysaly sol Amerıkany alsaq. Baıadamdary sát saıyn bılikterine salyqty kóbeıtińder dep jatady. Qaıyrymdylyqsharalary kóptep ótedi. Óz elderine jumsaıdy. Sony maqtanysh etedi. Qazaqsanasyna sony qalaı qalyptastyra alamyz?

• Adamda jan baılyǵy jáne janjomarttylyǵy degen bolady. Jan baılyǵy men jan jomarttylyǵy qalaı qalyptasady.Ony qazaqtyń qanyna «amerıkalyq arman» sińire almaıdy. Gollıvýd kınolarynkórip, kez kelgen qazaqtyń boıynda qazaqqa jaqsylyq jasaýǵa qushtarlyq eshqashanoıanbaıdy. Ol úshin qazaq qazaqsha sóılep, qazaqsha oılanýy kerek. Abaı menShákárimdi, Jambyldy ana tilinde oqyp, boıyna toqýy kerek. Bizdiń aýqattyazamattar halyqtan alystap ketken. Olar ózderin halyqtan joǵary qoıady. «Jamanatqa jal bitse, janyna torsyq baılatpas» degen. Ata-teginde baılyq pen aqsúıektikbolmaǵandardan adamı qasıet te, qaırymdylyq ta kútý bekershilik. Adamnyń jekebaılyǵy bolmaıdy. Ol halyqtyń dúnıesi. Zamanǵa oraı saǵan buıyrǵan nesibe.Bizdiń baılardyń basyna osy uǵym-túsinik jetpeıdi. Qazaq eli men jeri bolmasa,ondaı baılyq ózderinde eshqashan bolmasyn olar túsinbeıdi. Bul búgingi tragedııa.Osydan ótýimiz kerek.

- Hakim Abaı aıtqaneken «Kóp aıtsa kóndi, jurt aıtsa boldy, ádetti nadan adamnyń» dep. Tulǵadeımiz, halyq deımiz, tobyr deımiz. Árkim óz deńgeıinde baǵalap jatady. Qazaqıfılosofııadan sony saraptap berseńiz?

- Kópti halyq ta deıdi. Tobyr da deıdi. Jurt degen de bar.Jumaken bylaı deıdi: «Jurt sózdi túsinetin, durys pikirdi qoldaıtyn top». «Jurtymsaǵan aıtam» degen sóz sodan qalǵan. Ekeýimizdiń áńgimemizdi de tutas halyqkerek qylyp oqymaıdy, aıtsaq tyńdamaýy yqtımal. Múmkin olardyń barlyǵyna onyńqajettiligi de shamaly bolar. Al sony tyńdap, keregin alatyn jurt ta bar. Jurteshqashan «tobyr» bolmaıdy.

- Memlekettiliktiń tiregi – memlekettik qyzmetker.Memqyzmetkerlerdi oqytýdyń sheteldik tájirıbesin sóz ettik. Qazaqı bılikdástúrin, fılosofııasyn zerdelegen akademık retinde «Qazaq eliniń memlekettikqyzmetkeri» degen uǵymǵa anyqtama berip ótseńiz?

- Memlekettik qyzmetker ınabatty bolý kerek. Musylmandyqadal qaǵıdatty saqtaýǵa laıyqty jan dep túsinem. Paıǵambarymyzdyń hadısi bar: «Adamǵajaqsylyq jasaǵan jan ǵana musylman» degen. Qııanat degen memlekettik qyzmetkerdebolmaýy kerek. Adam balasyna qııanaty joq kisini memqyzmetke taǵaıyndaýǵa talasym joq. Eldiń ýákiliqııanatqa barmaýy mindet. Taq bitse tóbedegi Qudaıdy umytatyndar kóp. Menińshe ármemqyzmetker Abaıdyń on óleńin jatqa bilgeni shart. Abaıdy oqyp, qaıtalaptoqysańyz qııanatshyl bolmaısyz. Abaı taýsylmaıtyn danyshpandyq dárııa. Jamandyqtanalastaıtyn asylymyz. Ózińdi oılasań Abaıdy oqy jáne toqy. Qııanattan qutqarady,qatelikke uryndyrmaıdy.

- Áńgimeńizge raqmet!