Eýropa elderi nege Qyzylorda qamysyna qyzyǵýshylyq tanytyp otyr
Eksport kólemi artyp keledi
Qamysty eksportqa shyǵarý jyldan-jylǵa artyp keledi. Máselen, 2020 jyly 122 tonna shabylǵan jáne keptirilgen qamystyń alǵashqy partııasy Eýropaǵa jiberilgen. Ol 2021 jyly 900 tonnaǵa deıin jetti. Qazirgi ýaqytta shetelge shyǵyp jatqan ónim sol shamalas.
Keıingi jyldary Syr óńiriniń aýyl sharýashylyǵy ónimderine suranys artyp otyr. Bıyl 1 shildedegi málimet boıynsha 36,9 myń tonna aýyl sharýashylyǵy ónimderi eksportqa shyǵarylǵan. Onyń ishinde kúrish, balyq ónimderi, qamys, kúrish qaldyǵy bar.
— Ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda, eksport kólemi 118,3 paıyzǵa jetti. Jalpy quny — 20 mln dollar, — deıdi oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Talǵat Dúısebaev.
Sondaı-aq bıyl nıderlandtyq ınvestor Sýleıman Karakaıa Jalaǵash aýdanynda bolyp qaıtty. Aýdan ákimdiginde ótken kezdesý barysynda Jalaǵash aýdanynan qamys orýmen aınalysatyn kásiporyn ashý máselesi talqylandy. Nátıjesinde Jalaǵash aýdany boıynsha 1 mlrd teńgege qamys satyp alýǵa kelisim jasaldy.
Bul ósimdik elimizdiń barlyq óńirinde kezdesedi. Dese de, ol Syrdarııa boıynan jıi baıqalady. Eki ǵasyrdan astam ýaqyt buryn irgetasy qalanǵan qazirgi Qyzylordanyń alǵashqy ataýy Qamysqala dep jazylýynyń ózi beker bolmasa kerek-ti. Negizinen burynǵy jyldary qamys maldyń jeıtin shóbi retinde paıdalanylyp keledi.
Shetelde suranys joǵary
Búgingi kezeńde ony shetelge eksportqa shyǵaryp, mol paıdaǵa kenelip jatqandar bar. Qyzylorda oblysy Qazaly aýdanynda turatyn Raıysbek Aıapbergenov pen Venera Taılaqbaeva úsh jyldaı buryn tyń kásipti qolǵa aldy. Oblys aýmaǵynda ózen jaǵasynda tabıǵı jolmen ósip turǵan qamysty shetelge satyp, kóp-kórim paıdaǵa keneldi.
— Eýropanyń keıbir memleketterinde qamysty úıdiń shatyryn jabýǵa paıdalanatynyn bildik. Osy maqsatta ol jaqtaǵy azamattarmen iskerlik baılanys ornattyq. Ol jaqtaǵylar bizdiń jerde ósip turǵan qamysty joǵary baǵalap, oǵan birden tapsyrys berýge nıet bildirdi. Osylaısha alǵashqy kelisimge kelip, ony shetelge shyǵarýǵa múmkindik aldyq. Qamysty eń aldymen Nıderlandqa jónelttik. Ýaqyt óte kele tutynýshylar sany arta bastady. Qazir ony Germanııa, Danııa, Frantsııa memleketterine eksportqa shyǵarý isi jolǵa qoıyldy. Sheteldik azamattar qamyspen jabylǵan baspananyń qysta jyly bolatynyn aıtady. Al jazda úı ishi salqyn bolady. Ol ekinshi jaǵynan úıdiń ádemi bolýyna oń áserin tıgizedi. Bir maýsymda 60-70 júk kóligine deıin qamys jóneltemiz. Negizi Qyzylorda oblysynda úıdiń tóbesin qamyspen jabý burynnan bar, — deıdi qazalylyq kásipker Venera Taılaqbaeva.
Onyń aıtýynsha, qamys negizinen qysqy mezgilde orylady. Jaz mezgilinde olardy jolǵa daıyndaıdy. Arnaıy býyp, kólikke artýǵa ázirleıdi.
— Ras, jumys ońaı emes. Jasyratyny joq, kóp adam az ýaqyt jumys jasap, ketip qalyp jatady. Ádette Qyzylorda oblysynda jazda óte ystyq bolatyny belgili. Mundaı sátte jumys isteý qıynǵa soǵady. Al qysty qamys orýdyń naǵyz qyzǵan shaǵy dep baǵalaýǵa bolady. Bul ýaqytta jumys qoly jetise bermeıdi. Tipti, bul kezeńde 200-300 adamǵa deıin eńbekpen qamtı alamyz. Joldasym qamysty jınaýmen aınalyssa, men ony ótkizýge kóńil bólemin, — deıdi V.Taılaqbaeva áńgimesin tolyqtyryp.
Málimet kózderinde aıtylǵandaı, sýda ósetin qamys aǵashqa qaraǵanda ylǵalǵa óte tózimdi keledi. Ol shamamen 48 paıyzǵa deıin jetedi. Osyndaı qasıetterin baǵalaǵan suranysqa joǵary. Degenmen qamystyń kez kelgen túri jaramaıtyn bolǵandyqtan ol sapasyna qaraı suryptalady.
Tegin ósip turǵan qamysty ózimizde kádege jarata almaı otyrmyz
Jer sharynda keńinen taralǵan qamys tek Arktıka men Antarktıdada ǵana kezdespeıdi. Álemniń qalǵan bóliginde jıi kózge ushyrasady. Elimizde ol negizinen jerasty sýy jerge jaqyn jatqan aımaqtarda ósedi. Qamys qumdy, sortań jerlerde kórinis beredi. Onyń kádimgi qamys jáne quraq túrinde kezdesetin eki túri bar.
— Syr óńiriniń tabıǵaty qatal. Bul jerde kez kelgen ósimdik túrleri boıyn tiktep kete almaıtyny belgili. Al qamys jaǵdaı talǵaı bermeıdi. Sýdyń jaǵasynda ósetin qamys negizinen vegetatıvti jolmen kóbeıedi. Oblys aýmaǵynda ózenniń saǵasy men kólder júıesinde kóbirek ósedi. Aryqtardyń boıynda baıqalady. Jergilikti sharýalar ony sıyr, jylqy sekildi túlik túrlerine azyq retinde oryp alady. Sondaı-aq turǵyndar ony áli de úıdiń tóbesin jabýǵa paıdalanady. Oǵan qosa ondatr, saz qundyzy sekildi kemirgishter de ony azyq qylady. Hımııalyq jolmen odan shaıyr, metıl spırti, sirke qyshqyly, qaǵaz alynady. Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń orta sheninde oblysta odan qaǵaz shyǵarýǵa baılanysty usynys bolǵan edi. Degenmen ol óndiris jolǵa qoıylǵan joq. Tek sóz júzinde qalyp qoıdy. Qamysqa baılanysty jergilikti sharýalar kezigetin problemalar joq emes, — deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýanıversıtetiniń oqytýshysy, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty Orazhan Aıdarov.
Ǵalymnyń aıtýynsha, qamys qalyń toǵaı bolyp ósip ketse, sýarmaly egistik daqyldaryna zııan keltiredi. Jergilikti sharýalar ony tazalaý úshin túrli ádister qoldanady. Egistik alqabyn qamystan tazalaý úshin shabý, órteý jumystary atqarylady.
Ǵalym elimizde qamysty áli de kádege jarata almaı júrgenimizdi aıtady. Osyndaı selqostyq saldarynan Qazaqstandaǵy qamystyń 70-80 paıyzy orylmaı qalady.
En dalada erkin ósip turǵan atalǵan ósimdikti tıimdi paıdalana alsaq edáýir kiris kirgize alatyn túrimiz bar.