Ǵabdolla Toqaıdyń Oraldaǵy izderi

ASTANA. QazAqparat - Qazaqstannyń kóne de jańa qalasy - Oralda áıgili sóz zer­ger­leri - Pýshkın men Daldiń, Jýkovskııdiń jáne Korolenko men Krylovtyń izderi qalǵan. Olar munda birneshe kún bolǵan, aıaldaǵan, depe jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti.

Búginde qalanyń eski bóligi qataryna kirip kele jatqan oblys ortalyǵynyń Jaıyq óze­ni ja­ǵalaýyna jaqyn tusy Dos­tyq dańǵylynyń boıyna or­natylǵan eskertkish taqtalar osyn­daı tarıhı derekterden habar beredi. Bul tizimdi odan ári jal­ǵastyra berýge de bolady. Muny tatar halqynyń uly aqyny, tatar ádebıetiniń ne­gizin qalaýshy, oıshyl-fılosof Ǵabdolla Toqaıǵa qatysty aıtýǵa bolady. Onyń joǵaryda aty-jónderi kórsetilgen orystyń aqyn-jazýshylarynan basty bir aıyrmashylyǵy - Oral qalasynda turǵanynda. Tek turyp qana qoı­maı, dál osy qalada tulǵa bolyp qa­lyptasýynda.

Toqaıtanýshylar taǵdyr­dyń te­perishimen Oral qalasyna áke­lingen kezinde onyń jasy on­ǵa da tola qoımaǵanyn alǵa tar­­tady. Osylaısha, Oral Qazan qala­synan qazaq topyraǵyna tap bolǵan ta­tar­­dyń jelkildep ósken jelekteı, kórkem jetim balasyna qaraaǵashtaı pana, báıterekteı saıa bolady. Ta­rıhı derekter munda ol jergilikti turǵyn Galıaskar Ýs­ma­novtyń úıin panalaǵanyn aıǵaqtaıdy.

Ǵabdolla Toqaıdyń Oral qa­lasynda jazǵan alǵashqy óleń­de­ri men pýblıtsıstıkalyq shy­ǵar­ma­­la­ry sol kezdegi ádebı orta­nyń da, áde­bıetke yqylas tanytyp júretin qarapaıym turǵyn oqyrmandardyń da nazaryn birden aýdartady.

Toqaıdyń ádebı murasyn zerttegen fılolog-ǵalymdar aqyn shyǵarmalary men eńbekteriniń teń jartysy Oralda jazylǵan degen tujyrymǵa kelipti. Ári olar Toqaı týyndylarynda Oral qalasynyń alatyn orny aıryqsha ekendigin atap kórsetedi. Ol óleń jazýmen bir­ge aýdarma jasaý isimen de dendep aınalysqan.

Aınalysqan deımiz-aý, tipti bul salanyń keıbir tylsym ıirimderi men qııa-qal­tarystaryna tereń boılaı bilgen. Aýdar­mashylyq qyzmettiń san qıly ári san qyrly sıqyryn tereń meńgergen.

Ózgesin aıtpaǵanda mysaldardy aýdarýǵa qandaı tereńdik pen ańǵarympazdyq, sezim­taldyq pen sergektik, sarkazm men mysqyldyń arǵy astaryn qapysyz taný túısigi qajet ekenin aıtyp jatýdyń ózi artyq. Degenmen, bul iste de Ǵabdolla ózin sýda júzgen balyqtaı erkin sezingen eken. Onyń Andreı Krylovtyń tabany kúrekteı alpys bes mysalyn jutyndyryp aýdaryp shyǵýy aldyńǵy pikirimizdiń basty bir dáleli. Buǵan qosa sýretkerdiń Pýshkın men Lermontovtyń, Baıron men Shıllerdiń klassıkalyq týyndylaryn túpnusqadan artyq bolmasa, bir mysqal kem emes shynaıy sheberlikpen aýdaryp shyǵýy, túrki tildes halyqtardyń asyl rýhanı qazynalarmen sýsyndaýyna jol ashty.

Joǵaryda aıtylǵan derekter men dáıekter Ǵabdolla Toqaıdyń poetıkalyq otany - Oral dep aıtýǵa, Oral dep sanaýǵa tolyq negiz qalaıdy. Ol Oral qalasyndaǵy Týhvatýllınder úıinde de birshama ýaqyt turyp, eńbek etken. Qazir bul úı aqynnyń mýzeıine aınalǵan. Kezinde bala Ǵabdolla, jas Ǵabdolla osy úıdiń jertólesinde ashylǵan alǵashqy baspahanada eńbek etipti. Gazet-jýrnaldar men kitaptar basyp shyǵarý álippesimen eń alǵash ret ol osy jerde tanysqan. Keıinnen bul isti jetik meńgerip ketken. Bul Oral qalasynda ashylǵan tuńǵysh baspahanalardyń biri bolýymen de erekshelenedi.

Tatarstandaǵy G.Ibragımov atyndaǵy til jáne ádebıet ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Farıd ıAhın Oralǵa kelgen saparynda gazet tilshisine Ǵ.Toqaıdy kishkentaı kezinde Apýsh dep ataǵanyn aıtyp berdi. Sol Apýsh osyndaǵy medresede oqyǵan. Meshit te osy jerde qonys teýipti. Alaıda keıin ol jartylaı qırap, ıesiz qalǵan. Búginde Oral qalasyndaǵy tatar meshitine tolyqtaı kúrdeli jóndeý júrgizilgen. Qazirgi kúni Shaǵan ózeni mańaıyndaǵy alystan kóz tartatyn meshitke alystan at terletip kelýshiler jetkilikti.

Qysqasy Oral qalasynda Ǵ.Toqaıdyń esimi aqyndyqpen ǵana emes, baspahana isiniń bilgiri, onyń jetik uıymdastyrýshysy retinde de belgili bolǵan. Keıinnen mundaǵy oblystyq baspahananyń Ǵabdolla Toqaıdyń esimimen atalǵany da tabıǵı zańdylyq edi deı alamyz. 90-jyldary júrgizilgen jeke­shelendirý naýqany kezinde bul baspahana jańa menshik ıeleriniń qolyna kóshken kezde Toqaı ataýy túsip qalǵany ókinishti-aq. Degenmen, batysqazaqstandyqtar tek bir tatar halqynyń ǵana emes, sonymen birge tutastaı túrki ádebıeti men mádenıetiniń rýhanı qazynasyna óziniń mol úlesin qosa bilgen dara darynnyń esimin máńgilik este saqtaýǵa qatysty tııanaqty is tyndyrǵanyn aıta ketkenniń ózi bir mereı.

Mýzeı-úıge qosa Oral qalasynyń orta­lyǵynda Ǵabdolla Toqaıǵa eskertkish-músin qoıylǵan. Dál osy tusta aqyn atyndaǵy kóshe de keń kósile ornalasqan. Uzyn sózdiń qysqasy, dostyqqa dáneker bola bilgen aqyn shyǵarmashylyǵynyń keleshek urpaq tárbıesindegi alatyn róliniń joǵary ekendigine eshkim talas týǵyza almaıdy. Bul oraıda tatarǵa tilmáshtiń qajeti joq dep maqaldaı tursaq ta, Toqaı týyndylaryn qazaq tilinde bulbuldaı saıratqan, túbi bir baýyrlas halyq ókiliniń arman-tilegi men ishki jan syrynyń boıaýyn buzbaı jetkizgen Qazaqstannyń halyq jazýshysy, ózi de búginde halyq sanasynan berik oryn taýyp úlgergen poezııa patrıarhy, marqum Qadyr Myrza Áli ekenin de aıta ketkenniń artyqshylyǵy joq.

Tatarstan Respýblıkasy Jazýshylar odaǵynyń múshesi, aqyn Shamsııa Zıgangırova: «Biz Jaıyq jurtyna kelgen saparymyzda Toqaı júrip ótken jerlermen tanysyp, ǵajaıyp áserge bólendik. Toqaı - qazaq pen tatar halyqtaryna ortaq tulǵa. Ol bárimizge eki halyqtyń arasyn jaqyndastyra bilýimen qadirli. Ol bizge sonysymen de ystyq», - dedi bizben oı bólisken sátinde.

Qazir ádebıetter arasyndaǵy burynǵy baılanystar qaıtadan jandanyp keledi. Biz osyǵan qýanamyz. Biz qazaq halqynyń uly aqyny Abaı shyǵarmalarymen tanyspyz. Buǵan tatar tiline aýdarylǵan Abaıdyń kóptegen týyndylary arqyly qol jetkizdik. Ádebıetter arasyndaǵy baılanys jalań uǵym emes. Bul túpteı kelgende - bir-birimizdi burynǵydan da tereńirek tanyp, bir-birimizden úırenip, bir-birimizdi baıytý degen sóz. Osy arqyly biz eki eldiń keleshek urpaǵyna dostyqtyń qadirli de qajetti, qasterli de qasıetti uǵym ekenin kórsetip otyrmyz.

Sondaı-aq, tatardyń aqyn qyzy óz sózinde Ǵabdolla Toqaı Oral óńirin, onyń tamasha tabıǵatyn sheksiz súıip ótkenin aıtyp berdi. «Ol ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamǵa paıdasyn tıgizýge umtyldy. Ári belgili bir deńgeıde osy maqsatyna jetti de. Onyń Aqjaıyqqa degen sheksiz de shynaıy mahabbaty aqynnyń poezııalyq týyndylarynan da keńinen kórinis tapty. Biz qazaq halqy Toqaıdyń ómiri men shyǵarmashylyq qyzmetine qatysty jádigerler men muraǵattardy muqııat saqtap otyrǵanyna sheksiz rızamyz», - dep tujyrymdady óz oıyn Shamsııa Zıgangırova.

Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda Elbasy bastamasymen qazaqstandyq qoǵam ómirine ornyǵa bastaǵan Qazaqstan halqy Assambleıasy ınstıtýtynyń basty maqsat-muraty - ózara túsinistikke jáne kelisim men senimge negizdelgen jylyshyraıly qarym-qatynastardy ornyqtyrý ekeni belgili. Osy qaǵıdalarǵa súıensek, tatar halqynyń oıshyl aqyny Ǵabdolla Toqaıdyń qysqa ǵumyry men shyǵarmashylyq qyzmeti de dál osy maqsatqa baǵyttalǵanyna qanyǵamyz. Bul jóninde Qazaqstan halqy Assambleıasynyń múshesi, tatar-bashqurt mádenı ortalyǵy qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Zýhra Saıapova óz oı-pikirin bylaısha jetkizdi: «Ǵabdolla Toqaı óz týyndylarynda halyqtardy ulty men ustanǵan dinı-nanymyna qaramastan dostyq pen tatý-tátti kórshilikti nyǵaıtýǵa shaqyrdy. Ári ózara yntymaqtastyqqa úndedi. Al bul óz kezeginde búgingi Qazaqstan halqy Assambleıasy qyzmetiniń basty ustanymy bolyp tabylady».

Sondaı-aq, joǵaryda atalǵan Qazan qala­syndaǵy Til men ádebıet ınstıtýtynyń qyz­metkeri Zýfar Rameev Toqaıdyń ádebı mura­synda onyń Oralda jazǵan shyǵarmalary eleýli oryn alatyny jónindegi oıdy odan ári baıytty. Bul Qazan men Qazaqstan qalasy-Oraldyń arasyndaǵy rýhanı baılanystardyń tinin tarqata túsedi. Ony tatardan ózge keıbir ulttar men halyqtar da óz aqyny dep eseptedi. Áıtse de Oral Ǵabdolla Toqaı úshin shyn mánindegi poetıkalyq otan bolyp qalmaq.

Temir QUSAIYN