Eýropalyq Odaqtyń kómirtegi salyǵy: Bul Qazaqstan úshin kedergi me, múmkindik pe
Transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmi
10 mamyrda Eýropalyq Parlament pen Eýropalyq keńestiń basshylary EO-da óndirilgen taýarlar men ımporttalatyn ónimder úshin kómirtegi shyǵyndaryn teńestirýge baǵyttalǵan transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmin bekitti.
Bul tetiktiń keıbir talaptary bıyl 1 qazannan kúshine ense, qalǵan bóligi 2026 jyldyń 1 qańtaryna deıin kezeń-kezeńimen iske qosylady. Osy aralyqta ımporttaýshylar ónim óndirý kezinde aýaǵa bólingen parnıkti gaz shyǵaryndylarynyń kólemi týraly esep berip otyrýy tıis. Al, 2026 jyldan bastap zııandy qaldyqtarǵa arnalǵan sertıfıkat satyp alýǵa mindetteledi. Ruqsat qujatynyń quny orta eseppen Eýropalyq Odaq ishindegi óndirýshiler úshin kómirtegi shyǵaryndylarynyń baǵasyna para-par bolmaq.
Transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmi birinshi kezekte temir, bolat, alıýmınıı, tyńaıtqysh, tsement jáne sýtekten jasalǵan taýar túrlerine qoldanylady. Degenmen 2026 jylǵa qaraı EO olardyń qataryn keńeıtý boıynsha usynystar ázirlemek.
Tikeleı jáne janama shyǵaryndylar: Eýropalyq Odaqta bul kimge tıimdi?
Usynylǵan mehanızm parnıkti gaz shyǵaryndylaryn tikeleı jáne janama dep ekige bólip qarastyrady. Birinshisi tıisti ónimdi tikeleı óndirýge qatysty bolsa, janama túri ol - kompanııanyń taýarlardy jasaý protsesinde jylytý, salqyndatýǵa qajet energııany óndirý úshin bólinetin parnıkti gaz kólemi.
«Kómirtegi salyǵy bir taraptyń ekinshi eldiń kelisiminsiz engizgen birjaqty saýda kedergisi. Ol parnıkti gaz shyǵaryndylarynan bolatyn saldardy azaıtýǵa baǵyttalǵan», - dedi Henlı Brıtandyq bıznes mektebiniń doktory Irına Heım QazAqparat tilshisiniń saýalyna jaýap bere otyryp.
Bul rette jańa salyqtan túsetin qarajat EO jáne osy blokqa qatysýshy elderdiń bıýdjetine baǵyttalmaq.
«EO transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızminiń sertıfıkattaryn satýdan túsken tabysqa negizdelgen jańa menshikti resýrsty engizý boıynsha jumys istep jatyr. 2021 jyldyń jeltoqsanynda Eýrokomıssııa osy sertıfıkattardy satýdan túsken kiristiń 75%-yn EO bıýdjetine aýdarýdy usyndy. Qatysýshy elder tıisinshe atalǵan sertıfıkattardy satýdan túsken kiristiń 25%-yn ózderine qaldyra alady», - dep jaýap berdi Eýrokomıssııadan tilshi saýalyna oraı.
Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa sholý
«Biz bul mehanızmdi tolyq túsindirý úshin ónerkásippen jáne saýda seriktesterimizben birge jumys isteıtin bolamyz. Reglament engiziletin ótpeli kezeń ishinde biz saýda seriktestermen birlese transshekaralyq kómirtekti retteý tetigin talqylaımyz. Onyń árbir serikteske jáne salaǵa áserin 2025 jyly usynylatyn esepte kórsetemiz», - dep málim etti Eýropalyq komıssııadan.
Belgili bolǵandaı, qazirgi ýaqytta EO men Qazaqstannyń múddeli memlekettik organdary bul tóńirektegi máselelerdi pysyqtap jatyr.
«Qazirgi ýaqytta QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi Syrtqy ister, Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrlikterimen birlesip, EO-ǵa shekaralyq kómirtegi salyǵyn engizý jáne táýekelderdi tómendetý úshin taldamalyq zertteýler júrgizý boıynsha jaǵdaıdy qadaǵalaý jumysy jalǵasýda», - dep jaýap berdi mınıstrlik ókilderi tilshi saýalyna oraı.
Aıta keteıik, eger qazaqstandyq óndirýshiler EO naryǵyna shyǵatyn taýarlardy óndirý úshin parnıkti gaz shyǵaryndylaryna tólem jasaǵan bolsa, onda ol soma sertıfıkatty alý kezinde shegeriledi.
«Parnıkti gaz shyǵaryndysynyń 1 tonnasy úshin ortasha baǵa 565 teńge kóleminde»,- dedi QR Ekologııa mınıstrligi Klımattyq saıasat jáne «jasyl» tehnologııalar departamenti dırektorynyń orynbasary Sáýle Sábıeva.
Muny EO-daǵy parnıkti gaz shyǵaryndylaryna arnalǵan kvota baǵasymen salystyrýǵa kelmeıdi. Atap aıtqanda, olardyń ortasha aptalyq aýktsıondyq quny kómirtegi shyǵaryndylarynyń tonnasyna transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızminiń sertıfıkattaryn esepteý kezinde negizge alynady. Aqpan aıynda EO-da kómirtegi baǵasy tuńǵysh ret bir tonnasy úshin 100 eýrodan asty.
Qazaqstan men Eýropalyq Odaq arasyndaǵy saýda-sattyq
Eýropalyq Odaq Qazaqstannyń negizgi saýda jáne ınvestıtsııalyq seriktesi sanalady. Elimizdiń syrtqy saýda aınalymy men tartylǵan sheteldik kapıtaldardyń jartysyna jýyǵy osy odaqtyń úlesinde.
Eýropalyq komıssııanyń málimetinshe, byltyr Qazaqstan men Eýroodaq arasyndaǵy taýar aınalymynyń kólemi 40%-ǵa ósip, shamamen 40 mlrd eýroǵa jetken. Bizdiń el EO-nyń saýda seriktesteri arasynda 18-shi orynda tur. Qazaqstan Eýropaǵa negizinen munaı men munaı ónimderin tasymaldaıdy – ol barlyq eksporttyń 81%-na teń.
«Eýrostat» statıstıka agenttiginiń deregine saı, ótken jyly elimiz EO-ǵa 422 mln eýro somasynda temir men bolat, 244 mln eýroǵa alıýmınıı, 31 mln eýro tyńaıtqysh jáne quny 1,2 mln eýro bolatyn tsement ónimderin eksporttaǵan. Atalǵan taýarlar 2026 jyldan bastap transshekaralyq kómirtekti retteýge jatatyn ónim bolyp sanalady.
Eýropalyq Odaqtyń bastamasyna halyqaralyq qaýymdastyq ne deıdi?
Eýrokomıssııa transshekaralyq kómirtekti retteý tetigi Dúnıejúzilik saýda uıymynyń (DSU) erejelerin eskere otyryp jasalǵanyn alǵa tartqanymen, birqatar memlekekt bul bastamany synǵa aldy.
«DSU-nyń músheleri ártúrli keńesterde organdar men komıtetterdiń is-áreketterine qatysty kez kelgen máseleni ashyq aıta alady. Olar EO-nyń transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmi jaıly kózqarasyn DSU-nyń Saýda jáne qorshaǵan orta komıteti men Taýarlar saýdasy keńesinde bildirýine bolady», - delingen QazAqparat tilshisiniń saýalyna berilgen Dúnıejúzilik saýda uıymynyń jaýabynda.
DSU-nyń Saýda jáne qorshaǵan orta jónindegi komıtetiniń ótken jyly qazanda ótken otyrysynda Úndistan, Qytaı, Reseı jáne Japonııa transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmi is júzinde saýda kedergilerine alyp keletinin málimdegen edi. Halyqaralyq qaýymdastyq pikiri atalǵan bastama qorshaǵan ortany qorǵaýǵa yqpal etýdiń ornyna, elder arasynda saýdada shıelenis týdyrady degenge saıady.
Byltyr qarashada Dúnıejúzlik saýda uıymynyń taýar saýdasy jónindegi keńesinde EO-nyń transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmi talqylandy. Ol joly da Eýropalyq Odaqtyń bastamasy Argentına, Brazılııa, Gvatemala, Indonezııa, Kolýmbııa, Paragvaı, Taıland, Ekvador jáne Ońtústik Afrıka elderi tarapynan qaıta synǵa ushyrady. Bul rette Saýd Arabııasy, Ońtústik Koreıa jáne Qazaqstan sııaqty elder EO-ǵa Dúnıejúzilik saýda uıymy sheńberinde óz mindettemelerin saqtaý qajettigin eske saldy.
«Qazaqstan Eýropalyq Odaqtyń transshekaralyq kómirtekti retteý tetigin DSU erejelerimen úılesimdiligin qaıta qaraýǵa jáne onyń saýda úshin kedergi jasamaýyn qamtamasyz etýge shaqyrady», - dep atap ótti Dúnıejúzilik saýda uıymyndaǵy Qazaqstan ókili.
EO-nyń jańa bastamasynan Qazaqstan ekonomıkasyna qansha shyǵyn kelýi múmkin?
Dúnıejúzilik Banktiń boljamyna saı, transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmin engizý nátıjesinde Qazaqstan óz ónimin EO-ǵa eksporttaýdan jylyna 250 mln dollardan astam kiris joǵaltady. Keıin bul tetiktiń qoldanylý aıasy keńeıse, onda shyǵyndar 1,5 mlrd dollarǵa deıin ulǵaıýy yqtımal.
«Qazaqstandyq óndirýshiler 2026-2030 jyldary EO-ǵa temir men bolattan, alıýmınııden, tyńaıtqyshtardan jasalǵan taýarlardy satýdan túsken eksporttyq paıdanyń shamamen 30%-yn parnıkti gaz shyǵaryndylary úshin tóleýge májbúr bolady. Árıne, onyń baǵasy ol kezde tonnasy úshin 100 eýro bolsa... Bul rette kómirqyshqyl gazy shyǵaryndysynyń joǵary qarqyndylyǵyna baılanysty alıýmınıı sektory eń úlken shyǵynǵa ushyraıdy», - dep atap ótti «Transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızminiń Qazaqstanǵa áseri» taqyrybynda dıssertatsııa jazyp jatqan Edınbýrg ýnıversıtetiniń magıstranty Áıgerim Ajenova.
Usynylǵan baǵalaýlar ár jyldardaǵy eksporttyq kórsetkishterge jáne EO-daǵy parnıkti gaz shyǵaryndylary sertıfıkattarynyń qunyna negizdelgen.
«Jaqyn arada shıki munaıdyń transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmine engizilýi ekitalaı. Degenmen EO-ǵa kirmeıtin elderge munaı eksporty janama áser etýi múmkin. Óıtkeni, óndirýshiler transshekaralyq kómirtekti retteý mehanızmine baılanysty óz shyǵyndaryn azaıtý úshin joǵary shyǵaryndylary bar energııa tasymaldaýshylardan aryla bastaıdy», - deıdi Dúnıejúzilik bank sarapshylary.
«Qazaqstandyq taýarlar EO-ǵa eksporttalmasa, onda balamaly naryqtardy tabý qıyn bolady. Sebebi Eýropalyq Odaqqa kirmeıtin elder ol ónimderdi arzan baǵamen satyp alýǵa nıetti bolýy múmkin», - dep atap ótti doktor Irına Heım.
Alaıda, qazaqstandyq óndirýshiler taýar jasaý kezinde parnıkti gaz shyǵaryndylaryn tómendetý boıynsha sharalar qabyldasa, onda sol arqyly bul máseleniń sheshimin taba alady. Ol úshin otandyq bıznes ókilderi men ınvestorlar múddeli bolýy tıis.