Ǵalym ońbaı ǵylym ońalmaıdy — Qaırat Balabıev
«Ǵalam toly ǵylym. Adamzattyń bir mıssııasy — ǵylymdy ıgerý. Úderis pen ózgeristiń bári ǵylymmen birge ómirge enedi. Oǵan sebepker ǵalymdar bolady. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óziniń „Ádiletti Qazaqstan: birimiz jáne árqaısymyz úshin. Qazir jáne árdaıym“ atty saılaýaldy baǵdarlamasynda ozyq qoldanbaly ǵylymdy, onyń ishinde bıznestiń ǵylymı zertteýlerdi birlesip qarjylandyrýyn kezeń-kezeńimen ulǵaıtý, ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjesin kommertsııalandyrý úshin jyl saıyn grant bólý arqyly jaǵdaı jasaýdy usyndy. San-salaly ǵylymnyń zertteýleri de qoǵamdyq óndiriske, qarjylandyrý kózderine, maqsatyna, halyq pen sharýashylyqqa qajettiligine baılanysty júrgiziledi. ıAǵnı, maqsatyna qaraı ǵylymı zertteýler úsh túrge bólinedi. Sonyń biri — jańa tásilderdi anyqtaý arqyly kóp salada qoldanylatyn adamdardyń qajettiligine qaraı jańa tehnologııa qalyptastyryp, jańa tehnıkanyń paıda bolýyna baǵyttalǵan qoldanbaly ǵylym. Prezıdenttiń saılaýaldy baǵdarlamasynda joǵary bilim men ǵylymnyń damýyna qatysty mindetter 6 ulttyq is-qımyl jospary, 3 tujyrymdama, 3 ulttyq joba jáne Prezıdenttiń 19 tapsyrmasymen júzege asady. Ǵylymǵa berilgen basymdyqtyń nátıjesinde kenjelep qalǵan sala damyǵaly tur», — deıdi depýtat.
Onyń aıtýynsha, birinshi kezekte «Ǵylym týraly» zańǵa ózgerister enip jatyr. Sonymen qatar «Ǵylym jáne tehnologııalyq saıasat týraly» zań jobasy ázirlený ústinde.
Otandyq ǵylymdy qarjylandyrý 70 paıyzǵa kóbeıdi. Aldaǵy ýaqytta ishki jalpy ónimniń 1 paıyzyn ǵylymǵa jumsaý josparlanyp otyr. Munyń ózi — osymen shektelip qalmaıtyn úlken kómek.
Kapıtaldy ǵylymǵa salyp, ǵylymnyń arqasynda eńsesin tiktegen elder barshylyq. Buryn-sońdy bolmaǵan qoldaýdyń sezingen ǵalymdar men zertteýshilerdiń qatary artyp jatyr.
Bıyl sala qyzmetkerleriniń ortasha jalaqysy 257 myń teńgeden 1,5 mln teńgege deıin jetti.
Yntalandyrý sharalarynyń nátıjesinde ǵalymdarda qyzýshyǵylyq artyp, aıyna 4 mln teńge tabysqa shyqqandary da bar. Ǵylymnyń kadrlyq áleýetin arttyrý úshin 2025 jylǵa deıin ǵylymı qyzmetkerler sany 1,5 ese, al jas ǵalymdar 50 paıyzǵa kóbeıtilmekshi.
«Keńes ókimetiniń kezinde ǵylymı qyzmetkerlerdiń dárejesine qaraı, eńbegi elenetin. Eń joǵary eńbekaqy, syıaqy, páter, áleýmettik paket beriletin. Otan soǵysynyń tusynda ǵalymdar men ǵylymı jobalardy urlaý beleń alǵan. Ásirese atom bombasyn jasaıtyn ǵalymdarǵa talasyp, odan qalsa daıyn jobany qoldy etý úshin qarsy taraptar baryn salǵan. Suranys bar jerde básekelestik oıanady. Sondaı alasapyran ýaqytta da ǵalymdar tabyssyz da, jumyssyz da qalmaǵan. Memleket ǵylym men bilim salasyn kómegin aıamaıdy. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri Saıasat Nurbek Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes ǵalymdardyń eńbekterin bıznestiń damýyna paıdalaný arqyly mol paıdaǵa keneltip, „mıllıoner ǵalymdar“ shyǵarýǵa bolatynyn aıtady. Ol ras. Bizdiń ǵalymdardyń eńbekteriniń ıgiligin shet memleketter de kórdi. Endi ǵalymdardyń otandyq ǵylymdy ári damytyp, ári tabystanǵany jaqsy emes pe? Aıta keterligi, „Jas kelse iske“ degendeı, Saıasat Nurbek sııaqty bilimdi ári eti tiri jastardyń ıgi istiń basy-qasynan tabylýy Memleket basshysynyń memlekettik basqarý isi men kadr saıasatynyń oń baǵasy dep bilemiz. Ótken 30 jylda qazaqstandyq JOO naryqqa beıimdelip, ǵylym men tehnologııaǵa asa qajetti mamandyqtarǵa basa mán bermedi. Negizi ýnıversıtet basshylyǵyna ǵylymı dárejesi joǵary ǵalym ári menedjerlerdi taǵaıyndaý qajet. Sebebi mamannyń kóbi ýnıversıtetten shyǵady. Sol sebepti oqý oryndarynyń basshylyǵy men oqytýshylar quramyn retteý kerek. Prezıdent STEM júıesin jetildirýdi tapsyrdy. Mundaı bilim júıesi jaratylystaný, tehnologııa, ınjenerııa jáne matematıka pánderin biriktirip, ǵalymnyń jan-jaqty damyp, ǵalymdardyń kóbeıýine septigi tıedi. Sondaı-aq halyqtyń 1 paıyzyn STEM júıesimen bilimge tartý arqyly ishki jalpy ónimge 50 mlrd AQSh dollary kóleminde kiris ákelgen mysaldar da bar», — deıdi Qaırat Balabıev.
Depýtattyń aıtýynsha, álem ǵylymnan jarysqa túsip, birinen-biri ozyp jatqan qazirgideı zamanda jańa qazaqstandyq ǵalymdarǵa qol qýsyryp qarap otyrý uıat bolady.
Úsh jyl buryn Qytaı ǵylymı zertteýler men tájirıbege 456 mlrd dollar jumsady. Sóıtip bir jyldyń júzinde álemdik ınnovatsııalyq ındeks reıtıngi boıynsha 11-shi orynǵa kóterilip, Qytaıdyń ǵylymı-tehnıkalyq klasteri Frantsııany basyp ozdy.
Bir Qytaıdyń ózinde álemdik 100 ǵylymı-tehnıkalyq klasterdiń 21 túri jumys istep tur.
«Óıtkeni únemi ǵylymı jańalyq ashý shart emes, bar ǵylymdy uqsatyp baǵý da qoldanbaly ǵylymnyń ozyq úlgisine aınala alady. Sol sııaqty AQSh, Japonııa, Germanııa, Ońtústik Koreıa, Frantsııa jáne Ulybrıtanııa ǵylymı zertteýlerdi strategııalyq mańyzdy jospar etip alǵan. Alpaýyt memleketter tek jergilikti ǵalymdardyń kómegine júginbeıdi. Qaıta kerisinshe sheteldik ǵalymdar men aqyldy adamdardy ózderine kóptep tartady. Bul álemdik tendentsııa. Ol úshin eshkimdi aıyptaı almaımyz. Kimniń aqyly tasyp basy qatty istese, sonyń bási qashanda bıik. Bul zańdylyq. Qytaı da sheteldik ǵalymdardyń bilimin paıdalanady. 1989-2009 jyldar aralyǵynda ǵalymdarynyń qarasy 2,5 myńnan 480 myńǵa deıin artqan. Qazir Qytaı ǵylymynda 1,6 mln ǵalymnyń eńbektenip jatqany zor maqtanyshpen aıtylady. Bizde ǵylymı ınstıtýttardyń sapasyn arttyrý — zaman talaby. Osy tusta Prezıdent óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynda ǵalymdardy ǵylymǵa tartyp, ǵylymı ınstıtýttardy damytyp, jetekshi oqý oryndary men iri óndiris oryndarynyń janynan mamandandyrylǵan ınjırınıngtik ortalyqtar qurýǵa, ǵylymı-tehnologııalyq parkterdi qalyptastyrýǵa, tipti mektep oqýshylarynyń ǵylymǵa qyzyǵýshylyǵyn arttyrýǵa bet burys jasady. Nátıjesinde ǵylymdy jetildirýge baǵyttalǵan 50-den asa is-jospardyń júzege asyrylyp jatqan jaıy bar. Germanııa ınnovatsııalyq potentsıaly myqty ári aýqymdy ǵylymı-zertteý alańymen tanymal. Ondaǵy 420 JOOnynda ǵalymdardy arnaıy daıarlaıdy. Sol sııaqty óndiris oryndarynda úzdiksiz ǵylymı-zertteý júrgiziledi. Ǵylym teorııamen shektelip qalmaı tájirıbemen synalatyn sala. San salada sheteldik tájirıbe engizilip, jumys istep keledi. Endi kásipkerliktiń aıasyn keńeıte túsetin ǵylymı zertteýler júrgizip, ǵalymdardyń potentsıalyn paıdalaný bızneske tıimdi bolmaq», — dep atap ótti Májilis depýtaty.
Qazaqstanda sheteldik ýnıversıtetterdiń 5 fılıaly ashylady. Onyń tek ekeýi tehnıkalyq mamandyqtarǵa arnalady.
500 qazaqstandyq ǵalym álemge áıgili ǵylymı ortalyqtarda taǵylymdamadan ótedi. Sol sııaqty álemdik úlgide táýelsiz Qamqorshylyq keńester men endaýment qorlary urylady.
Ǵalymdardyń jumysyna qajetti ǵylymı jabdyqtardyń 800 túri jańartylǵan.
«Keleshekte, mamandandyrylǵan ortaq zerthanalar, ındýstrıalyq-ınnovatsııalyq aımaqtar janynan tehnoparkter men akademııalyq qalashyqtar salynady. Budan ne paıda? Men ózim Kentaý qalasynyń týmasymyn. Qarataý tájindegi kenshiler shaharynda ken baıytý kombınattary, transformator, ekskavator, rels jáne t.b ónimder shyǵaratyn zaýyt, fabrıkalar kúlli keńes odaǵyn qamtamasyz etken. Olarǵa qajetti mamandar oqıtyn tehnıkým, jumysshylar men stýdentter turatyn jataqhanalar óndiris ornynyń aınalasynan oryn tepken. Búginde transformator zaýytynan basqasy qańyrap tur. Qazir ol jerden júk tasymaldaýǵa kedergilerdiń kesirinen ınvestorlardy tartý ońaıǵa soqpaı tur. Sebebi temirjol jelisi jekeshelendirilip ketken. Al, jalpy óndiristik qalashyqtar keńes ókimetiniń tusynda óndiris oshaqtarynyń mańaıynda bolatyn. Qazir ondaı óndiris te, qalashyq ta joqtyń qasy. Mine, sol júıe jańǵyrsa ǵylym men óndiristiń júıeli jumys isteýine jol ashylady. Prezıdenttiń bul bastamasy qos qoldap qýattaımyz. Ǵylymdy kommertsııalandyrý durys sheshim. Ekonomıkalyq damý elge kerek bolǵanymen, tabys kózin arttyrý birinshi kezekte bıznestiń ózine kerek. Tek shıkizat eksporttaı bermeı, shıkizatty óńdep ónim shyǵarý paıdalyraq. Sondyqtan sapaly ári paıdaly ónim óńdeý úshin ǵylymı zertteýlerdi júrgizýge bıznes ókilderiniń ózderi múddeli bolýy tıis. Dúnıe júzinde qaı salada bolsa da turaqty ónim óndirýshiler tutynýshylaryn joǵaltyp almaý úshin únemi izdenis pen úderis ústinde júredi. Búgingideı básekelestik naryqta óndiristi ǵylymı zertteýlersiz elestetý ári damytý múmkin emes. Sýdyń sapasyn jaqsartyp tazasyn ishý úshin súzgiden ótkizetinimiz osynyń bir mysaly. Máselen, Izraıldiń zertteý jumystaryna bóletin shyǵyndary — 85,6%, Japonııa — 78,8%, Koreıa -77,7%, AQSh — 71,2 paıyz. Kásipkerlikti ǵylymı zertteýlerge beıimdeý arqyly damytý qansha salym salsa da qaıtarymy mol perspektıvalyq qadam», — deıdi halyq qalaýlysy.
Prezıdenttiń ǵylymdy kommertsııalandyrý ustanymy — aqylǵa syıymdy ustanym deıdi ol.
Depýtattyń aıtýynsha, qazir ǵylymı jobalardy satý týra jolǵa qoıylyp, bıýdjetke 5,7 mlrd teńge túsim túsken. Esesine 1500-deı jumys oryny ashylǵan.
Óndiriske engizilgen ǵylymı jobalar aıasynda jumys kóbeıip, jumysshylar da qajet bola bastaıdy. Bul jerde maman daıarlaý máselesi týyndap tur.
Bolashaqta bilimdiler men biliktiler joǵary baǵalanady ári joǵary suranysqa ıe bolady. Ǵylym salasy boıynsha 4 mlrd teńgege deıin megagranttar qarastyrylǵan.
Qazir jurttyń kózi ashylyp hımııalyq qospasy bar zattardan bas tartyp jatqany emes. Kópshiliktiń qalaıtyny — bıo jáne eko taǵamdar men zattar.
«Ókinishke qaraı, Prezıdent aıtqandaı bizde rasynda da nano jáne bıo tehnologııamen ázirlengen preparattar da joq. Qazaqta joqtyń paıdasyn jat kórip keledi. Búginde AQSh, Qytaı, Koreıa, Túrkııa, Iran, Úndistan, Izraıl, Germanııanyń neshe túrli badtary men bıopreparattary qazaqstandyq naryqty jaýlap alǵan. Ebin tapqan eki asaıdy demekshi, óz qolyń óz aýzyńa jetpeı turǵan da buǵan da tosqaýyl qoıýdyń ózi artyq. Demek, bizge olarmen taıtalasatyn básekegi qabiletti ónim óndirýshi orta qalyptastyrý qajet. Áıtpegende, qyzyl kitapqa engen keýrek, mııa, dermenege sheıin shıkizat kúıinde shet asyp, ózimizge bıo jáne eko preparattar bolyp satylyp keledi. Áıteýir, sút ónimderin shyǵaratyn kásiporyndar bıo, eko ónimder usyna bastady. Biraq ishki naryqty túgel qamtamasyz etýge jetpeıdi. Memleket basshysy ǵalymdarmen ótkizgen kezdesýinde: „Mashına jasaý, munaı-hımııa salasyndaǵy, ıaǵnı tórtinshi deńgeıdegi óndiristiń úlesi — 34 paıyz. Qalǵan 1 paıyzy mıkroelektronıka, robottandyrý jáne IT salalarynda nemese besinshi deńgeıdegi tehnologııamen jumys isteıdi. Nano jáne bıotehnologııaǵa negizdelgen altynshy deńgeıdegi óndiris bizde múlde joq. Bul jaǵdaı kósh sońynda júrgenimizdi kórsetedi. Ǵylymnyń anaǵurlym ozyq salalary boıynsha tym artta qalyp kele jatyrmyz. Men naqty tsıfrlardy mysalǵa keltirdim. Ony moıyndaýymyz kerek. Damyǵan elderde kásiporyndardyń teń jartysynan kóbi — besinshi, al 5 paıyzy — altynshy deńgeıge jetken. Bir sózben aıtqanda, bizdiń óndiristerimiz olarmen salystyrǵanda artta qalǵan. Bul aıyrmashylyqty joıý — elimiz úshin óte ózekti másele. Sondyqtan ǵalymdarymyzǵa aıryqsha mindet júkteledi“, — degen edi. Bul baǵytta mınıstrlik tarapynan kóptegen jumystar atqarylýda. Ǵylymı ekojúıe men nano tehnologııanyń básekege qabiletin arttyrýdy tapsyrdy», — deıdi Qaırat Balabıev.
Aıtýynsha, materıaldyq-tehnıkalyq bazany jańǵyrtýǵa 1,7 mlrd teńge bólinip, jabdyqtardyń 13,7 paıyzy jańalanǵan.
Agrarlyq aımaqtarǵa arnalǵan tyńaıtqyshtar óndirýmen aınalysatyn sharýashylyqtar kóbeıip keledi. Qara shybynnyń qurttary men arnaıy shlaýshan ósirip mal tezegin tekke tastaı salmaı, jer qunaryn arttyrýǵa arnap bıogomýs, zoogomýs shyǵaryp jatyr.
Tyńaıtqyshtar gúlder men aǵash kóshetteriniń, baý-baqsha ónimderiniń tez jetilip, jaıqalyp ósýi taptyrmas dúnıe. Bul da — ǵylymnyń bir túri jáne jetistigi.
Adam densaýlyǵyna qaýipti neıtrattardan, tabıǵı jolmen alynǵan tyńaıtqyshtar áldeqaıda qaıda paıdaly.
«Tize bersek Prezıdenttiń saılaýaldy baǵdarlamasynda qamtylǵan ǵylymı máseleler taýsylmaıdy. Munyń bári eń aldymen eldiń kemeldi keleshegi úshin jasalyp jatyr. Ǵylym — qoǵamǵa qyzmet etedi. Ǵylym ońbaı ekonomıka oıdaǵydaı ońalmaıdy. Túsingenge Prezıdenttiń jantalasyp ǵylymǵa nazar aýdarynyń basty sebebi de osy ekonomıka arqyly áleýmettiń áleýetin túzeý. 2023-2025 jyldar aralyǵynda ǵylymdy qarjylandyrýǵa 643 mlrd teńge bólingen. Bul ótken jylmen salystyrǵanda 3,5 esege kóp. 1 700 jetekshi ǵalymnyń jalaqysy 70% ósken. Іri zertteýlermen aınalysatyn 11 ǵylymı-zertteý ınstıtýty tikeleı memlekettik qarjylandyrýǵa aýystyrylǵan. Kúnde bir ıgilikti jańalyq kórip kelemiz. Sonaý Maıqy bıden bastap, bertindegi Ybyraı, Abaı babalarymyzǵa sheıin temir arbanyń at, qus qanatyndaı ushaq bolatynyn, adamdardyń aıshylyq alys jerlerden jyldam habar alǵyzatynyn, zamannyń ózgeretinin, ózgergendi kóz kóretinin, ondaı ózgeristerdi óner-bilimi bar jurttardyń jasap, tastan saraı salǵyzatynyn úkili úmitpen aıtyp ketken. „Ǵylym tappaı maqtanba“ degen sózdiń ózi uǵyna bilgenge úlken motıvatsııa emes pe? Endeshe nege Abaı aıtqandaı talaptanyp óner men bilim úırenip, ǵylymmen maqtanyp uqsap baqpasqa?», — dep túıindedi Qaırat Balabıev.