Ferǵana atyrabyndaǵy shekaramańy janjaly: Sebebi, saldary jáne sheshý joldary
Daýly aımaqtyń geografııalyq ereksheligi
Ferǵana atyraby – Ortalyq Azııadaǵy halyq eń tyǵyz ornalasqan eginshilik óńir. Ol Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Tájikstan memleketteriniń túıisken jerinde ornalasqan jáne osy úsh eldiń etnıkalyq toptarynyń tynys-tirshilik aımaǵy sanalady. Buǵan qosa, sońǵy 30 jyl boıy Ferǵana óńirdegi kórshiler arasyndaǵy kóptegen aýmaqtyq daýdyń oshaǵyna aınalyp otyr.
Atyrapty álemdegi eń bıik taýlardyń biri qorshap jatyr. Onyń tabıǵı shekarasy birneshe taý jotasymen aıqyndalady: soltústik-batysynda Shatqal, Qurama, soltústik-shyǵysynda Ferǵana, al ońtústik-shyǵysynda Túrkistan men Alaı taý jotalary ornalasqan. Olar birige kele atyrap tóńiregindegi ózindik táj tárizdes ári ár bólikti bir-birinen bólip turady.
Foto: Open.kg
Ortalyq Azııanyń osynaý shóleıtti aýmaǵynda Ferǵana shuraıly óńir retinde erekshelenip turady. Atyrapta bastaýyn Qyrǵyzstannan alatyn Naryn jáne Qaradarııa ózenderi bar. Dál osy eki ózen Ferǵananyń ózbekterge tıesili jaǵynda bir-birine qosylyp, Ortalyq Azııadaǵy ekinshi uzyn ózenge – Syrdarııaǵa aınalady. Syrdarııa Tájikstannyń aýmaǵy arqyly ońtústik-batysqa qaraı aǵyp, Qazaqstan aýmaǵy arqyly Aral teńizine baryp quıady. Taýlar men ortalyq qýań jazyqtyq arasynda, taý bókterlerinde atyraptaǵy negizgi qalalyq ortalyqtar ornalasqan.
Foto: Open.kg
Ferǵana atyrabynyń shekaramańy daýyn sheshýge 8 anklavtyń, ıaǵnı aýmaǵyn basqa memleket qorshap turǵan 8 bóliktiń bolýy kúrdelendirip tur. Onyń altaýy Qyrǵyzstan aýmaǵynda (tórteýi ózbektiń Shahımardan, Chon-Gara, Djangaıl, Soh jáne ekeýi tájiktiń Vorýh pen Kaıragach aımaǵy) ekeýi Ózbekstan aýmaǵynda (qyrǵyzdyń Barak jáne tájiktiń Sarvak aımaǵy) ornalasqan.
Foto: Nastoıaşee vremıa
Shekaramańy janjaldarynyń sebebi
Úsh memlekettiń, atap aıtqanda Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ózbekstannyń Ferǵana atyrabyndaǵy sheshilmeı kele jatqan shekara problemasy atalǵan elder táýelsizdik alǵan sonaý 1991 jyldan beri jalǵasyp otyr. Tipti, ýaq-ýaq óńiraralyq yntymaqtastyqty da shıelenistirip jiberetini bar.
Keńes zamanynda 1920 jyldary syzylǵan Ortalyq Azııa kartasynyń negizinde, geografııalyq jáne etnıkalyq erekshelikteri eskerilmeı júrgizilgen shekara óńir memleketterin daý-damaıǵa uryndyryp qoıdy. Óıtkeni, atalǵan úsh memleket táýelsizdik alǵannan keıin ondaǵan eldi meken ózge eldiń qaramaǵanda, shekaranyń tý syrtynda qalyp qoıdy.
Keńes úkimeti tusynda uzaq jyldar boıy atalǵan óńirdegi beıbitshilik resýrstardy bólý týraly kelisimniń arqasynda saqtalyp keldi. Alaıda, Keńes odaǵy kúıregennen keıin bul kelisim kúshin joıǵan bolatyn. Osylaısha, ortaazııalyq memleketter tabıǵı resýrstardy bólýde problemaǵa urynyp, sonyń aıasynda aýmaqtyq jandaldar men alaýyzdyq ýshyǵa tústi. Jańa táýelsiz memleketter ózderiniń ulttyq múddelerin alǵa tartty. Ferǵana atyrabyndaǵy jer men sý resýrstaryn, tabıǵı qazba baılyqty birlese paıdalaný shekara syzyǵynda turatyn turǵyndar arasynda kóptegen janjalǵa sebep boldy.
Іshki shekarany bólý qalaı júrdi?
Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń ishinde Qazaqstan kórshiles memlekettermen qurlyqtaǵy ishki shekarasyn delımıtatsııalaý máselesin der ýaqytynda sheship, olardy zańdy túrde rásimdeý protsesin tolyǵymen aıaqtady. Sonyń arqasynda shekaramańy daýlarymen baılanysty qandaı da bir problemaǵa urynǵan emes.
Sondaı-aq, Qazaqstan Ózbekstanmen 2002 jylǵy qyrkúıekte, Qyrǵyzstanmen 2001 jylǵy jeltoqsanda jáne Túrikmenstanmen 2001 jylǵy shildede kelisimge qol qoıylǵan kúnnen bastap aýmaqtyq máseleni rettep aldy. 2017 jyldyń qarasha aıynda Samarqandta, Ortalyq Azııa memleketteri Syrtqy ister mınıstrleriniń kezdesýinde Qazaqstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstan arasyndaǵy shekaralardyń túıisken jeri týraly shartqa qol qoıyldy. Oǵan deıin Qazaqstan bıligi Qytaımen jáne Qyrǵyzstanmen (1999 jyl), Qyrǵyzstanmen jáne Ózbekstanmen (2001 jyl) shekaralardyń túıisýi týraly osyndaı kelisimderge qol qoıǵan bolatyn.
Túrikmenstan 2000 jyldyń qyrkúıeginde Ózbekstanmen jeke ýchaskelerdi demarkatsııalaý týraly alǵashqy kelisimge qol qoıdy. Alaıda, atalǵan shartqa jalpy shekaranyń ondaǵan daýly aýmaǵy engizilgen joq. 2017 jyly Ashhabad pen Tashkent túrikmen-ózbek memlekettik shekarasyn delımıtatsııalaý jáne demarkatsııalaý jónindegi kelissózder protsesin qaıta bastady. Memleketaralyq shekarany delımıtatsııalaý jáne demarkatsııalaý máseleleri jónindegi birlesken ózbek-túrikmen úkimetaralyq komıssııasynyń jumys toptarynyń kezdesýleri turaqty negizde jalǵasýda.
Tájik-ózbek shekara ýchaskesi tóńiregindegi uzaqqa sozylǵan múliktik jáne aýmaqtyq daý Shavkat Mırzıeev Ózbekstan prezıdenti bolyp saılanǵannan keıin memlekettik shekaranyń jekelegen ýchaskelerin demarkatsııalaý týraly tıisti kelisimge qol qoıýdyń nátıjesinde 2018 jyly ǵana oń sheshilgen bolatyn. Eki eldiń bıligi Farhad sý elektr stansasy men bógettiń ornalasqan jeri Tájikstanǵa jatady, al sý elektr stansasynyń ózi Ózbekstannyń menshigi retinde tanylady degen ózara tıimdi sheshimge keldi.
Qyrǵyzstan men Ózbekstan arasyndaǵy uzaq jylǵa sozylǵan shekara daýyna qatysty kelissózder anklavtardyń aınalasyndaǵy sheshilmegen shekara ýchaskelerine qatysty keıbir jaǵdaıda adam shyǵyn bolǵan qaqtyǵystardan keıin 2016 jyldan bastap qana ilgerileı bastady. Shavkat Mırzıeev Prezıdentt laýazymyna kirisken alǵashqy jylda taraptar shekaranyń 85 paıyzyna deıin, al 2019 jyly taǵy 10 paıyzyna deıin belgileýe qol jetkize aldy. 2022 jyldyń qarashasynda Qyrǵyzstan men Ózbekstan shekaramańyndaǵy daýly máselelerge núkte qoıyp, memlekettik shekaranyń jekelegen ýchaskeleri týraly tarıhı shartty rásimdedi. Sonymen qatar, onyń aldynda Kempir-Abad (Ándijan) sý qoımasynyń sý resýrstaryn birlesip basqarý týraly kelisimge qol qoıylǵan edi. 2023 jyldyń qańtarynda eki memleket basshylary ratıfıkatsııalyq gramotalarmen almasyp, qyrǵyz-ózbek shekarasyn delımıtatsııalaý protsesin aıaqtady.
Al Qyrǵyzstannyń Tájikstanmen shekarasyna qatysty kelissózder áldeqaıda baıaý júrip jatyr. Degenmen, osy elderdiń basshylyǵy sońǵy qarýly qaqtyǵystardy eskere otyryp, protsesti jedeldetý qajettiligin túsinedi jáne moıyndaıdy da.
2023 jylǵy qańtarda Memleket basshylary Sadyr Japarov pen Emomalı Rahmon shamamen 625 shaqyrym shekara boıy syzyǵyn qattaýǵa múmkindik bergen jobalyq sıpattamaǵa jol ashqan ekijaqty kelissózderdegi progresti atap ótken edi. Al bul eki eldiń shektes shekarasynyń 63 paıyzyn quraıdy. Sonymen qatar olar barlyq máseleni tek saıası jáne dıplomatııalyq joldarmen sheshý qajettiligin atap ótip otyr. Eki saıasatker de memlekettik shekarany delımıtatsııalaý jáne demarkatsııalaý jónindegi úkimetaralyq komıssııa aıasynda kelissózder protsesin jandandyrýdy jaqtaıdy.
Taraptar nege ortaq ymyraǵa kele almaı otyr?
Professor, tarıh ǵylymdarynyń doktory, Qyrǵyz Respýblıkasy Joǵarǵy keńesiniń burynǵy spıkeri Zaınıdın Qurmanovtyń aıtýynsha, Ferǵana Ortalyq Azııanyń eń qunarly jáne sýy mol sýarmaly bóligi sanalady. Al qýań aımaqta sýdyń bolýy óńirdiń qundylyǵyn arttyra túsedi. Sondyqtan sýarý máselesine baılanysty jaǵdaı kúrdelenip otyr.
Sarapshy Ortalyq Azııadaǵy aýmaqtyq daý máselesi óte uzaq ýaqyt boıy kúrdeli ári dramalyq jaǵdaıda sheshiletinin aıtady. Professor Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy baýyrlas halyqtar arasyndaǵy shekara bulyńǵyr, amorfty bolǵanyn atap ótedi.
«Ol zamanda aýmaq boıynsha sharttar, shekaralyq kelisimder jasasý, shekaralyq baǵanalar ornatý tájirıbesi bolǵan joq. 1924 jyly Keńes ókimeti usynǵan Orta Azııa halyqtarynyń ulttyq-memlekettik bólinisiniń eýropalyq modeli nátıjesinde Ózbek KSR, Qazaq AKSR, RSFSR quramyndaǵy Qyrǵyz avtonomııalyq oblysy, Ózbek KSR quramyndaǵy tájik AKSR jáne Túrikmen KSR quryldy. Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń mártebesi birdeı bolmady. Keıbireýleri jaǵdaıynyń basqalaryna qaraǵanda artyqshylyǵy boldy. 1926 jyly Ulttyq mejeleýdi ótkizgennen keıin shekaralarǵa qatysty jańadan qurylǵan ákimshilik aýmaqtardyń ózara talaptary bastaldy. Olar ketpen soǵysyna ulasty. Shekaramańy turǵyndary kórshilerimen qarýly qaqtyǵystar arqyly jer men sý quqyǵyn qorǵaýǵa májbúr boldy. Mundaı jaıt ózbekter men qyrǵyzdarda jáne tájikter men qyrǵyzdarda oryn aldy. Jer sýmen qamtamasyz etilmegen kezde sý resýrstaryna baılanysty daýlar únemi bolyp turdy. Kóptegen suraq týyndap, ol jasandy túrde sheshildi. Qaqtyǵystar toqtatylǵanymen, túbegeıli sheshilgen joq», - dedi tarıhshy.
Jalpy, múddeli taraptarda Ferǵana atyrabyndaǵy kúrdeli shekaramańy máselesin sheshýge qatysty ortaq ymyra tabýǵa degen saıası erik-jigerdiń bolýy, dıplomatııalyq deńgeıde kelissózderdiń jandanýy taıaý ýaqytta daýdyń óz sheshimin tabady degen úmitti oıatady. Munyń ústine Ferǵanada shekaramańy janjalynyń tolyqtaı sheshilýi Ortalyq Azııa elderiniń jalpy qaýipsizdigin nyǵaıtý, óńiraralyq yntymaqtastyqty damytý úshin aıryqsha mańyzǵa ıe.