Frank Rıester: Frantsııa – Qazaqstan úshin Eýropadaǵy úshinshi eksporttaýshy el
- Koronavırýs týǵyzǵan pandemııa búkil álemniń ekonomıkasyna áser etti. Al Qazaqstan men Frantsııa arasyndaǵy saýda qatynastary bul synǵa qalaı tótep berdi dep oılaısyz?
- Pandemııa álem ekonomıkasynda buryn-sońdy bolmaǵan kúızelis týǵyzdy. Frantsııa men Qazaqstan arasyndaǵy saýda qatynastary da bul qıyndyqtardan tys qalǵan joq.
Alaıda, men Frantsııanyń 2020 jyly Qazaqstanmen jetekshi iskerlik seriktestik ustanymyn saqtaǵanyn erekshe atar edim. Bizdiń eksport tipti 40% - ǵa ósti. Osylaısha, Frantsııa Qazaqstan jetkizýshileri arasynda segizinshi orynda tur. Eýropa eldiriniń arasynda úshinshi eksporttaýshymyz. Sondyqtan bizdiń qarym-qatynasymyz berik. Eki eldiń ekonomıkalyq yntymaǵyna optmıstik turǵyda qaraımyn. Óıtkeni pandemııamen birge kelgen daǵdarysqa da birge tótep bere aldyq.
- Eki el arasyndaǵy saýdanyń dál búgingi jaǵdaıy qandaı? Qazaqstan ekonomıkasyna tartylǵan tikeleı ınvestıtsııalardyń aǵyny qaı deńgeıde?
- Energetıka, kólik, densaýlyq saqtaý nemese týrızm sııaqty túrli saladaǵy frantsýz kompanııalary bizdi Qazaqstandaǵy jetekshi sheteldik ınvestorlardyń biri etip tur. Mundaı qarys-qatynas keshe ǵana paıda bolǵan joq, bul serpin biz bıyl otyz jyldyǵyn atap ótip otyrǵan Qazaqstannyń táýelsizdigi jarııalanǵan sátten bastap qalyptasty. 2008 jyly strategııalyq áriptestigimizdigimizdi qujatpen bekitýimiz ony tipten jedeldetti. Frantsýz kompanııalary osy qatynastardy nyǵaıtyp, tereńdetýge nıetti ekenine sendire alamyn.
Bıyl eki úlken ınvestıtsııany júzege asyrdyq. Aldymen Airliquide seriktesi «QazMunaıGazben» birge Atyraý munaı óńdeý zaýytynda ónerkásiptik sýtegi men azot gazdaryn óndirý zaýytyn qalpyna keltirip, jańǵyrtýǵa 100 mıllıon dollardan astam ınvestıtsııa saldy. Osylaısha, kompanııa Qazaqstannyń ónerkásiptik artyqshylyǵyn nyǵaıtýǵa jáne onyń ekonomıkany ártaraptandyrý saıasatyna óz úlesin qosyp otyr.
Aéroport de Paris kompanııalar tobynyń TAV Airports enshiles kompanııasy Almaty áýejaıyn satyp aldyp, nysandy Ortalyq Azııanyń aımaqtyq platformasyna aınaldyrý úshin halyqaralyq jolaýshylarǵa jańa termınal qurylysy bastalǵanyn jarııalady.
Men úshin taǵy bir erekshe qundy joba qolǵa alyndy. Frantsııa úkimeti organıkalyq qaldyqtardan tyńaıtqysh alý tehnologııasyn zerttep, engizý úshin 500 000 eýro kóleminde qarjy bólmekshi. Bul jobany Syctom kompanııasy Aqkól qalasynda shaǵyn jáne orta bıznsti qoldaý aıasynda júzege asyrady. Joba Qazaqstannyń 2060 jylǵa qaraı kómirtegi balansyn 0-ge jetkizý jónindegi klımattyq ambıtsııasyna saı keledi. Bul ilki tájirıbe keıin Qazaqstannyń qalǵan bóliginde jandanady úmittenemin.
- Frantsııa kompanııalary Qazaqstan ekonomıkasynyń energetıka, aýyl sharýashylyǵy, mashına jasaý jáne basqa da sektorlaryna keńinen tartylǵan. Taǵy qandaı baǵyttarǵa ınvestıtsııa salýlaryńyz múmkin?
- Álem ekonomıkasy betpe-bet kelip otyrǵan qıyndyqtarǵa qaramastan, kóptegen frantsýz kompanııalary Qazaqstanda turaqtaǵysy nemese osynda jumys istegisi keledi. Oǵan dálel, qazirgi ýaqytta menimen birge kóptegen frantsýz kompanııalaryn biriktiretin MEDEF International delegatsııasy Qazaqstanǵa saparmen kelip otyr. Frantsýz kompanııalary Qazaqstannyń úlken ekonomıkalyq áleýeti bar dep esepteıdi. Keıbir sektorlarda erekshe monıtorıng júrgizilip jatyr. Bul agrobızneske, jańartylatyn energııa kózderine, Densaýlyq saqtaý, týrızm jáne turaqty qalaǵa qatysty. Meniń Qazaqstanǵa saparymnyń maqsattarynyń biri – Frantsııanyń shaǵyn jáne orta kásiporyndaryna munda tamasha múmkindikter bar ekenin jáne olardyń naryqtardy jaýlap alý úshin kóptegen artyqshylyqtary bar ekenin kórsetý. Frantsııa men Qazaqstan Úkimetteri qabyldaǵan eksportty qoldaý tetikterimen ózderine berilip otyrǵan artyqshylyqtardy, noý-haý serpindiligin biriktire otyryp, munda úlken tabysqa jetýge bolady.
Frantsýz kompanııalarynyń Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyǵyn Frantsııa jáne Qazaqstan Saýda-Ónerkásip palatasynyń belsendi ári tıimdi jumys istep turǵanynan kórýge bolady. Bıyl osy palatanyń qurylǵanyna bes jyl tolady.
- Frantsııa men Qazaqstan arasynda uzaq merzimdi birlesken jobalar bar ma? Sizdiń oıyńyzsha, ekonomıkalyq yntymaqty nyǵaıta túsý úshin ne jetispeıdi?
- Frantsııa men Qazaqstannyń strategııalyq áriptestigi uzaq merzimdi birlesken jobalarǵa negizdelgen. Jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy Frantsııanyń iri ónerkásiptik toptary energetıka óndirisi, avıatsııa, temirjol jabdyqtarynyń qurylysy jáne ǵarysh salasy sııaqty negizgi jáne qurylymdyq salalarda qazaqstandyq kompanııalarmen áriptestik qatynastardy jolǵa qoıý týraly sheshim qabyldady.
2018 jyly eki el prezıdentteri Frantsııa-Qazaqstan ekonomıkalyq yntymaqtastyǵynyń 2021-2030 jyldarǵa arnalǵan Jol kartasyna bastamashy boldy. Indýstrııa jáne ınfraqurylymdy damytý mınıstri B.Atamqulov myrzamen birge sol qujatqa qol qoıamyz. «Jol kartasy» taıaýdaǵy on jylǵa bizdiń ekijaqty ekonomıkalyq qatynastarymyzǵa jańa serpin beredi. ıAǵnı, qazirgi áriptestik qatynastardy nyǵaıtady jáne tyń baǵyttar usynady.
Meniń oıymsha, eki aradaǵy ekonomıkalyq qatynastar kóptegen bastamalarmen kelesi onjyldyq ishinde ártaraptandyrylyp, únemi keńeıe túsýi úshin barlyq jaǵdaı jasalǵan. Osylaısha, Bpifrance memlekettik ınvestıtsııalyq banki men «Samuryq-Qazyna» derbes qory 2020 jyldyń qazan aıynda Qazaqstanǵa ınvestıtsııa salǵysy keletin frantsýz kompanııalaryn qarjylandyrý úshin 100 mıllıon eýro kóleminde birlesken ınvestıtsııalar týraly kelisimge qol qoıdy. Meniń oıymsha, jaqyn arada naqty jobalar iske asady.
- Qazaqstan men Frantsııanyń ǵarysh salasynda yntymaǵy erekshe. Atap aıtqanda, qazaqstandyq jáne frantsııalyq kompanııalar Jerdi qashyqtan zondtaýdyń alǵashqy qazaqstandyq júıesin qurý boıynsha birlesken jobany iske asyrdy. Bul sala qazir qalaı damýda? Ǵarysh salasyndaǵy yntymaqtastyqtaǵy aldaǵy kókjıegi qandaı?
- Bul – 2009 jyly bastalǵan jáne qazaqstandyq «Ǵarysh Sapary» jáne Airbus Defence and Space kompanııalaryna tıesili «Ǵalam» atty birlesken kásiporyndy qurýmen aıaqtalǵan uzaq merzimdi joba. Frantsııa osy yntymaqty damyta túsýge daıyn.
Jalpy alǵanda, Frantsııa men Qazaqstannyń ǵarysh keńistiginde ındýstrııalyq saıasat týraly ustanymdary uqsas. ıÝrıı Gagarınniń Baıqońyrdan ushýynyń elý jyldyq mereıtoıynda men osy saladaǵy qarym-qatynasymyzǵa jańa serpin beretin barlyq tásilderdi zerttegim keledi. Frantsııanyń Eýropadaǵy ǵarysh qyzmetiniń negizgi oıynshysy ekenin bilesizder.
- Taıaýda bizdiń tarap Parıjde ótken úkimetaralyq komıssııa otyrysynda Frantsııa ınvestorlaryn elimizde agroónerkásiptik keshen salasyndaǵy jobalardy iske asyrýǵa shaqyrdy. Qazaqstan men Frantsııa aýyl sharýashylyǵynda qandaı jobalardy júzege asyra alady?
- Aýyl sharýashylyǵy strategııalyq ekonomıkalyq sektor bolyp sanalady. Onyń ishinde azyq-túlik qaýipsizdiginiń mańyzy zor. Bizdiń óndirýshiler men fermerlerdiń qolynda búkil álem boıynsha teńdessiz noý-haýlar bar. Agrarlyq azyq-túlik sektoryndaǵy frantsýz kompanııalary Qazaqstanda óte jaqsy ımıdjge ıe bolyp úlgergen. Mysaly, Lactalis sııaqty kompanııalar Qazaqstannyń sút óndirisi salasynda burynnan jumys istep keledi.
Alaıda, Frantsııa men Qazaqstan arasyndaǵy agroazyq-túlik taýarlary salasyndaǵy saýda kólemi burynǵysynsha, ásirese Qazaqstannyń óziniń orasan zor egistik jerleri men óz ónimin shyǵara alatyn iri naryqtarǵa geografııalyq jaqyndyǵy sııaqty kúshti jaqtaryn eskere otyryp, qol jetkize alatyn deńgeıden tómen bolyp qalýda. Qazaqstanda frantsýz ınvestorlarynyń onyń aýyl sharýashylyǵynyń birqatar salalarynda: mal sharýashylyǵynda, ósimdik sharýashylyǵynda, sondaı-aq sút pen et óńdeýde kóbirek qatysýyna suranys bar. Aýyl sharýashylyǵy bizdiń ekijaqty qarym-qatynastarymyzdy damytýdaǵy basym baǵyt bola alar edi. Eki eldiń quzyretti organdary osy mańyzdy másele boıynsha birlesip jumys isteýde. Ásirese Boehringer Ingelheim ázirlegen veterınarlyq dári-dármekterdi taratý ortalyǵyn qurý jobasyn erekshe atar edim.
- Koronavırýs jaǵdaıyna qatysty suraq qoımaý múmkin emes. Frantsııa koronavırýspen qalaı kúresýde? Bıznes qanshalyqty jandanyp kete aldy?
- Frantsııa úkimeti koronavırýstyń taralýyn báseńdetýge baǵyttalǵan sharalar qabyldady. Onyń ishinde keshki komendanttyq saǵat engizý jáne COVID-19 vırýsyn juqtyrýǵa yqpal etetin nysandardy jabý sharalary udaıy qabyldanyp otyrdy. Epıdemııa kezinde memleket jumysshylardyń densaýlyǵyn qorǵaýǵa jáne saqtaýǵa birinshi kezekte nazar aýdardy. Sonyń ishinde jumys berýshilerdi qashyqtan jumys isteýge shaqyrdy.
Sonymen birge, Úkimet halyqtyń eń osal toptaryn, sondaı-aq medıtsına qyzmetkerlerin qorǵaý úshin vaktsınalaý naýqanyn uıymdastyrdy. Ol birtindep eldiń barlyq turǵyndaryn qamtyp jatyr. Búgingi tańda 17 mıllıonǵa jýyq adam kem degende bir ret ekpe aldy. 7 mıllıonnan astam tolyq doza aldy. Bul halyqtyń 32% jáne 14% degen sóz.
Densaýlyq saqtaý salasyndaǵy jaǵdaıdyń jaqsarýy dúkenderdi, qoǵamdyq tamaqtaný oryndaryn jáne mádenı nysandardy kezeń-kezeńimen asha bastaýymyzǵa, shekteý sharalaryn birtindep jeńildetýge múmkindik beredi.
- Bizdiń elge birinshi ret kelip otyrsyz ba? Qazaqstan nesimen qyzyqtyra aldy?
- Bul meniń Qazaqstanǵa alǵashqy saparym. Qazaqstan kóptegen jaǵynan tartymdy el der edim. Eń aldymen, Kaspıı jaǵalaýy, Altaı taýlary jáne Ulytaý sııaqty sheksiz alýan landshaftarymen erekshe. Biraq eldiń shynaıy baılyǵy onyń turǵyndarynda jatyr. Qazaqstandyqtar – óz táýelsizdigin berik ustanatyn, dástúrlerin maqtan tutatyn, tózimdi jáne álemge ashyq halyq.
Men sondaı-aq qazir Qazaqstanda mańyzdy saıası oqıǵalar bolyp jatqanyn aıtar edim. Prezıdent Toqaevtyń basshylyǵymen Qazaqstan ekonomıkasyn odan ári jańǵyrtýǵa, sondaı-aq quqyq ústemdigin nyǵaıtýǵa, adamnyń negizgi quqyqtaryn saqtaýdy yntalandyrýǵa jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúreske baǵyttalǵan aýqymdy reformalar júrgizildi. Bul reformalar qajet. Frantsııa bul reformalyq umtylysty tolyǵymen qoldaıdy. Meniń Qazaqstanǵa kelýime osy ózgerister de saıası negiz bolyp otyr.
- Frank Rıester myrza, suhbatyńyzǵa rahmet!