Feık aqparat: otandyq jáne álemdik tájirıbe, medıasaýattylyqty arttyrý men jazalaý sharalary
Feık aqparat degenimiz ne?
Feık jańalyq degenimiz – shyndyqqa janaspaıtyn, alaıda shynaıy derekkóz retinde usynylyp, qoǵamdy jańylystyrýǵa baǵyttalatyn aqparat. Jalpy feık jańalyqtar eki sanatqa bólinedi. Alǵashqysynda avtor materıaldyń ishinde jalǵan aqparat bar ekeninen habardar bolsa, ekinshisinde jalǵan aqparattyń baryn bilmeı, biraq belgili bir kózqarasqa basa nazar aýdartý maqsatynda ádeıi feık aqparatty taratýy múmkin.
Jalpy dezınformatsııa jańa qubylys emes. «Feık aqparat» termıni HІH ǵasyrdan bastap qoldanysta. Biraq ınternet pen áleýmettik jeliler jalǵan aqparatty jasaý jáne taratý tásilin ózgertti. Internet paıda bolǵanǵa deıin adamdar jańalyqty negizinen buqaralyq aqparat quraldarynan alatyn. Al BAQ qyzmetkerlerinen kásibı etıkanyń qatań standarttaryn saqtaý talap etiletin. Alaıda ınternettiń taralýymen jańalyqtar men aqparatty jarııalaýdyń, bólisýdiń jáne tutynýdyń jańa tásilderi paıda bolyp, baqylaý standarttary men redaktsııalyq normalar ózgerdi. Kópshilik qazir aqparatty áleýmettik jelilerden nemese basqa da aqparat kózderinen alatyn bolǵandyqtan, adamdar jańalyqtyń shynaıylyǵyna kúmánmen qaraı bastady. Edelman trust barometer halyqaralyq zertteý agenttiginiń málimetinshe, 2020-2021 jyldary dúnıejúzinde buqaralyq aqparat quraldaryna degen senim 8%-ǵa tómendegen. Al 2021 jyly júrgizilgen saýalnamaǵa sáıkes, álemde adamdardyń 53%-y áli de BAQ-qa senedi. Bul álem halqynyń jartysynan astamy bolsa da, 2020 jylǵy 61%-dan aıtarlyqtaı azaıyp otyr. Adamdardyń kópshiligi (61%) BAQ-qa degen senimin joǵaltýynyń basty sebebi retinde obektıvtiliktiń joqtyǵyn kórsetken. Sonymen qatar 59%-y jańalyqtar uıymdary ózderiniń ıdeologııasyn qoldaý úshin aqparatty asyra siltep jiberedi nemese tolyǵymen qoldan jasaıdy dep sanaıdy.
Sonymen birge áleýmettik medıaǵa toqtalsaq, Statista.com halyqaralyq zertteý agenttiginiń dereginshe, 2020 jyly álem boıynsha júrgizilgen saýalnamaǵa qatysqandardyń tek 35%-y áleýmettik jelilerge senetinin aıtqan. Bul 2019 jylǵy 40%-dan tómen. Álem jahandyq pandemııamen betpe-bet kelgende kezde feık aqparattardyń kóp bolýy basqa aqparat quraldaryna degen senimniń joǵalýyna yqpal etkenin atap ótken jón. Al 2021 jylǵy derek boıynsha, aıyna 2,91 mıllıard belsendi qoldanýshysy bar Facebook-te áleýmettik jelidegi jalǵan aqparattar sanyn azaıtý úshin sharalar qabyldap jatyr. Máselen, kompanııa 2020 jyldyń ekinshi toqsanynda ǵana 7 mıllıonnan astam jazbany óshirgen. Bul jazbalardyń barlyǵy sol kezdegi COVID-19 pandemııasy týraly jalǵan nemese rastalmaǵan aqparat bolǵan. Koronavırýs órshigen tusta taralǵan aqparattyń kóbi indetten ońaı qutylýdy, oǵan qosa emdelý úshin qandaı preparattar qabyldaý kerek ekeni jóninde boldy. Olardy joıý arqyly Feısbýk jelisi feık aqparattyń adam densaýlyǵyna keri áser etýiniń aldyn alǵanyn aıtyp ótken jón.
Feık aqparat nelikten qaýipti?
Kóp jaǵdaıda adamdar mańyzdy sheshim qabyldar kezde jańalyqtardaǵy aqparatqa súıenedi. Sondyqtan aqparattyń senimdi derekkózden alynýy óte mańyzdy. Máselen, belgili bir aýrýǵa qandaı em qabyldaý keregin de azamattar jańalyqtarda beriletin aqparat arqyly bilip otyrady. Bul másele, ásirese koronavırýs órshigen tusta ózekti bola tústi. Osy oraıda, feık aqparattar qalaı qaýipti bolýy múmkin degen saýalǵa jaýap berip kóreıik.
Jalpy adamdar durys aqparat pen jalǵan aqparatty ajyrata almaǵan tusta áleýmettik ne saıası máselelerde túsinbeýshilik týyndaıdy. Bul halyq pen bılik arasyndaǵy túsinbestikti odan saıyn qıyndata túsedi. Onyń sońy ereýil, mıtıngterge ulasýy múmkin. Sonymen qatar qaterli isik nemese COVID-19 sııaqty aýrýlardy emdeý týraly jalǵan, eshbir dálelsiz aqparattar adamdardyń óz densaýlyǵyna qatysty burys sheshimder qabyldaýyna ákelýi múmkin. Tipti ómirine qaýip tóndirýi de ǵajap emes. Máselen, elimizde Ýatsap áleýmettik jelisi arqyly ótken jyly «7-8 tamyzda vırýs shashylady» degen aqparat taraǵan edi. Onda halyqtyń osy aralyqta dalaǵa shyqpaı, úıde otyrý keregi jazylǵan. Sonymen birge statsıonarlarda «aýrý juqtyrǵandardyń kóbeıýine baılanysty ottegi ballondaryn daıyndap jatyr» degendeı aqparat berilgen. Keıin QR DSM bul aqparattyń jalǵan ekenin aıtyp, málimdeme jasady. Budan bólek «antıbıotık pen aspırındi tutyný arqyly koronavırýsty joıýǵa bolady» degen de feık aqparat taraǵan edi. Sondyqtan mamandar koronavırýsqa qatysty DDU men QR DSM ǵana taratqan aqparatqa senýge shaqyrady. Endi taralyp júrgen feık aqparattardyń mazmunyna nazar aýdarsaq, kópshiligi áleýmettik qaqtyǵysty qozdyrýǵa jáne órshitýge baǵyttalǵanyn anyq baıqaı alamyz. Ár kózqarasty jaqtaýshylardyń óz «faktileri» bar, bul qoǵamnyń birneshe topqa bólinip, áleýmettik polııarızatsııaǵa alyp kelýi múmkin ekenin eskergen jón.
Álem elderi feık aqparatpen qalaı kúresip jatyr?
Jahandy jaılaǵan pandemııa saldarynan taraǵan feık aqparat sany kóbeıdi. Oǵan joǵaryda kórsetken statıstıkamyz dálel bola alady. Osyǵan baılanysty álem elderi feık jańalyqpen kúres sharalaryn turaqty túrde qolǵa ala bastady. Jalpy álemde jalǵan jańalyqpen kúres sharalary 2016 jylǵy AQSh-taǵy saılaýdan keıin údeı tústi. Tipti 2017 jyly Kollınz aǵylshyn sózdigi boıynsha, «feık aqparat» jyl sózi atanǵan edi. Osy oraıda, búginde shet memleketter jalǵan jańalyqqa qarsy qandaı is-sharalar qoldanyp jatqanyn qarastyryp kóreıik.
Shvetsııa bıyl 1 qańtardan bastap feık aqparatpen kúresetin agenttik qurdy. Bul psıhologııalyq qorǵanys agenttiginiń mıssııasy – Shvetsııaǵa, onyń múddelerine qarsy baǵyttalǵan jáne basqa da adamdy jańylystyratyn aqparattardy anyqtaý, taldaý ári olarǵa jaýap berý arqyly eldegi ashyq, demokratııalyq qoǵam men erkin oıdy qorǵaý.
Al Frantsııa úkimeti ótken 2021 jyly sheteldik dezınformatsııamen jáne feık aqparattarmen kúresetin agenttik qurǵan edi. Sondaı-aq Frantsııa 2018 jyly feık aqparattyń aldyn alý úshin oǵan qarsy eki zań qabyldady. El prezıdenti Emmanýel Makron bul qadam azamattyq bostandyqtarǵa qaýip tóndiredi degen synǵa qaramastan, áleýmettik jelilerdegi de feık aqparatpen kúresý úshin BAQ týraly zań da qaıta qaralatynyn aıtqan.
Ózbekstanda Qylmystyq kodekske jalǵan aqparat taratýǵa qatysty jańa bap engizildi. Zańǵa sáıkes, ákimshilik jaza qoldanylǵannan keıin baspasózde, buqaralyq aqparat quraldarynda, ınternette jalǵan aqparat taratqany úshin 3,75 myńnan 10 myń dollarǵa deıin aıyppul salý nemese 240 saǵatqa deıin májbúrli túrde qoǵamdyq jumystarǵa jegý nemese eki jylǵa deıingi túzeý jumystary, eki jyldan úsh jylǵa deıingi bas bostandyǵyn shekteý sharalary qarastyrylǵan. Sonymen qosa prezıdent Shavkat Mırzıeev el zańnamasyna koronavırýs týraly jalǵan aqparat taratqany úshin úsh jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasyn engizýdi kózdeıtin túzetýlerge qol qoıǵan.
Sıngapýrda qabyldanǵan jańa zańda, el úkimeti Facebook sııaqty áleýmettik medıa saıttarynan Sıngapýr bıligi jalǵan dep sanaıtyn jazbalar týraly eskertýler men «qoǵamdyq múddege» qarsy pikirlerdi alyp tastaýdy talap etedi.
Germanııa 2018 jyly Facebook jáne Twitter sııaqty áleýmettik medıa kompanııalaryna jelilerindegi jekkórýshilik ne óshpendilik baǵytynda jazylǵan post ne sózderdi tez arada joıý týraly zań qabyldady. Qysqasha NetzDG dep atalatyn bul zańǵa sáıkes, saıttarǵa tyıym salynǵan mazmundaǵy mátinderdi joıý úshin 24 saǵat ýaqyt beriledi nemese 50 mıllıon eýroǵa deıin aıyppul salynady.
Al Wikipedia ınternet-entsıklopedııasynyń negizin qalaýshy Djımmı Ýels Wikitribune jobasyn iske qosty. Onda jýrnalıster jańalyqtaryn ne materıaldaryna jarııalamas buryn, aqparatty qaıdan alǵanyn, sondaı-aq oqıǵaǵa negiz bolǵan jazbalardyń túpnusqalaryn usynýy kerek.
Bilim salasyndaǵy medıasaýattylyq: álemdik tájirıbe
Zertteýshiler men mamandar medıasaýattylyq baǵdarlamalary feık jańalyqtarmen kúresýdiń tıimdi ári uzaqmerzimdi quraly ekenin aıtyp otyr. Osy oraıda, keıbir Eýropa elderindegi medıasaýattylyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan is-sharalardy qarastyryp kóreıik. EO-ǵa múshe memleketter feık aqparattyń kóptep taralýyna baılanysty mektep baǵdarlamasyna faktchekıng kýrstaryn engizýdi kózdep otyr. Máselen, Frantsııadaǵy Le Monde gazetiniń volonterleri jasóspirimderge shyndyq pen jalǵan jańalyqtardyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty úıretý úshin mektepterdi aralap júr. Osyǵan uqsas bastama Germanııada da bastaý aldy. Mecklenburg-Vorpommern federaldy shtatynda mektep oqýshylaryna ınformatıka jáne medıataný kýrsy oqytylady.
Al usynylyp otyrǵan dıagrammada 2021 jylǵy medıasaýattylyq deńgeıin anyqtaıtyn reıtıng kórsetkishi berilgen.
Osy tusta Fınlıandııanyń medıasaýattylyqty nasıhattaýdaǵy tájirıbesine toqtalǵan jón sekildi. Fınlıandııa birneshe jyl qatarynan medıa saýattylyqtyń deńgeıin anyqtaıtyn reıtıngtiń kósh basynda tur. 2021 jylǵy kórsetkish boıynsha da alǵashqy orynda. Mamandardyń aıtýynsha, olar feık aqparatpen kúresý sharalaryn mektep qabyrǵasynan bastaıdy. El astanasy Helsınkıdegi orta mektepterde medıasaýattylyq pen synı oılaý qabiletin arttyrý mindetti pán retinde 2016 jyly ulttyq oqý baǵdarlamasyna engizilgen. Máselen, matematıka sabaǵynda oqýshylarǵa feık aqparatty jasaýshylardyń statıstıkany qalaı burmalaıtyny túsindirilse, beıneleý óneri sabaǵynda oqýshylarǵa beıneni qalaı qoldan jasaýǵa bolatyny oqytylady. Al tarıh sabaǵynda oqýshylar álemdik deńgeıde kóp talqyǵa túsken tanymal oqıǵalardy taldaıdy. Sonymen qosa Fın muǵalimderi adamdardy mátin arqyly qalaı adastyrýǵa bolatyn ádisterdi de úıretip, mektep balalarynyń aldyna kelgen aqparattyń jalǵan ne shyn ekenin ajyrata alýyna múmkindik jasaıdy.
Qazaqstan mektepterinde de medıasaýat pán rentinde oqytylýy múmkin
Elimizdegi mektep baǵdarlamasyna da medıasaýattylyqqa qatysty pán engizilýi múmkin. Oqýshylarǵa arnalǵan medıasaýattylyq boıynsha tuńǵysh oqýlyq memlekettik saraptama komıssııasynyń sheshimimen bekitilip, bilim berý uıymdarynda paıdalanýǵa usynylǵan edi.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi janyndaǵy «Ýchebnık» respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń resmı qorytyndysy boıynsha, «Oqý quralynyń mazmuny BAQ júıesi men BAQ salasy týraly zamanaýı ǵylymı ıdeıalarmen qamtylǵan» delingen.
9-11(12) synyp oqýshylaryna arnalǵan oqýlyq, sonymen qatar qazaq jáne orys tilderindegi mektep muǵalimderine arnalǵan ádistemelik qural elektrondy formatta qoljetimdi.
Eske sala keteıik, atalǵan oqý quraly 2020 jyldyń sońynda usynyldy. Oqý-ádistemelik keshen AQSh halyqaralyq damý agenttiginiń (USAID) qoldaýymen Internews jobasy boıynsha «MediaNet» halyqaralyq jýrnalıstıka ortalyǵy» QQ ázirlegen.
Ótken jyly Internews jáne MediaNet ókilderi QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetovpen kezdesip, mektep baǵdarlamasyna medıa jáne aqparattyq saýattylyqty engizý máselesin talqylaǵan bolatyn. BǴM-nyń málimetinshe, Ybyraı Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademııasy jalpy bilim beretin mektepterde medıasaýattylyqty damytýdyń aldaǵy strategııasyn talqylamaq.
Qazaqstan: jalǵan aqparatpen kúres sharalary
2021 jyly QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi (AQDM) bastamasymen qurylǵan Stopfake.kz saıty oqyrmandardyń medıasaýattylyǵyn arttyrý boıynsha jumysty jalǵastyrdy. Atalǵan vedomstvonyń málimetinshe, saıt Qazaqstannyń aqparattyq alańynda taralǵan 900-ge jýyq feık aqparatty joqqa shyǵardy.
Jalpy saıt 2020 jyldyń shildesinen bastap qazaq jáne orys tilderinde 2000-ǵa jýyq feık aqparatty anyqtady. Atap aıtsaq, StopFake jumysynyń nátıjesinde karantındik shekteýler týraly vırýstyq habarlamalar, COVID-19 vaktsınatsııasynyń qaýiptiligi týraly aqparlar, 2021 jylǵy parlamenttik saılaýy týraly jalǵan jańalyqtar ýaqytyly tekserilip, halyqqa senimdi derekkózden shyqqan habarlamalar usynylyp otyrdy. Sonymen qosa áleýmettik jeliler men messendjerlerge turaqty monıtorıngi júrgizildi.
Budan bólek atalǵan portalda saraptamalyq suhbattar da jarııalanyp, onda belgili bir habarlamalar ǵylymı turǵydan túsindirildi.
Stopfake.kz jobasy «Medıaǵa arnalǵan Medıa» qaǵıdaty boıynsha jumys isteıdi. Kún saıyn saıttaǵy materıaldardy Qazaqstannyń iri basylymdary, sondaı-aq sheteldik aqparattyq resýrstar paıdalanady.
Budan basqa elimizde jarııalanǵan aqparattardyń durys ne jalǵan ekenin anyqtaıtyn Factcheck.kz jobasy da jumys isteıdi. Onda el aldynda júrgen tulǵalardyń spıchterinde keltirilgen derekter men statıtıka tekseriledi, sonymen qatar eldegi bolyp jatqan oqıǵalarǵa qatysty da aqparattardyń jalǵan ne shyn ekenin anyqtap, kólemdi materıaldar jarııalanady.
Qazaqstanda feık aqparat taratqandarǵa qandaı jaza qoldanylady?
Elimizde feık aqparat taratqandarǵa 20 aılyq eseptik kórsetkish somasyndaǵy aıyppul tóleýden 7 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrýǵa deıingi jaza kózdelgen.
Quzyrly organ mamandarynyń málimetinshe, el azamattarynyń kópshiligi jańalyqtyń ras ne ótirigin ajyrata almaıdy. Ásirese apatty jáne tótenshe jaǵdaılar, saıası oqıǵalar ýaqytynda áleýmettik jeliler men messendjerlerde jalǵan habarlamalar kóbirek taraıdy. Konstıtýtsııa boıynsha, feık aqparat taratqandar jazalanady. Dese de kóp adam mundaı áreketi úshin qylmystyq jaýapkershilikke tartylatynyn bilmeıdi. Barlyq fakti QR Qylmystyq kodeksiniń 274-baby 4-bóligimen tirkeledi. Mundaı faktilerdi anyqtaý úshin kún saıyn áleýmettik jelilerge monıtorıng júrgizilip jatyr jáne jalǵan aqparat taratqandardy anyqtaıtyn qajetti tehnıkalyq múmkindikter bar.
Feık aqparat taratý 2015 jyly jańa Qylmystyq kodeks qabyldanǵannan keıin qylmys túrinde (274-bapqa sáıkes) qarastyryla bastady. Jarııa nemese buqaralyq aqparat quraldaryn, telekommýnıkatsııalar jelilerin paıdalana otyryp, áleýmettik, ulttyq, rýlyq, násildik, tektik-toptyq nemese dinı alaýyzdyqty qozdyrsa, 2 jyldan 7 jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteý ne sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qoldanylady.
Feık aqparatty qalaı ajyratamyz?
Sóz sońynda feık aqparatty ajyratý úshin birqatar mańyzdy keńes usynamyz.
Derekkózdi tekserý
Ashylǵan bettiń ýeb-mekenjaıyn tekserińiz. Jalǵan jańalyqtar ýeb-saıttarynda keıde logıkalyq, orfografııalyq jáne gramatıkalyq qateler órip júredi. Eger siz saıtpen tanys bolmasańyz, «Biz týraly» bólimine ótip, joba jóninde aqparat alýǵa bolady.
Avtordy baǵalaý
Avtordyń senimdi ekenin anyqtaý úshin ol týraly qosymsha aqparat qarastyrý kerek. Onyń bedeli, jaryq kórgen maqalalary, belgili bir sala boıynsha materıal jazyp júr me, sonymen qosa onyń kózqarasyna mán bergen jón.
Basqa da aqparat kózin tekserý
Basqa bedeldi aqparat kózderi nemese buqaralyq aqparat quraldary bul faktini jarıalaǵan ba? Maqalada senimdi derekkózderge silteme jasalǵan ba? Eger halyq arasynda senimdi sanalatyn BAQ ne aqparat kózine jarııalansa, demek shyndyqqa jaqyn deýge bolady.
Syn kózben qaraý
Feık aqparattyń kóbisi qorqynysh nemese ashý sııaqty kúshti emotsııalardy, soǵan reaktsııa týdyrýǵa baǵyttalǵan. Ár aqparatqa syn kózben qarap, ózińizge «bul maqalanyń maqsaty ne?», «belgili bir kózqarastardy nemese máselelerdi alǵa tartady ma?», «maqala paıdalanýshyny basqa ýeb-saıtqa ótýge májbúrleı me?» degen sekildi saýaldar qoıyp, jaýap berýge tyrysyńyz.
Sýret ne vıdeonyń shynaıylyǵyn tekserý
Áleýmettik jelidegi sýretter óńdelgen nemese ózgertilgen bolýy múmkin. Máselen, sýret deformatsııalanyp (fondaǵy túzý syzyqtar qısyq bolyp kórinedi), kóleńke, tústiń qanyq bolýy sekildi dúnıelerden sýretten shyn ne feık ekenin anyqtaýǵa bolady. Sonymen birge foto ne vıdeonyń qaıda túsirilgenin, ondaǵy kishkentaı detaldarǵa da mán bergen jón. Sol arqyly qandaı lokatsııada túsirilgenin tekserýge múmkindik bar.
Avtory: Nazerke Súıindik