Ǵalym Shoıkın: Beıbitshilik pen kelisim – Qazaqstannyń odan ári damýy úshin eń mańyzdy shart
– Ǵalym Nurmaǵambetuly, bıyl sáýir aıynyń aıaǵynda Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń quramynda Etnosaralyq qatynastardy damytý komıteti qurylǵan bolatyn. Onyń qazirgi ýaqyttaǵy maqsattary, mindetteri men róli týraly aıtyp berseńiz.
– Eń aldymen, polıetnıkalyq jáne kópkonfessııaly Qazaqstanǵa beıbitshilik pen kelisim – odan ári órkendep damý úshin eń mańyzdy sharttar ekenin atap ótken jón. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastaýymen bizdiń memleket etnostar men konfessııalar arasyndaǵy beıbitshilik pen kelisimdi saqtaý úshin kóptegen ıgi ister jasady. Respýblıkanyń beıbitsúıgish el retinde halyqaralyq ımıdji qalyptasty.
Elimizde turatyn etnostar - Qazaqstan halqynyń ajyramas bóligi jáne olar elimizdiń teń quqyly azamattary retinde kún saıyn memlekettiń damýyna mańyzdy úles qosyp keledi. Qazaqstannyń ár azamaty bul bizdiń ortaq qundylyǵymyz ekenin jáne ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaı bilýimiz qajettigin túsinýi tıis.
Sonymen qatar qazirgi zamannyń syn-qaterleri memleketten osy saladaǵy sharalardy únemi jetildirip otyrýyn talap etedi. Mysaly, pandemııa jáne onyń saldarynan búkil álemdi jaılaǵan áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarys tipti Eýropa men AQSh-tyń ekonomıkalyq turǵydan damyǵan qoǵamdarynda da áleýmettik, etnosaralyq shıelenister men tózbeýshilikter bolýy múmkin ekenin kórsetti.
Sondyqtan, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen 29 sáýirde Etnosaralyq qatynastardy damytý komıtetiniń qurylǵany zańdylyq dese bolady. Qurylymnyń maqsaty – etnosaralyq kelisim men jalpyulttyq birliktiń qazaqstandyq modelin odan ári damytýdy qamtamasyz etý. Komıtet ortalyq jáne óńirlik deńgeılerde salaaralyq úılestirýdi júzege asyra otyryp, osy saladaǵy memlekettik saıasatty iske asyrady.
Komıtettiń mańyzdy róli – etnosaralyq saladaǵy memlekettik saıasat basymdyqtarynyń aqparat, jastar, til saıasatynda, bilim berý, mádenıet, din, azamattyq qoǵamdy damytý jáne taǵy basqa da salalarda kórinis tabýyn qamtamasyz etý.
– Komıtet júrgizip jatqan jumystyń basymdyqtary týraly tolyǵyraq aıtyp berseńiz.
– Qaı etnos ókili bolsa da azamattardyń quqyǵyn saqtaý, kez kelgen kemsitýshilik pen ksenofobııaǵa jol bermeý negizgi basymdyq bolyp qala beredi.
Osy jumysqa jańa tásilderdi engizý, sondaı-aq azamattyq qoǵam ınstıtýttaryn, onyń ishinde úkimettik emes uıymdar men BAQ ókilderin barynsha tartý josparlanyp otyr.
Qazaqstan halqy Assambleıasy qurylymdarynyń qyzmeti etnostardy jalpymemlekettik maqsatqa jumyldyrý úshin praktıkalyq mindetterdi sheshý baǵytynda jetildiriledi.
Óz qyzmetimizde óńirlik jumysty uıymdastyrýǵa da basa nazar aýdaratyn bolamyz. Ol qyzyqty ári tıimdi bolyp, qaı etnos ókili bolǵanyna qaramastan, tikeleı adamdarmen júrgizilýi tıis. Osylaı ǵana, shıelenis pen janjalǵa jol bermeı, etnosaralyq qatynastardaǵy máselelerdi ýaqtyly sheshýge bolady.
– Osyǵan deıin qandaı jumys isteldi?
– Biz etnosaralyq protsesterdi retteý máseleleri boıynsha ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdardyń qyzmetiniń biryńǵaı basqarý vertıkali men vedomstvoaralyq úılestirý júıesin qalyptastyryp jatyrmyz. Ol úshin «Qoǵamdyq kelisim» RMM mınıstrliktiń qaramaǵyna berildi, budan buryn onyń negizgi qyzmetine Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qyzmetin qamtamasyz etý fýnktsııasy ǵana kiretin.
Qazir qurylymnyń jumysy qaıta qaralyp jatyr, etnosaralyq saladaǵy memlekettik saıasattyń jalpy basymdyqtaryn iske asyrý jónindegi fýnktsıonaldyq mindetter keńeıtilýde.
Óńirlerde oblys ákimderiniń ishki saıasat jónindegi orynbasarlary áleýmettik sala boıynsha tıisti emes fýnktsııalardan bosatylyp, óńirlik QHA tóraǵalarynyń orynbasarlary bolyp taǵaıyndalyp jatyr. QHA óńirlik hatshylyqtary, «Qoǵamdyq kelisim» RMM jáne Dostyq úıleri ishki saıasat basqarmalarynyń qaramaǵyna berilýde.
Óńirlik ishki saıasat basqarmalarynda etnosaralyq qatynastardy damytý bólimderi qurylyp jatyr. Endi oblystardyń mindeti – jańadan qurylyp jatqan bólimderge salany túsinetin, qabiletti ári sapaly kadrlardy tartý.
Biz etnosaralyq ahýaldy taldaý men boljam jasaý júıesin qurýdamyz. Bul etnosaralyq shıelenistiń ýaqtyly aldyn alýǵa jáne janjaldarǵa jol bermeýge kómektesedi. Ortalyq jáne óńirlik deńgeılerde taldaý jumysynyń biryńǵaı júıesi engiziletin bolady.
Osy maqsattarda etnosaralyq qatynastar salasyndaǵy memlekettik saıasatty taldaý jáne saraptamalyq turǵydan súıemeldeý úshin mınıstrlik janyndaǵy Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýty quryldy. Qazirdiń ózinde elimizdiń óńirlerindegi etnosaralyq problemalardyń tereń zerttelýi júrgizilýde, olardy sheshý boıynsha naqty usynymdar ázirlenip jatyr. Etnosaralyq saladaǵy eń ózekti máseleler boıynsha 11 jańa zertteý jobasy iske asyrylýda.
Etnosaralyq saladaǵy jumys boıynsha ádistemelik usynymdar kesheni ázirlenip jatyr, olardyń bir bóligi ákimdikterge joldandy. Oqytý baǵdarlamalary ázirlendi. Jergilikti ákimdik mamandaryna arnalǵan oqytý semınarlarynyń serııasy uıymdastyrylýda. Aýdandyq deńgeıdegi qyzmetkerlerdi júıeli oqytýmen qamtý josparlanyp otyr. Etnostar arasyndaǵy shıelenis pen janjaldyń profılaktıkasy boıynsha praktıkalyq daǵdylar men bilimge basa nazar aýdaramyz.
Komıtet etnosaralyq qatynastar salasyndaǵy termınder glossarııin ázirledi, onda olardy qoldaný boıynsha túsiniktemeler qamtylǵan. Bul memlekettik organdardyń aqparattyq jáne túsindirý jumysynda biryńǵaı túsinik qalyptastyrý úshin qajet.
Paıdalanylatyn termınder qazaqstandyq qoǵamnyń birigýi úshin qyzmet etýi tıis. Sondyqtan, elimizdiń zamanaýı bolmysyna saı kelmeıtin termınderden bas tartý mańyzdy dep oılaımyz. Mysalǵa, halyqaralyq tájirıbege sáıkes, Qazaqstanda bir ǵana ult bar, oǵan elimizdegi barlyq etnıkalyq toptar kiredi, qazaqstandyq etnostar kóp dep aıtqan durys.
Osyǵan baılanysty Qazaqstanda «az ulttar» degen termın resmı qoldanylmaıdy. Jaqynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bir gazetke bergen suhbatynda bárimiz bir eldiń teń quqyly azamattary bolǵandyqtan Qazaqstandaǵy etnostarǵa qatysty «dıaspora» sózin qoldanbaý kerek degen bolatyn.
Sondaı-aq qoǵamdaǵy beıbitshilik pen kelisimdi qamtamasyz etý salasyndaǵy zańnamanyń saqtalýyn tekserý úshin BAQ pen áleýmettik jelilerge monıtorıng uıymdastyrylǵan. Zańnamany buzý faktileri anyqtalǵan jaǵdaıda ksenofobııa men etnostar arasyndaǵy alaýyzdyǵyn nasıhattaıtyn adamdar men uıymdardyń jaýapkershilikke tartylýyna bastama kóteremiz.
Túrli etnostar birge turatyn óńirlerde etnosaralyq shıelenisterge jol bermeý boıynsha naqty jumysty júzege asyrý mańyzdy. Sondyqtan, ár aýdan men aýylda etnosaralyq qatynastarǵa áser etetin problemalardy anyqtaý jumysyn bastadyq. Bul kez kelgen tarıhı, dinı, onomastıkalyq, til, bilim berý, áleýmettik-ekonomıkalyq nemese basqa da problema bolýy múmkin. Keıinnen biz óńir ákimdikterimen jáne basqa da memlekettik organdarmen birlesip, olardy sheshý boıynsha kúndelikti jumysty uıymdastyratyn bolamyz.
Komıtetimizdiń shetelde turatyn etnıkalyq qazaqtarmen ózara is-qımyldy tereńdetý jáne baılanystardy nyǵaıtý boıynsha jumysyn erekshe atap ótkim keledi. Mınıstrlikke qarasty «Otandastar» qory olarǵa mádenı-gýmanıtarlyq, ǵylymı-bilim berý jáne aqparattyq qoldaý kórsetip jatyr.
Bıyl bes elde «Abaı» qazaq mádenı-iskerlik úıi ashylyp otyr, 12 memlekette qazaq jastaryna ana tilin úıretetin 31 onlaın-synyp ashyldy. Kelesi jyldyń basynan etnıkalyq qazaqtarǵa «qandastar» mártebesin berý jáne Qazaqstanda turaqty turý úshin ruqsat berý kezinde «bir tereze» qaǵıdatyn engizýge daıyndyq jumystary júrgizilýde.
Suralatyn qujattar sanyn 46-dan 20-ǵa deıin qysqartamyz, barlyq qujatty burynǵydaı 5-6 memlekettik organǵa emes, bir uıym – Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyǵyna tapsyrady. Al azamattyq alý merzimi 6 aıdan 3 aıǵa deıin qysqartylady.
– Qazirgi jaǵdaıda QHA rólin qalaı kórip otyrsyz?
–QHA 25 jyldan beri qyzmet etip keledi. Shynymen de, ol kezeńnen beri elimizdegi etnodemografııalyq jaǵdaı ózgerdi, qoǵamnyń kóptegen problemalaryn sheshýde azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń róli arta tústi. Sondyqtan, Assambleıa qyzmetin mazmundyq jaǵynan jetildirý, etnos toptarymen jumysyna jańa tásilderdi engizý máseleleri týyndady. Jalpy alǵanda, ol jekelegen etnostardyń múddesin bildiredi degen stereotıpti ózgertý qajet.
Bizdiń oıymyzsha, jańa kezeńde QHA etnos toptaryn birtutas azamattyq ultqa biriktiretin basty ınstıtýt róline ıe bolmaq. Memleket basshysynyń qazaq tilin birtindep etnosaralyq qarym-qatynas tiline aınaldyrý boıynsha tapsyrmasyn oryndaý fýnktsııasyn QHA ózine ala alady. Memlekettik tildi bilý elimizdegi myqty biriktirýshi faktor ekeni aqıqat.
Ol úshin qazirgi ýaqytta QHA qoǵamdyq qurylymdarynyń qyzmetin jobalyq tásilge kóshirý boıynsha usynystar keshenin ázirleýdemiz. Olardyń jumysynda jalpyqazaqstandyq qundylyqtar men patrıotızmdi damytýǵa, qazaqstandyq qoǵamdy biriktirýge, óz qyzmetine úkimettik emes uıymdaryn, jastar uıymdary men BAQ-ty belsendi tartýǵa basty nazar aýdarý usynylady.