Eýropa sizderdi kepilger sanaıdy — Arkadıı Dýbnov Qazaqstannyń álemniń «orta derjavalary» tizimine kirýine qatysty
— Arkadıı ıÝrevıch, Qazaqstan alǵash ret álemniń «orta derjavalary» tizimine kirip otyr. Sizdiń paıymyńyzsha, bul úshin basty negizdeme ne boldy?
— Qazaqstan shynymen de bul tizimde barynsha laıyqty orynǵa ıe boldy. Menińshe, bul búgingi álemdik geosaıası jaǵdaıda jaryqshaq oryn alǵan kezeńde óziniń geografııalyq aýqymy, qurlyqtar túıisindegi ornyna baılanysty kontrapýnktterdiń birine aınalǵan Qazaqstannyń ishki qurylymnyń bir formatynan ekinshisine jıi kóshpeý úlgisimen túsindiriletin sııaqty. Men jetildirilgen avtorıtarızmnen demokratııaǵa kóshý turǵysynda aıtyp otyrmyn. Onyń ekeýi de barynsha shartty túrde ǵana. Degenmen, Qazaqstanda bul tranzıt birqalypty emes, dramalyq turǵyda ótip jatyr. Biraq, menińshe, ret-retimen sııaqty. Búginde ol dál osy jaıtpen ózine nazar aýdartyp otyr. Óıtkeni, qazirgi zaman tarıhynda mundaı sıpattaǵy úlgilerdi óte az bilemiz. Qazaqstanda ol óte aıqyn baıqalady.
— SWP mamandarynyń paıymynsha, elimiz óziniń syrtqy saıasatymen ortaazııalyq memleketterdiń arasynda aıtarlyqtaı erekshelenedi. Bul ony óńirdegi basty oıynshyǵa aınaldyrady. Sizdiń kózqarasyńyzsha, bul málimdeme neni dáledeıdi?
— Qazaqstan — bul keshirińiz, úlken bolǵanymen burynǵy keńestik ımperııanyń jaryqshaǵy. Ýaqyt pen geografııa boıynsha osynaý aralyq jaǵdaı ony atalǵan ımperııanyń ózge jaryqshaqtarynan óte sezimtal qylady. Sebebi, Qazaqstan etno-tarıhı torapta ornalasqan. Keńestik kezeń murasy men azııalyq damý óte tyǵyz qıysady. Onda áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq keńestik tynys-tirshilik tájirıbesinen tys ósken búgingi býyn artqa qaramastan, óz ómirlerin túbegeıli derbes quryp keledi. Sondyqtan da qazirgi ýaqytta biz osyndaı jaǵdaıda turmyz. Reseıde bizde de urpaq dúnıetanymy arasyndaǵy keıbir shıelenisti janjal jaǵdaıyndamyz. Bireýler keńestik tarıh tájirıbesine qarap, artqa jaltaqtap, odan qazirgi saıasatty aqtaý joldaryn izdeıdi. Bılikke, belsendi ómirge kelgen ózge jastar tarıhtaǵy óz oryndaryna qatysty táýelsiz kózqarastaryn pash etedi. Qazaqstanda tarıharalyq jaı-kúıge qatysty óte aıqyn pikir bar. Jáne de ol dál sol jaǵdaımen álemge óte qyzyqty.
— Munan bólek, sarapshylar Qazaqstannyń erte kezeńde-aq óziniń halyqaralyq saıasattaǵy ambıtsııasyn júzege asyra alǵanyn moıyndaıdy. Osyǵan qatysty sizdiń kózqarasyńyzdy estisek…
— Kelisemin. Munyń ústine sol sarapshylardyń, aıtalyq, 15-20 jyl burynǵy baǵalaýyn estý de qyzyqty bolar edi. Óıtkeni, búginde Qazaqstanǵa qatysty aıtylyp otyrǵan qoshemetterdiń bir bóligi sol dáýirge de tıesili. Ókinishke oraı, tarıh Qazaqstanǵa saıasatkerlerdiń óz laýazymynda birneshe ondaǵan jyl boıyn otyrmaýy tıistigin taǵy bir márte kórsetip otyr. Olar jańa álemdik ekonomıkalyq jáne saıası talaptarǵa saı bolýdan qalady. Bir jaǵynan qazirgi Qazaqstandaǵy drama da sodan. Prezıdent Toqaevqa qatysty aıtar bolaq, bul oraıda buǵan deıin aıtqanymdy qaıtalaımyn. Ol — keıbir qatynasta postkeńestik keńistiktegi múldem aıryqsha qubylys. Sebebi ol saıasatqa halyqaralyq aýqymdaǵy daıyn qaıratker bolyp keldi. Onyń úlken saıası ári ishki saıası joldan ótkenin aıtpasaq ta bolady. Ol Syrtqy ister mınıstri, Premer-Mınıstr boldy. Osy kezeńderdiń bári esimde jaqsy saqtalǵan. Árıne, onyń álemdik ımıdjiniń qalyptasýyna kóp jaǵdaıda Jenevada keńsesi bar BUU bas hatshysynyń birneshe jyl orynbasary bolýynyń da sebepker ekendigin atap ótken jón. Bul da onyń álemge degen kózqarasynyń qalyptasa túsýine septigin tıgizdi. Jáne de ol Prezıdent bolǵannan keıin bul tańdaýdyń búginde ózin-ózi barynsha aqtady dep oılaımyn. Óıtkeni, Toqaev óte aýyr ózgeristi sátte laıyqty saıasatker bolyp shyqty. Sondaı-aq adamı qasıeti turǵysynan da laıyqty bola bildi. Óıtkeni, ol syrtqy álem, birinshi kezekte álemdik oıynshylar tarapynan óte kezdeısoq, mánsiz talaptarmen betpe-bet kelgen kezde elin laıyqty qorǵaı aldy. Ol Qazaqstandy Shyǵys pen Batys arasyndaǵy teke-tires shuńqyryna tartýdan shettete aldy. Aıtpaqshy, ol bir jyl buryn túpki oıy mynadaı «Qazaqstannyń Prezıdenti retindegi mindetim — eldi Shyǵys pen Batys arasyndaǵy osynaý bólshektený ıirimine túsip ketýine jol bermeý» degen fraza aıtqan bolatyn. Bul onyń qolynan keldi jáne bul óte qymbatqa tústi.
— Qazaqstan Shyǵys pen Batys arasyndaǵy kópir retindegi óziniń geografııalyq jáne tarıhı rólin bekite tústi. Oǵan ne septigin tıgizip otyr?
— Menińshe, nemis ortalyǵynyń baǵalaýy — bul Qazaqstanǵa berilgen qandaı da bir avans sııaqty. Iá, Qazaqstan ósimi men ambıtsııasy, resýrsy boıynsha, onyń ishinde saıası da eldiń álemdegi róli jaıly túsinikti jańartýǵa tyrysady. Bul óte qıyn mindet. Taǵy da qaıtalap aıtamyn: Toqaevtyń ýaqyty az. Ol ózine 7 jyldyq merzim aldy. Sondyqtan onyń merziminiń qalǵan 5 jylynda óte qaýyrt jumys baıqalatyn bolady. Qudaı qoldap, ol kúızelissiz ótsin.
Eýropa Qazaqstanǵa kórshiles elderdiń saıasatyndaǵy beımálim álemniń qandaı da bir turaqtylyq kepilgeri retinde qaraıdy. Degenmen, bul oraıda qaýip te bar. Qazaqstandy bul elden bólip alýǵa tyrysý óte qaýipti. Árıne, biz Reseı jaıynda aıtyp otyrmyz. Qazaqstanǵa ne biz — Batys Eýropa, ne Reseı dep tańdaý aldyna qoıý — joǵary qaýip-qater. Bulaı bolmaıdy jáne bolmaýy da tıis. 7,5 myń shaqyrym ortaq shekaramyz, birge ómir súrgen úlken tarıhymyz, aralasyp ketken ekonomıkamyz bar. Jalpy, Qazaqstandy keıbir osyndaı antıpodtarmen Reseıge qarsy qoıý óte táýekeldi. Atalǵan zertteýdi oqyǵan kezimde Reseı jaıly eskertýlerdi kórmedim. Meni bul jaıt qatty alańdatady. Bul da mańyzdy. Meniń aıtqym kelgeni, atalǵan ortalyqtyń qorytyndysyn baǵalasaq, Qazaqstan úshin óte bedeldi kórinedi.
— Maqalada Qazaqstanǵa qajetti sátte óziniń laıyqty ornyn alý úshin energetıkalyq transformatsııaǵa daıyn bolýy óte mańyzdy ekendigi aıtylady. Bul máselede qandaı asa mańyzdy sátterdi belgilep bere alar edińiz?
— Qajetti sát jaıly estý qyzyq eken. Bul nemene? Ol sát qashan týady? Túsinesiz be, mundaı mazmunda ol eńseriletin jáne álem tarıhynda múldem túbegeıli jańa áldene týyndaıtyn apokalıpsıstiń qandaı da bir núktesi bar sııaqty. Mundaı bolmaıdy dep úmittenemin. Óıtkeni, eger ony qalaı degende de baǵalar bolsaq, onda bul óte qaterli oıyn. Eger óte naqty aıtar bolsaq, onda Qazaqstan energııanyń jańa túrlerine kóshý problemasyna aqyryndap tap bolady. Bul salada ol kóshbasshy bolý yqtımal. Elderińiz ıelik etetin ýran keniniń mol qory turǵysynda aıtyp otyrmyn. Jáne de respýblıka ony satýdan bólek, atom stansalary úshin otyn elementteri óndirisiniń qarqynyn arttyrsa, onda Qazaqstan álemge munan ary da qajet bola túsedi. Búginde ol ýran kózi retinde de asa qajet. Qazirgi ýaqytta atom elektr stansasynyń qurylysyna qatysty másele sheshilip jatqanyn bilemiz. Árıne, Eýropa sheshimniń qalaı qabyldanatyndyǵyna óte qyzǵanyshpen qarap otyr: ne Reseıdiń, ne Frantsııasynyń paıdasyna. Menińshe, onyń tasasynda: «eger reseılik AES-ten bas tartyp, batystyq stansa jobasy boıynsha salatyn bolsańyzdar, onda sizder jaradyńyzdar» degen másele de tur. Bul jerde tek bıznes qana emes, geosaıasat ta bar, óte názik kezeń.
— Sizdiń oıyńyzsha, Qazaqstannyń «orta derjava» retinde tanylýy el damýyna qalaı áser etedi?
— Qazaqstannyń álemniń «orta derjavalarynyń» biri retinde tanylýy eldiń ınvestıtsııalyq jáne kredıttik reıtınginiń artýyna septigin tıgizbeı qoımaıdy. Nemis zertteý ortalyǵynyń mundaı sheshimi men túrli reıtıngter alý keleshegi arasyndaǵy ózara baılanystylyq aıqyn. Bul elge senimdi arttyryp, múmkindigin eseleıdi. Qazaqstan zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi qaıtarý múmkindigin arttyrýú shin halyqaralyq qurylymdarmen yntymaqtastyqty bastap otyr. Bul óte mańyzdy. Qazaqstan 90-jyldardń ortasynda halyqaralyq konsortsıýmdar men munaı kómpanııalar ózine tartýǵa múmkindik alǵan kezde qýatty ekonomıkalyq ósimge serpin bolǵanyn eskergen jón. Sol qaýipsizdik kópshigi pen ózińe degen senimdilik Qazaqstannyń álemdiń munaı óndirý jáne munaı óńdeý ónerkásibine qosylýyna, munaıdy Batysqa, odan keıin Qytaıǵa tasymaldaýyna negiz boldy. Demek, muna da este saqtaý qajet.