Ǵarıfolla Ánes: Taspıhtyń tasy tarıhymyz desek, sonyń jartysynan aıyrylyp qaldyq
«Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýy kúnine oraı jasaǵan úndeýi shyn máninde uzaq ýaqyttan beri kútken dúnıemiz edi. Óıtkeni, 1993 jylǵy «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Zańda «úkimetke qarsy qolyna qarý alyp kúresken adamdardy aqtamaý kerek» degen bap boldy. Mine sonyń kesirinen 1929-30 jyldary malynan, barynan aırylǵan halyqtyń qolyna qarý alyp, Adaı, Sozaq, Taqta kópir, Shubartaý, Shyǵystaý syndy qazaq dalasyndaǵy 250-deı kóteriliste qyrylǵan, qýǵyn-súrginge ushyraǵandaryn áli kúnge aqtaı almaı kelemiz. Olarǵa RSFSR Qylmystyq kodeksiniń 59-babymen bandıtızm aıyby taǵylǵan edi. Muny 27 jyldan beri tarıhshylarymyz, mamandarymyz, jazýshylarymyz qanshama aıtyp ta, jazyp ta kele jatyr», - dedi ǵalym.
Fıologııa ǵylymdary doktory keńes zamanyndaǵy kámpeskeleý kezinde sol ýaqyttaǵy RSFSR Qylmystyq kodeksiniń ekonomıkalyq qylmystardy qarastyrǵan 107-baby bolǵanyn aıtady. Dál osy baptyń kesirinen qazaqtyń myńdaǵan baılarynyń qolynda bolǵan Qazaqstandaǵy 46 mıllıon maldan 4 mln ǵana mal qalǵan.
«Sonyń saldarynan halqymyz bosyp ketti, 31-32 jyldary shybyndaı qyryldy. Sol maldy qolyna ustap, eldi uıystyryp otyrǵan baılardyń bar dúnıe-múlki kámpeskelendi. Olar da aqtalmaı jatyr. Jaqynda «Ana tili» gazetine «Bir janǵa eki kúımek ádilet pe?» degen taqyryppen maqala jazdym. Oǵan soǵystyń, ásirese, alǵashqy kezinde mıllıondaǵan adamnyń tutqynǵa túsýi sebep. Tutqyndardan jasaqtaǵan Túrkistan legıonynda qazaqtar, ózbekter, musylmandar kóp boldy. Olardyń tiri qalǵandary soǵys bitkennen keıin elge kelip, lagerlerge jabyldy. Keńes lagerlerinde azap shegip, kóbisi sol jerde qaıtys boldy. Olar da áli aqtalǵan joq. Munan bólek, bıyl 26 qazanda Qazaq ASSR-niń qurylǵanyna 100 jyl tolýyn atap ótkeli otyrmyz. Qazaq ASSR Orynborda 1920 jyly 26 tamyzda jarııalanǵan edi. Al ótken ǵasyrdyń 46-shy jylyna deıin júzdegen halyq komıssary, olardyń orynbasarlary 100 paıyz atylyp ketti desek, qatelespeımiz. Ahmet Baıtursynov, Temirbek Júrgenov, Sáken, Seıfýllın, Seıitqalı Meńdeshev - bári de RSFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-babymen «halyq jaýy» degen jalǵan aıyppen atyldy», - dedi Arys qorynyń basshysy.
Ǵalym munyń bári aıtylyp, halyq jadynda qaldyrý úshin Shymkentte, Almaty túbindegi Jańalyq aýylynda mýzeıler ashylǵanyn, ALJIR mýzeıi jumys istep turǵandyǵyn aıtady.
«Biraq, shyn máninde muny ulttyq tragedııa, halqymyzdy tarıhpen tárbıeleý kezinde qural retinde qarastyra almaı otyrmyz. Tarıhymyz tasy shashylyp qalǵan taspıh sekildi. Onyń 99 tasy bolsa biz sonyń jartysyn joǵaltyp alǵanbyz. Tutas tarıhymyzdy, qaraly tarıhymyzdy kóterý, sol tarıhymyz arqyly halyqqa tálim-tárbıe berý, Táýelsizdiktiń qadirin tusindirý máselesinde osy qurylatyn komıssııa jumysy úlken bolýy tıis. Bizge qur maqtan, daraqylyq, dabyra áńgimeden góri naqty iske kóshken jón. 27 jyl iske aspaǵan máseleler atalǵan komıssııa qurylǵannan keıin jónge keletin sııaqty. Elimizde, saılaý, saıası partııalar, oppozıtsııa týraly zańdar qabyldanyp jatyr. Halyq únine qulaq asatyn memleket dep jatyrmyz. Munyń barlyǵy bizdiń 27 jyldan beri aıtyp kele jatqan áńgimelerimizdi qorytyndylaıtyn sııaqty. Sondyqtan Memleket basshysyna úlken rızashylyǵymyzdy bildiremiz», - dedi ol.
Sonymen qatar ol 1,5 mıllıonnan 4,5 mıllıonǵa deıin qazaq asharshylyq qurbanyna aınaldy delingen derekke nazar aýdartty.
«Shyn máninde mundaı tarıhta bolmaǵan. Búkil halyqtyń tórtten úsh bóligi joǵalyp ketken mundaı zulmatty qazaqtan basqa eshbir ult basynan keshirmegen. Eger biz muny búgingi urpaqtyń sana-sezimine sińire bilsek, Táýelsizdik baǵasy shyn máninde artar edi. Elimizdi qadirlep, shyn ári shynaıy tarıhymyzǵa jeter edikKomıssııa jumysyna ulken sáttilik tileımin», - dedi Ǵarıfolla Ánes.