Ǵalym: Abaı – bir ulttyń sheńberinde qalmaı, adamzattyń rýhanı bıigine kóterilgen tulǵa
Osy oraıda QazAqparat tilshisi abaıtanýshy Jandos Áýbákirmen áńgimelesken edi.
- Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna degen qyzyǵýshylyǵyńyz qashan oıandy?
- Ózim Shyńǵystaýda Abaı týǵan elde, Kókbaı ómir keshken aýylda dúnıege kelgendikten, aqyn murasy maǵan óte ystyq. Abaı oblysy aýmaǵyndaǵy alǵashqy resmı medreselerdiń biri bolyp ashylǵan, arab, túrki, oryssha sabaqtar júrgen Kókbaı ustazdyń bilim ordasynyń jalǵasyndaı «Kókbaı atyndaǵy orta mektepti» támamdaǵan soń, ulylar murasyna degen qyzyǵýshylyǵymnyń negizinde qazaq ádebıeti mamandyǵyn tańdap, Semeı qalasyndaǵy qazirgi Shákárim atyndaǵy ýnıversıtetke oqýǵa tústim.
Stýdenttik ómirdiń alǵashqy jyldarynyń ózinde Abaı murasyna, aqynnyń daryndy shákirti Kókbaıǵa qatysty ájem Shárban Botaǵazyqyzynan jazyp alǵan estelik-áńgimelerim oblystyq gazetterde basylyp jatty. Stýdent bolsam da respýblıkalyq konfrentsııalarda Abaıdyń aqyndyq mektebi, aqyn shákirtteri týraly baıandama jasap, ǵylymı maqalalarym túrli jınaqtarǵa ene bastady. ıAǵnı ózimniń bolashaqtaǵy zertteý baǵytym Kókbaı aqyn murasy bolatyndyǵy naqty josparlana bastady, sol sebepten de dıplomdyq jumysymdy osy taqyrypta qorǵadym.
Aqynnyń 150 jyldyq mereıtoıy kezinde álemniń túkpir-túkpirinen kelgen qonaqtarǵa arnaıy ekskýrsovod qyzmetin atqaryp, dúbirli toıǵa qanshama aqyn-jazýshylar men akademıkterdi, ǵylym doktorlary men ǵalymdardy, qoǵam qaıratkerlerin bastap aparýymnyń ózi bir úlken tarıh.
Ýnıversıtte dekan, prorektor bolyp qyzmet atqarý barysynda da Abaı shyǵarmashylyǵy basty temirqazyǵymyz boldy.
2010-2015 jáne 2019-2020 jyldary Abaıdyń qarashańyraǵy «Abaıdyń memlkettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıin» basqarǵan kezeńde uly aqynǵa qatysty tarıhı-mádenı eskertkishter jaıy ǵana emes, jalpy hakim murasy zertteýimizdiń basty nysanasy edi. Almatyda, Semeıde Abaı ortalyqtary men ınstıtýttary, «Abaıtaný» bólimderinde istegen jumys kezeńderinde negizgi jumysymyz Abaı bolǵandyǵy belgili.
Qazir L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti «Abaı akademııasy» ǵylymı – zrtteý ınstıtýtynyń dırektorymyn. Qyzmetim - tikeleı Abaıdyń murasyn zertteý.
- Abaıdyń shyǵarmashylyǵy tolyq zertteldi dep aıta alamyz ba? Aqynnyń murasyn tolyq tanydyq pa?
- Qazaq ádebıetiniń klassıgi Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵy degende Muhtar Áýezov aýzymyzǵa birden oralady. Abaı men Muhtar Áýezov - shyndyǵynda da egiz uǵym. Ǵulama ǵalym Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyq murasyn álemge tanytsa, sol arqyly álem de ǵulama ǵalymdy, teńdessiz jazýshyny tanydy.
M.Áýezovtiń ózge ǵylymı-zertteýlerin bylaı qoıǵanda, tek Abaı taqyrybynyń ózi Muhtardyń daralyǵyn aıqyndap beredi. Abaıtaný ǵylymynyń jan-jaqty qalyptasýyna birden bir eńbek sińirgen adam taǵy da – M. Áýezov. Mysaly: Abaıdyń tolyq ómirbaıanyn jazýy, aqynnyń rýhanı nár alǵan qaınar bulaqtarynyń erekshelikterin ashýy, Abaı Qunanbaıulynyń shyǵarmashylyǵyn, ádebı murasy jan-jaqty zertteýi, Abaıdyń shyǵarmalar jınaǵyn jaryqqa shyǵarý isi, Abaıdyń aqyndyq mektebin, aqyndyq dástúrin zerttep, aqyn shákirtter murasyn ǵylymı aınalymǵa qoıýy, abaıtaný arnaıy kýrsyn oqytý, abaıtaný baǵdarlamasyn jasaý, Abaıǵa arnalǵan dramalyq shyǵarmalar jazýy, álemdegi teńdessiz shyǵarma «qazaq ómiriniń entsıklopedııasy» «Abaı jolynyń» jazylyp, jaryq kórýi, «Abaı» jýrnalynyń ómirge kelýi, Abaıǵa qatysty tarıhı jerlerge mańyz berý men Qazaqstandaǵy alǵashqy ádebı mýzeı «Abaı mýzeıiniń» ashylýy men qalyptasýyna qosqan úlesi taǵy basqa uly aqynǵa qatysty qanshama baǵyttardy aıta berýge bolady.
Osy baǵyttardyń árqaısyna jeke-jeke mán bere qarasaq, ǵulama zertteýleriniń ómirsheńdigi men qundylyǵyn aıqyn baıqaımyz. M. Áýezov zertteýleri men kórkem shyǵarmalarynyń jazylǵan ýaqytynan alystap kele jatsaq ta, búgingi kúni abaıtaný ǵylymy kókjıegi sonshama keńeıdi desek te, qanshama jyl buryn jazylǵan ár baǵyttyń basty temirqazyǵy da, negizgi derekkózi de M. Áýezov sózi bolyp qala bermek.
Zertteýshi ǵalymnyń basty zertteý nysanasy Abaı bolsa, Abaıdyń negizgi zertteýshisi – M. Áýezov. Al Muhtar Áýezovtiń ózi: «Abaı muhıt bolsa, men muhıttan shómishtep ǵana aldym»,– demeı me!?
Abaı – tuńǵıyq teńiz, darııa muhıt. Ony tolyq tanyp bilý múmkin emes. Ár jyldar, ár kezeńde abaıtanýǵa qatysty qanshama súbeli zertteý eńbekter dúnıege kelýde. Áıtse de Hakim murasy túgesilmeıtin altyn qazyna bolǵandyqtan, ol ár qyrynan áli de tereń zerttele berýi kerek. Biz áli Abaı danalyǵynyń tuńǵıyq teńizine bara almaı otyrmyz. Alda abaıtanýdyń san túrli kókjıekteri ashyla beretini aqıqat.
- Abaı muralaryn zerttep nasıhattaý, kópshilikke tanystyrý tıisti deńgeıde júrip jatyr ma?
- Abaı muralaryn zertteý, nasıhattaý baǵytynda qazirgi tańda aýqymdy jumystar jasalyp jatyr. Elimizdegi «Abaıtaný» ınstıtýttary men ortalyqtar, bólimder eńbegin de baǵalap ketýimiz kerek.
2019 jyly halqymyzdyń uly perzenti Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasyna sáıkes Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde «Abaı akademııasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýty qurylǵany barshańyzǵa málim.
Akademııanyń negizgi baǵyty– Memleket basshysynyń «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan», «Abaı – rýhanı reformator» baǵdarlamalyq maqalalarynda kórsetilgen strategııalyq mańyzy joǵary mindetterdi oryndaý.
Akademııanyń bir ǵana baǵyty ǵylymı-tanymdyq zertteýler boıynsha qazirgi tańǵa deıin 72 eńbektiń jaryqqa shyǵarýynyń ózi atqarylǵan aýqymdy jumystardyń ereksheligi men kólemin baıqatady.
«Abaı – álemdik mádenıettiń tulǵasy» baǵytynda alys-jaqyn sheteldegi jáne respýblıkalyq ǵylymı basylymdar men BAQ-ta Abaı murasy qoǵamdyq-gýmanıtarlyq, áleýmettik-saıası, áleýmettik-quqyqtyq, tarıhı-etnografııa jáne taǵy basqa salalar boıynsha jańasha paıymdalǵan ǵylymı-tanymdyq maqalalar jaryq kórdi.
Sondaı-aq «Abaı Qunanbaıuly jáne qazirgi qazaqstandyq qoǵamnyń basymdyqtary» baǵytymen arnaıy salalar boıynsha elimiz boıynsha áleýmettanýlyq saýalnama júrgizildi.
«Abaı – álemdik mádenıettiń tulǵasy» baǵytynda áleýmettik-tanymdyq keıster ázirlenip, elimizdegi jáne sheteldegi «Abaı» ortalyqtarymen birikken sharalar uıymdastyrylýda.
Aqynnyń asqaq armany men ósıetin búgingi urpaq táýelsiz Qazaqstannyń qazirgi jáne bolashaqtaǵy damý jolynda abyroımen iske asyra alatynyna senimimiz mol.
- Aǵylshyndar Ý.Shekspırimen, orystar A. Pýshkınmen maqtanady. Biz Abaımen álemge maqtana alamyz, Abaı qazaqtyń beınesine aınaldy deýge bola ma?
- Adamzattyń barlyǵyn «baýyrym» dep súı degen Abaı óziniń gýmanıstik, danalyq taǵylymy arqyly álemdik deńgeıdegi oıshyldar qatarynan tabylady.
Abaı – tek qazaq eliniń ulttyq maqtanyshy ǵana emes, aqyn murasy – adamzat aqyl-oıynyń ǵasyrlar boıy mańyzyn joımaıtyn eń qundy qazynasy. Abaı týǵan halqynyń, túrki áleminiń, sonymen qatar shyǵys pen batystyń, ozyq elder mádenıetiniń san ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan danalyq tanym-túsinigin, rýhanı qundylyqtaryn sanasyna túıip, boıyna sińirip, máńgilik temirqazyq bolar oılaryn mol murasynda qaldyryp ketti.
Kúlli adamzatqa ortaq dara oı alyby Abaıdyń árbir danalyq sózin, qoǵamdyq máni asa joǵary fılosofııalyq túıinderin, ǵylymı-tanymdyq kózqarasyn bolashaq urpaqqa, jas bilim jolyna túsken mamanǵa, jalpy aqyn murasyna qyzyǵýshylyqpen qaraıtyn izdenýshilerge jan-jaqty jetkize bilý bizdiń basty maqsat.
Iá, biz Abaımen álemge maqtana alamyz.
Abaı shyǵarmashylyǵy – álemdik mádenıettiń maqtanyshy, ulttyq kodtyń ajyramas bóligi. Abaı – bir ulttyń sheńberinde qalmaı, adamzattyń rýhanı bıigine kóterilgen tulǵa. Bul kúnde Abaıǵa eldiń jáne barlyq ǵalam qaýymdastyǵynyń yqylasy artýda. Sebebi ol – bir kezdegi adamzattyń oıshyldary – Arıstotel, Sokrat, Platondardyń rýhyn boıyna sińirip, Pýshkındi, Lermontovty, Geteni qazaq tilinde sóıletip, búkil adamzattyń mádenı-rýhanı qazynasyn múltiksiz meńgergen tulǵa. Sondyqtan da qazirgi kezde Abaı álemine basqa halyqtar da erekshe mán berip otyr.
Tarıhqa bir sát úńilsek, Eýropaǵa Abaı esimi eń alǵash ret 1890 jyldary amerıkan jazýshysy Djoroj Kennannyń «Sibir jáne súrgin» kitabynda atalady. Abaıdyń esimin álemge áıgilegen, Sibir men Altaıǵa saıahat jasaǵan amerıkan pýblıtsısi Dj.Kennan edi. 1885 jyldyń jazynda Dj.Kennan sýretshi Frost ekeýi Semeıge kelip, qala ortasynda shaǵyn aǵash úıde ornalasqan kitaphana qorynan Spenser, Bokl, Lıýıs, Mıll, Teılor, Ýolles shyǵarmalary men álemdik kórkem ádebıettiń tamasha úlgilerin kórgenin, sot mekemesinde qyzmet etetin A.A.Leontevpen áńgimelesip, kitaphanany jergilikti qazaqtar da paıdalanatynyn estıdi. Abaı esimi qurmetpen atalady.
Álem de ýaqyt kezeńi ótken saıyn Abaıdy taný ústinde. Oǵan Láılim shyraq bastap, prezıdentimiz qoldap, Dımash Qudaıbergen joldaǵan Abaı óleńin oqý chellendjin mysalǵa keltirýge bolady. Chellendj halyqaralyq aýqymǵa ıe boldy. Qazaqstan aýmaǵynan shyǵyp, keńge taralǵan marafonǵa tanymal shyǵarmashylyq tulǵalar qatysty
Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıy aıasynda uly aqyn, oıshyl, aǵartýshy shyǵarmalary álemniń 10 tiline aýdaryldy. Olar: aǵylshyn, arab, qytaı, ıspan, ıtalıan, nemis, orys, túrik, frantsýz jáne japon tilderi.
Túrki mádenıeti halyqaralyq uıymynyń Turaqty Keńesiniń XXXVII otyrysynda TÚRKSOI 2020 jyldy túrki áleminde «Abaı Qunanbaıuly jyly» dep jarııalaý týraly sheshim qabyldady.
2020 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Sıngapýrdaǵy, Bolgarııadaǵy, Mysyrdaǵy, Pákistandaǵy, Majarstandaǵy, Irandaǵy, Efıopııadaǵy jáne Italııadaǵy Elshilikteri janynan Abaı ortalyǵy ashyldy. Bul úrdis óz jalǵasyn tabýda.
Jaqyn jáne alys shetelderde uly Abaıǵa arnalǵan eskertkish, músinder qoıylyp, «Abaı ortalyqtary» ashylyp, aqyn esimi kóshe ataýlaryna berildi.
- Sizdiń oıyńyzsha, elimizde óskeleń urpaq Abaıdy bile me?
- Elimizdiń biregeı murasy retinde Abaı Qunanbaıuly shyǵarmalarynyń tanymaldylyǵy men qazaqstandyqtardyń habardarlyǵy deńgeıi jaqsy dep baǵalandy.
Zertteý nátıjelerin taldaý uly oıshyldyń shyǵarmashylyǵy týraly aqparat alýdyń negizgi arnasy mektep qabyrǵasy ekenin kórsetedi. Respondentterdiń basym bóligi (67,1%) Abaı Qunanbaıulynyń shyǵarmalary týraly alǵash ret mektepte estigenin aıtty. Qundylyq baǵdarlaryn qalyptastyrýdyń negizgi faktorlarynyń biri retinde otbasynyń jeke róli de baıqalady. Máselen, 26,5% respondent Abaı Qunanbaıuly shyǵarmalary týraly alǵash ret otbasy múshelerinen, ata-analarynan, ata-ájelerinen, baýyrlarynan bildi. 32,3% respondent – alǵash ret oqytýshylardan, 29% – bilim berý baǵdarlamasy sheńberinde, sabaqtarda, 16,1% – Abaıǵa arnalǵan mádenı is-sharalarǵa qatysqan. Abaı Qunanbaıulynyń shyǵarmalaryn áli oqymaǵandardyń kópshiligi bolashaqta oqýǵa nıet bildirdi.
Uly oıshyldyń shyǵarmalary týraly halyqtyń habardarlyǵyn arttyrýda joǵary oqý oryndary erekshe ról atqaratynyn atap ótý mańyzdy. Respondentterdiń kópshiligi JOO-daǵy mádenı aǵartý jumysyna joǵary baǵa berdi – olardyń tórtten birinen astamy (28,5%) eń joǵary baǵa qoıdy. Jalpy, respondentter ýnıversıtette Abaı Qunanbaıulynyń shyǵarmalaryn, onyń ishinde óleńderi men «qara sózderin» tanymal etý deńgeıin joǵary baǵalady.
Abaı Qunanbaıuly týraly aıtatyn bolsaq, respondentterdiń edáýir bóligi (79,5%) ony eń aldymen aqyn dep ataıdy. 39,3% – «fılosof», 27,7% – «aǵartýshy», 24,2% – «qazaq jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy» degen jaýap tańdady. 20,8% respondent úshin ol eń aldymen aýdarmashy, 14,7% – qoǵam qaıratkeri.
Abaı Qunanbaıulynyń basty murasy retinde respondentter «qara sózderdi» tańdady, bul nusqany 77,9% bóligi atady. Sondaı-aq, 59,2% respondent aqynnyń shyǵarmashylyǵy, poezııa, mýzyka sııaqty nusqalardy atap ótti. 28,5% respondent onyń ulttyq sananyń ósýine yqpal etkenin atap ótti.
Abaı murasy qazirgi qazaqstandyqtardyń qoǵamdyq sanasyn qalyptastyrýda erekshe mańyzǵa ıe. Respondentterdiń basym bóligi (88,2%) árbir jas adam Abaı Qunanbaıuly aıtqandaı, Tolyq adam bolýǵa umtylýy tıis dep esepteıdi.
Abaı shyǵarmalarynyń óskeleń urpaqty tárbıeleýde mańyzy zor. Abaı Qunanbaıuly shyǵarmashylyǵynyń qazirgi jastarǵa áserin baǵalaı otyryp, respondentterdiń edáýir bóligi bul oń áser dep kelisti. Máselen, olardyń 56,8% bóligi «qazirgi jastar Abaı Qunanbaıuly aıtqan barlyq moraldyq normalarǵa, ıdeıalar men oılarǵa qulaq asýy kerek» dese, 32,5% – «Abaı Qunanbaıulynyń oılary men ıdeıalarynyń kópshiligi jastar úshin paıdaly» dep jaýap berdi.
- Áńgimeńizge rahmet.