Ejelgi qonys pen qola dáýirdegi áıeldiń qorymy: ShQO-daǵy arheologııalyq qazba jumystarynyń sońǵy jańalyqtary
Qazba jumystary qashan bastaldy?
2016 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy ákimdigi elimizdiń túkpir-túkpirindegi ǵylymı ortalyqtarda jumys istep jatqan ǵalymdardyń basyn qosyp, arheologııany damytýdyń jańa baǵdarlamasyn qabyldaǵan. Sol ýaqyttan bergi óńir aýmaǵynda júrgizilgen qazba jumystarynyń basynda belgili arheologtar Zeınolla Samashev pen Ábdesh Tóleýbaev turdy. Baǵdarlama sheńberinde birshama jumys atqarylyp, álemdik deńgeıdegi jańalyqtar ashyldy.
Onyń ishindegi ekeýin erekshe atap ótken jón.
Birinshisi, 2018 jyly Tarbaǵataı aýdanynyń Eleke sazy jaılaýynda bizdiń zamanymyzǵa deıingi VIII ǵasyrdaǵy Erte saq dáýirine jatatyn tonalmaǵan «Altyn adamnyń» tabylýy. 1969 jyly Esik qorǵanyndaǵy «Altyn adamnan» keıingi esh búlinbegeni tek osy ǵana. Onyń ústine ol Esik qorǵanyna qaraǵanda kónerek.
«Ekeýiniń arasynda 4 ǵasyr aıyrmashylyq bar. Eleke sazynda jerlengen adamnyń jasy 16-17 jas mólsherinde degen boljam bar. Onyń qasyna eresek adam qoıylǵan eken. Biraq ol qatty tonaýǵa túsken. Al bozbalanyń múrdesin tonaýshylar baıqamasa kerek», - deıdi Zeınolla Samashev.
Budan bólek, sol Eleke sazynda el boıynsha alǵash ret kóne túrki zamanyna jatatyn biregeı qaǵandyq keshen tabyldy. Bul da 2018 jyly bolǵan. Onda qaǵannyń taqta otyrǵan eki sýreti shyqty. Altynnan quıylǵan bul sýrette qaǵannyń basynda táji bar, bet-álpeti de saqtalǵan.
Sheteldik ǵalymdar tartyldy
2022 jyly Shyǵys Qazaqstannan Abaı oblysy bólinip shyqty. Eleke sazy jaılaýy jańa óńirdiń quramynda ketse de ShQO-daǵy qazba jumystar turalap qalǵan joq. Zaısan aýdany Aınabulaq aýyly mańynda júrgizilip jatqan jumystarǵa QazUÝ arheologııa, etnologııa jáne mýzeologııa kafedrasynyń meńgerýshisi Rınat Jumataev jetekshilik etýde. QazAqparat tilshisi ony áńgimege tartyp kórgen edi.
«Biz Zaısan aýdanyndaǵy qazba jumystaryn Ábdesh Tóleýbaevtyń basshylyǵymen 2016 jyly bastaǵanbyz. 2017 jyly Aınabulaqtaǵy kóne qorymdardan bizdiń zamanymyzǵa deıingi 25-18 ǵasyrlarǵa (qola dáýir) jatatyn jádigerler tabylǵan bolatyn. Kelesi jyly qazba jumystary Eleke sazynda jalǵasty. Al 2023 jyly qaıtadan Zaısan jerinde jumys istep jatyrmyz», - deıdi ol.
Arheologııalyq qazba jumystary kezinde tabylǵan jádigerlerdiń barlyǵy Shyǵys Qazaqstan oblystyq Tarıhı-ólketaný mýzeıine ótkiziledi. Sebebi jumystar tikeleı óńirlik bıýdjet qarjysyna júrgizilýde. Ákimdiktiń taǵy bir talaby – jyl saıyn «Altaı – túrki áleminiń besigi» atty halyqaralyq konferentsııa ótkizip, jyl kóleminde atqarylǵan jumystardy qorytyndylaý, oǵan sheteldik ǵalymdardy tartý. Bul jergilikti arheologtardyń bir qazanda qaınaı bermeı, ózge memlekettermen tájirıbe almasýyna múmkindik jasaıdy.
«Eńbegimizdiń nátıjesi birneshe halyqaralyq kórmede pash etildi. Atap aıtqanda, Reseıdiń Máskeý qalasynda, Ulybrıtanııanyń astanasy Londonda, Tatarstannyń Qazan qalasynda qoıyldy. «Altaı – túrki áleminiń besigi» konferentsııasynyń arqasynda Londondaǵy Kembrıdj ýnıversıtetimen baılanysymyz kúsheıdi. 2020 jyldan beri qazba jumystaryn Rebekka Roberts atty ǵalym bastaǵan toppen birlesip júrgizip kelemiz», - deıdi Rınat Jumataev.
Zaısannyń tarıhy tereńde
Qazirgi Zaısan aýdanyndaǵy qazba jumystaryna da atalmysh ýnıversıttiń mamandary tartylǵan. Onyń ishinde antropolog, zooarhelog, tabylǵan metaldarmen jáne topyraqpen jumys isteıtin ǵalymdar bar.
«Bıylǵy jumysymyz da bizge úlken jańalyq ákelip otyr. Aınabulaq-Temirsý qorymynyń tolyq topografııalyq jospary túsirilip, birneshe oba zertteldi. Sol obalardyń birinen áıel adamnyń jerleý orny arshyldy. Onyń janynan qoladan jasalǵan ushtyq pen ilgish, qola ydys, 180 asyq jáne baqanyń beınesi bar qola zat tabyldy. Biraq qaı ǵasyr ekenin naqty aıtý ázirge múmkin emes. Materıaldardyń barlyǵy saraptamaǵa jiberildi. Kembrıdj ýnıversıtetimen jasalǵan kelisimshart negizinde olar bizge arnaıy qurylǵylarmen qorymnyń ýaqytyn anyqtap beredi. Al baqanyń beınesi bar zat Qazaqstan arheologııasy úshin úlken jańalyq boldy. Qytaı men Mysyrdaǵy tabylǵan zattardaǵy baqany ǵalymdar negizinen sý kýltymen baılanystyrady. Al bizdegi baqanyń ne maǵyna beretinin, basqalarmen uqsastyǵyn zertteý ústindemiz. Saraptama nátıjeleri kelgen soń jyl sońyna deıin belgili bir qorytyndy jasap, barlyǵyn ǵylymı maqala retinde jaryqqa shyǵaramyz», - deıdi arheolog.
Budan bólek, Aınabulaqtan ejelgi úsh qonystyń orny anyqtaldy. Buǵan deıin Zaısan aýdanynda mundaı qonys múlde tabylmaǵan.
«Osy qonystardyń tabylýynyń ǵylymı jáne saıası turǵyda mańyzy zor. Sebebi keıbireýler Zaısan qalasynyń tarıhyn 1860 jyly orys patshasy salǵan bekinispen baılanystyrady. Al shyn máninde shahardyń tarıhy óte tereńde. Bul qonystar sony dáleldeıdi. Kelesi jyly qonystardaǵy zertteý jumystaryn odan ári tereńdetip júrgizgimiz keledi», - deıdi Rınat Jumataev.
2020 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Joldaýynda jyl saıyn 500 qazaqstandyq ǵalymdy memleket esebinen shetelde taǵylymdamadan ótýge jiberý kerektigin aıtqan edi. Sonyń nátıjesinde, jańa joba qolǵa alynyp, ǵalymdarymyz shet memleketterge jiberile bastady. Bıyl sol granttardyń birin Rınat Jumataev utyp aldy. Endi aldaǵy qazan aıynda Londonǵa jol tartpaq. Bir jyl boıy sondaǵy zerthanalarda jumys istep, mol tájirıbe jınap qaıtady.
«Aldaǵy jyldary shákirtterim de shetelge baryp, biliktiligin arttyryp kelse deımin. Bolashaǵynan zor úmit kúttiretin jastarymyz az emes. Atap aıtar bolsam, Samat Shákenov Shyǵys Qazaqstandaǵy qola dáýir boıynsha dıssertatsııalyq jumys jazyp jatyr. Doktorandýraǵa tapsyraıyn dep júrgen jas arheolog Aqbar Erǵabylov, úshinshi kýrstaǵy doktorant Bıbinur Jarylqasynova ózderin jaqsy qyrynan kórsetýde. Jalpy qazirgi jastardyń ǵylymǵa degen talpysyny qýantady», - deıdi QazUÝ arheologııa, etnologııa jáne mýzeologııa kafedrasynyń meńgerýshisi.