Eýropadaǵy medıatsııa, arbıtraj, ózara kelisimge kelý, aralyq sottar sııaqty máseleler bizde de engizilýi qajet - A.Qasymov
Afınyda ótken Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy Syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń 17-shi májilisinde grek tarapy óz ókilettigin Qazaqstanǵa tabys etti. EQYU-y demokratııalyq qundylyqtar men adam quqyqtary sııaqty máselelerdi qalyptastyrýdy basty maqsat etip otyrǵan uıymdardyń biri ekendigin eske alsaq, Qazaqstanda bul másele halyqaralyq talaptarǵa qanshalyqty saı degen saýal ózinen-ózi týyndaıdy. Bul máselede sońǵy sheshim shyǵaratyn organ retinde biz elimizdiń sot salasynda atqarylyp jatqan isteri men jetistikter jóninde baıandap berý úshin Joǵarǵy sottyń Azamattyq ister alqasy tóraǵasynyń mindetin atqarýshy Aqyltaı Qasymovty sózge tartqan edik.
- Aqyltaı Ahmetjanuly, elimizdiń sot salasynda atqarylyp jatqan isterdi halyqaralyq talaptarǵa saı dep aıta alamyz ba?
- Jalpy biz elimizdiń sot salasyn reformalaýda sońǵy jyldary kóptegen jumystar atqardyq dep aıtýǵa bolady. Qazirgi tańda barshaǵa málim tutqynǵa alý sanktsııasyn sot beretin boldy. Osynyń nátıjesinde ýaqytsha ustaý ızolıatorlaryndaǵy azamattar sany 33 paıyzǵa qysqardy. Olardyń kópshiligi asa aýyr emes, orta deńgeıdegi qylmystar jasaǵan azamattar. Sot qyzmetindegi taǵy bir aıta keterlik jetistik, qazir aýyr jáne asa aýyr qylmystar boıynsha qaralatyn sot isterine qatysatyn alqabıler soty ınstıtýty jolǵa qoıylyp, olar tıimdi jumys istep keledi. Keı jaǵdaıda alqabıler ókilderiniń sot sheshimimen kelispeı, aıypkerdi aqtap shyǵatyn kezderi de bolady. Bul naǵyz demokratııanyń kórinisi. Sondaı-aq bizde sot júıesiniń ózin reformalaý jumystary da belsendi júrgizildi. Osy ýaqytta Parlamentte sot deńgeılerin qysqartýdy kózdeıtin zań jobasy qaralýda. Bizdiń paıymdaýymyzsha, aldaǵy jyldan bastap-aq elde tolyq kólemde appelıatsııalyq sottar jumys isteıtin bolady, sondaı-aq sottaǵy isterdi qaraý merzimi de birshama qysqarmaq. Sóıtip, bir jobaǵa keltirilgen sot júıesi azamattardyń múddeleri men quqyqtaryn tolyq qorǵaýǵa qaýqarly bolmaq.
Búginde sotta qaralǵan azamattyq isterdiń 100-niń tek 7-sin ǵana qaıta qaraý jóninde aryz túsedi. ıAǵnı, sot shyǵarǵan alǵashqy sheshimderdiń 93 paıyzy talapkerler men jaýapkerlerdi qanaǵattandyrýda. Mine, jańaǵy atap ótken appelıatsııalyq sot kópshiliktiń kóńilinen shyǵa qoımaǵan osy 7 paıyz isti qaraıtyn bolady. Jalpy bizdińshe, naǵyz azamattyq qoǵam qurýdy nıet etip otyrǵan demokratııaly elde azamattardyń múddelerin qorǵaý jumystary tek sot sheshimimen ǵana qorytyndylanbaýy tıis. Qazaqstanda sot sheshimin oryndaýmen búginde tek memlekettik sot oryndaýshylary ǵana aınalysady. Biz endi bul ispen memlekettik organdarmen qatar, jeke sot oryndaýshylary da aınalyssa degen nıettemiz. Osy maqsatta qazir Parlamentte jeke sot oryndaýshylar ınstıtýtyn engizýdi qarastyratyn zań jobasy qaralýda. Ondaǵy maqsat sot isin jeńip alǵan zańdy tulǵada tańdaý quqyǵy bolýy kerek. Zań jobasynda, sondaı-aq tek memlekettik sot oryndaýshylary atqarýy tıis máseleler de belgilengen. Sonymen qatar, azamattardyń memlekettik advokattardyń da kómegine júgine otyryp, óz múddeleri men kózqarastaryn qorǵaýǵa múmkindikteri bolýy qajet. Sot salasynda bul másele de búginde keńinen talqylanýda. Osyǵan qaraı qazir biz áleýmettik jaǵdaıy nashar azamattardyń biliktiligi joǵary advokattardyń kómegine júgine alatyndaı múmkindikke qol jetkizýleri úshin keńeıtilgen advokattyq qyzmet júıesin jolǵa qoıýdy josparlap otyrmyz. Jalpy alǵanda elimizdiń búgingi sot júıesinde júrgizilip jatqan reformalarǵa halyqaralyq deńgeıde jaqsy baǵa berilip otyr. Oǵan biz Ortalyq Azııa men Eýropa elderiniń ókilderimen bolǵan basqosýlar kezinde kóz jetkizip júrmiz.
- Joǵarǵy sot tóraǵasy sot qyzmetkerlerin ar-ujdannan ada azamattardan tazartý jóninde jıi aıtyp júr. Siz bul týrasynda ne der edińiz?
- Bul búgin ǵana kóterilip otyrǵan másele emes. Sottardyń ar-ujdan máselesi osyǵan deıin nazarda bolǵan jáne bul zańdy da. Sýdıa qoǵamda erekshe mártebesi bar tulǵa bolyp esepteledi. Osyǵan qaraı olarǵa Sýdıalar etıkasy kodeksinde kórsetilgen máseleler negizinde qatań talaptar qoıylady. Biz sýdıalardyń tártiptik-biliktilik alqasyna qatysty arnaıy ereje daıyndadyq. Onda sot qyzmetkerlerine qoıylatyn moraldyq-etıkalyq talaptar kórsetilgen. Jalpy sottar bul máselege qatysty talaptardyń barlyǵyn biledi. Ashyǵyn aıtý kerek, soǵan qaramastan olar tarapynan osy normalardy buzý áreketteri de ara-tura kezdesip qalady. Mundaı qyzmetkerlerden biz múmkindiginshe tezirek arylýǵa tyrysamyz.
Ar-ujdan máselesinde bizde sottardyń bedeline aıtarlyqtaı nuqsan keltiretin faktiler de kezdesip, aqparat quraldarynyń ókilderi olardy synap ta jatady. Keı jaǵdaıda, tipti jýrnalıst aǵaıyndardyń asyra siltep jiberetin kezderi de bolady. Qalaı bolǵanda da biz mundaı faktilerdi qoǵamnan jasyryp qalýǵa tyryspaımyz. Kerisinshe, osy kemshilikterdiń aldyn alyp, qajet jaǵdaıda qatań jaza qoldanýǵa da daıynbyz. Joǵarǵy sot mundaı faktilerdi anyqtaý men olardy talqylaýǵa qatysty ádisterdi de oılastyryp qoıǵan.
- Joǵarǵy sot tóraǵasy medıatsııa, ıaǵnı arazdasýshy taraptardy tatýlastyrý máselesin tek azamattyq ister boıynsha ǵana emes, qylmystyq ister barysynda da qoldanýǵa tyrysý qajettigin aıtyp júr. Bul baǵytta qandaı sharalar qolǵa alynýda?
- Iá, Joǵarǵy sot tóraǵasy bul máseleni osyǵan deıin birneshe márte kótergen bolatyn. Bizde sotqa shaǵymdanýdyń arnaıy erejesi bar jáne odan bas tartýǵa bolmaıdy. Soǵan qaramastan azamattyq jáne qylmystyq isterdiń arasynda óte uzaq qaralatyn máseleler bolady. Mysaly bireý 10 myń teńgeniń dúnıesine bola sotqa shaǵymdanady. Taǵy bireý quny mıllıondardy quraıtyn is boıynsha aryz túsiredi. Sot túptep kelgende, eki isti de birdeı zań talaptary negizinde qaraıdy. Al osy eki iske birdeı ýaqyt shyǵyndaýdyń qajeti bar ma? Nege olardyń birin arazdasýshylardy tatýlastyrý arqyly sotqa deıin-aq sheshpeske?!
Qoryta aıtqanda, Eýropadaǵy medıatsııa, arbıtraj, ózara kelisimge kelý, aralyq sottary sııaqty máseleler bizde de engizilýi qajet. Eki kórshi bir-birimen arazdasyp, artynan tatýlasyp jatsa, oǵan memlekettiń aralasýy mindetti emes. Sondaı-aq bul jaǵdaıda qylmystyq is qozǵap, tergeý amaldaryn júrgizip, bireýdiń kinásin dáleldep jatýdyń da qajeti joq. Sonymen qatar, azamattyq isterge qatysty máselelerde (ásirese ol otbasylyq, neke zańdaryna men kámeletke tolmaǵandardyń isine qatysty bolsa) zań normalarynan góri moraldyq talaptarǵa boı usynǵan jón. Jaqynda biz zańda belgilengen tártippen elimizdiń zańnamalaryna medıatsııa men qylmystyq qaıta qalpyna keltirý sot óndirisin engizip, arbıtraj jáne aralyq sottardyń qoldanylý aýqymyn keńeıtýdi josparlap otyrmyz. Menińshe Joǵarǵy sottyń bul bastamalary qoldaý tabady jáne óz nátıjesin beredi.
- Sońǵy ýaqytta qoǵamda Joǵarǵy sot pen sot bıligine zań shyǵarýǵa bastamashyldyq quqyq berý máselesi jóninde jıi aıtylyp júr. Jalpy bul múmkin másele me jáne onyń engizilýi qaı ýaqytqa josparlanyp otyr?
- Birden aıta keteıin, siz óte mańyzdy másele kóterip otyrsyz. Búginde sot bıliginiń eń joǵarǵy tarmaǵy retinde Joǵarǵy sottyń zań shyǵarý quqyǵy joq. Ol tek Konstıtýtsııa talaptary boıynsha quqyq máselesi sanalatyn normatıvti qaýly shyǵarýǵa ǵana quqyly. Al normatıvti qaýlynyń mindeti qoldanystaǵy zańnamany túsindirý. Sot eldegi zańdardyń júzege asýyn tájirıbe júzinde baqylap otyrǵan organ. Sondyqtan, onyń da zań shyǵarýda ózindik bastamashyldyq quqyǵy bolýy tıis. Eger bul bastama bolashaqta iske asyrylatyn bolsa, bizdiń odan utarymyz kóp.
- Sot ókilderi memlekettik qyzmetkerler arasynda eń joǵary jalaqy alatyn organdardyń biri. Soǵan qaramastan, elde 200-ge jýyq sýdıanyń páter jaldap turatyndyǵy jóninde másele kóterildi taıaýda. Bul baǵyttaǵy problemalar qalaı sheshilýde? Jalpy sot salasyndaǵy materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý qandaı deńgeıde?
- Bizde Memleket basshysynyń qoldaýymen jáne 2010-2020 jyldarǵa arnalǵan Quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynyń arqasynda sottardy materıaldyq-tehnıkalyq jaǵynan qamtamasyz etý máselesine úlken kóńil bólinip keledi. Bul baǵytta atqarylǵan sharýa qyrýar. Qazir elimizdiń ár oblys ortalyǵynda jáne birqatar aýdan ortalyqtarynda sot ǵımarattary salynyp, eskileri jóndeýden ótti. Tipti aýdandyq deńgeıdegi sottardyń materıaldyq-tehnıkalyq problemalary sheshilgen. Barlyq dárejedegi sottar elektrondyq qujat aınalymy arqyly qajetti qaǵazdarmen almasyp otyrady.
Al sýdıalardy turǵyn úımen qamtamasyz etýge qatysty máselelerdiń bary ras. Biraq, memleket jyl saıyn belgili bir kólemde sýdıalardy pátermen qamtamasyz etip keledi. Qazirgi qoǵamda sýdıalardyń kiristeri óte joǵary, osyǵan qaraı olar turatyn úıler de záýlim degen syńaıda pikir qalyptasqan. Bul shyndyqqa janaspaıtyn áńgime. Bizdiń sýdıalarymyzdyń jaǵdaıy qıyn dep aıta almaspyz. Biraq, olardyń da arasynda qalyń kópshilik sııaqty ortasha deńgeıdegi páterde turatyndar jeterlik. Sýdıalardy turǵyn úımen qamtamasyz etý qoǵamnan tys jatqan másele emes. Bizge salsa, tek sýdıalar ǵana emes, qarapaıym azamattar da páterli bolsyn der edik. Barshaǵa málim bul másele qoǵamnyń nazarynda jáne memleket ony sheshýde tıisti sharalardy qoldanyp ta jatyr. Qoryta aıtqanda, bul máselede atqarylǵan is az emes, atqarylýy tıis jumystar odan da kóp.
Qoǵamda sýdıalardyń eńbekaqysy eń joǵary deńgeıde degen pikir qalyptasqan. Alaıda ol shyndyqqa sáıkes kelmeıdi. Qazirgi kezde aýdandyq sottardaǵy sýdıalar basqa memlekettik qyzmetshiler alyp júrgen eńbekaqy kóleminde, tipti odan az mólsherde jalaqy alady. Mysaly, qatardaǵy aýdandyq salyq ınspektory sol aýdandyq sottyń sýdıasynan artyq eńbekaqy alatynyn kópshilik bile bermeıdi.
- Rahmet!