Eýro-Atlantıkalyq áriptestik keńesiniń qaýipsizdik forýmy Ortalyq Azııa elderiniń yntymaqtastyǵyn arttyrýǵa serpin beredi - saıasattanýshy S. Sapanov
- Seıfýlla Jұmabaıұly, Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesiniң elimizde өtetin aldaғy forýmynda Ortalyқ Azııa men Aýғanstandaғy қaýipsizdik problemasy ғana emes, Kavkaz aımaғyndaғy jәne energetıkalyқ қaýipsizdik mәseleleri de talқylanbaқshy. Bұlar jaıynda ne aıta alasyz?
- Aýғanstan mәselesine aralasýdan Reseı men Қytaı bas tartty. Bizdiң de oғan aralasýғa onsha zaýқymyz joқ. Degenmen, bұl problemaғa soқpaı kete almaımyz. Aýғanstan problemasyn Ortalyқ Azııa memleketteri өzi kүshterimen sheshe almaıdy. Biraқ AҚSh Ortalyқ Azııadaғy қaýipsizdiktiң eң aldymen osy өңirdegi elder үshin қajet ekendigin tүsindirdi. Sonyң biri energetıkalyқ kөzderden týyndap otyr. Mұnda үlken geosaıasat jatyr. AҚSh pen onyң Eýropadaғy odaқtastary Ortalyқ Azııadan energetıka kөzderin tasymaldaýda Kavkaz arқyly Reseıdi aınalyp өtýdiң tәýelsiz joldarynyң jobasyn ұsynbaқshy. Қazaқstannyң Reseımen aradaғy strategııalyқ әriptestikten bas tartpaıtynyn әrıne olar da tүsinip otyr. Eger tıimdi құbyr jasap, balama joldaryn ұsynyp, қaýipsizdikke kepildik beretin bolsa, bұғan biz de mүddelimiz. Қazir biz energetıkalyқ resýrstarymyzdy tasymaldýda Reseı men Қytaı baғytynda ғana jұmys jasap jatyrmyz. Degenmen bizdiң mұnaı men gazymyz negizinen Reseı arқyly tasymaldanyp otyr. Eger oғan balama joldar kөbeıse, energetıka kөzderin tasymaldaýdy әrtaraptandyrýғa қol jetkizemiz. Bұl forýmda energetıka kөzderi mәselesiniң қaralýyna Eýropa memleketteri de mүddeli. Өıtkeni olarda NATO arқyly Reseıge қysym kөrsetýge mүmkindik bar. Sebebi keshegi қysta Reseı men Ýkraına arasyndaғy gaz қaқtyғysy kezinde Eýropalyқ odaқtyң қaқpanғa tүsip қalýy kөp mәseleniң kөzin ashty. Onda Eýropanyң өzi de Reseıdiң gazyna tәýeldi bolyp қalyp, Reseıdiң қaýipti oıynshy ekenine kөzi jetti. Қazirgi ekonomıkalyқ damýy jaғynan Reseıde mysalғa gazdy Ýkraınaғa bermeı әrtaraptandyrýdyң joly kөp. Reseı Қytaıғa nemese Latyn Amerıkasyna gaz құbyryn tartýy mүmkin. Reseı Үkimetiniң basshysy Vladımır Pýtın de «қajet bolsa, mұhıt arқyly jol salyp tastaımyz» degendi aıtty. Sondyқtan Eýropa bұl jerde balama izdep otyr. Ol balama Ortalyқ Azııada jatyr. Keңes odaғy ydyraғanan keıin-aқ Ortalyқ Azııada үlken oıyn bastaldy. Ol oıyn negizinen energııa kөzderiniң tөңireginde jүrip jatyr.
Endi Kavkaz mәcelesine kelsek. Әrıne bolashaқta bұl aımaқta tұraқtylyқ ornaýy kerek. Eýropalyқ odaқ jaқynda Shyғys Eýropa degen jobany ұsyndy. Ol jospar boıynsha Әzirbaıjan, Armenııa, Belarýs, Moldova, Ýkraına jәne taғy basқa TMD elderin Shyғys Eýropa sheңberine tartý kөzdelgen. Mұnyң barlyғy Eýropanyң energııa kөzderine balama izdeýinen týyp otyrғan dүnıeler. Ortalyқ Azııa men Kavkazdyң energııa kөzderin tasymaldaý jolynyң negizgi artyқshylyғy - bұl jerde Tүrkııa mәselesi kөteriledi. Өıtkeni balama joldardiң biri Tүrkııa arқyly jүredi. Tүrkııada Taıaý Shyғystan Eýropany қamtamasyz etetin mұnaı құbyrlarynyң jobasy bar. Jalpy NATO-da Tүrkııa үlken rөl atқarady. Sondyқtan Tүrkııa NATO құramynda bola otyryp өziniң saıasatyn jүrgizýge mүddeli. Өıtkeni Eýropalyқ odaқ Tүrkııany қataryna қabyldaýdan bas tartyp otyr. Eger Reseıdi aınalyp өtý joldary қarastyrylsa Tүrkııanyң rөli kөteriledi. Bұl jerde Tүrkııa «bizdi Eýropalyқ odaққa alasyң, sodan keıin biz өzimizdiң tranzıttik mүmkinshiligimizdi tolyқtaı paıdalanýғa beremiz» dep үzildi-kesildi talap қoıýy mүmkin..
- NATO-nyң әlemdegi rөli jaıynda қandaı pikirdesiz?
- Kezinde Keңes odaғy құlap, Varshava kelisim-sharty ydyraғan soң NATO da taraýy қajet degen pikirdi ұstanýshylar boldy. Biraқ AҚSh-tyң bұrynғy Prezıdenti Bıll Klınton tұsynda NATO jaңa strategııa қabyldady. NATO birden-bir aımaқtyқ jәne ғalamdyқ қaýipsizdikke jaýap beretin ұıym retinde transformatsııalandy. Құrylymdyқ jaғynan өzgerdi. Ideologııalyқ dogmadan bas tartty. Osy ұıymғa kirem deýshi elderge jol ashyp, olardy қarjylandyrdy. Қazir NATO әskerı ғana emes, ғylymı mәselelermen de aınalysady. Gýmanıtarlyқ mәselelerge kөmektesý үshin de қomaқty қarjy bөlinip otyr. AҚSh Keңes odaғy ydyraғannen keıin jaңa әlemdik tәrtipti ornatýdaғy өz jaýapkershiligin tүsindi. Biraқ kishi Djordj Býsh tұsynda biraz қatelikter jiberildi. Obama қazir sol қatelikterdi tүzegisi keledi. Meniңshe, AҚSh-tyң ıdeıasy dұrys. NATO-nyң rөli қoғamda қazir de joғary kүıinde қalyp otyr. Bұl ұıymғa soңғy jyldary Baltyқ jaғalaýy men Shyғys Eýropa elderi қosyldy. Әrıne NATO құramynyң keңeıýine Reseı men Қytaı қarsy. NATO-ғa Ýkraına men Grýzııa қosylsa, ұıym Reseı shekarasyna taғy jaқyndaı tүsedi. Jalpy Reseı men NATO-nyң arasynda seriktestik bar. 1999 jyly yntymaқtastyқ týraly, birlesip sheshim қabyldaý jөninde taraptar өzara kelisim-shart jasasty. Osyғan қaramastan Reseı oңaılyқpen Ortalyқ Azııany NATO men AҚSh-tyң yқpalyna bermeıdi. Sondaı-aқ Reseıdiң yқpalymen қazir bұl aımaқta NATO-ғa қarsy kөzқaras қalyptasyp otyr.
- NATO-nyң Ortalyқ Azııaғa қyzyғýshylyқ tanytýynyң tүpki mәni nede?
- Jalpy Soltүstik Atlantıkalyқ Alıans ұıymynyң postkeңestik keңistiktegi saıasaty soңғy ýaқyttarda өte belsendi dep aıtýғa bolady. Ol birinshiden, Ýkraına men Grýzııanyң odaққa kirý talpynysynan baıқalady. Bұl elderdiң maқsaty - Reseı yқpalynan shyғý. Әrıne oғan Reseıdiң қarsylyғyn biz byltyrdan beri baıқadyқ. Bұnyң ar jaғynda Keңes odaғy ydyraғannan keıingi postkeңestik keңistiktegi AҚSh pen Reseı saıasatynyң yzғary jatyr. Sebebi өtken ғasyrdyң toқsanynshy jyldarynyң basynan bastap AҚSh postkeңestik keңistiktegi өziniң geosaıası, geoekonomıkalyқ, tipti geostrategııalyқ maқsattaryna jetý үshin Reseıge қarsy saıası bloktardy қalyptastyrý үderisin bastady. Osyғan baılanysty Terbo doktrınasy degen boldy, kishi Býshtyң da, үlken Býshtyң da saıasaty soғan baғyttaldy. ıAғnı 18 jyldyң ishinde proamerıkandyқ saıasatty қoldaıtyn belgili memleketterdiң deңgeıi қalyptasty dep aıtýғa bolady. AҚSh-tyң ar jaғynda NATO tұr. Sondyқtan da soңғy kezderde NATO әsirese, Aýғanstandaғy mәselege baılanysty Ortalyқ Azııa memleketerine, onyң ishinde Қazaқstanғa өz yқylasyn arttyrýda. Biraқ Қazaқstan bұғan deıin de NATO-men jalpy strategııalyқ әriptestik ornatyp, birlesip laңkestik kүshterge қarsy tұrý jәne 90-ynshy jyldardyң basynda Beıbitshilikti saқtaý baғdarlamalaryna қatysty. Jalpy NATO sııaқty үlken әskerı, saıası blokpen yntymaқtastyғymyzdy, seriktestigimizdi damytýғa biz mүddelimiz. Biraқ bұl Қazaқstan NATO-ғa mүshe bolady degen sөz emes. Keңes odaғy ydyraғannan keıin NATO-nyң қazirgi kezde AҚSh jetekshiligimen dүnıejүzindegi қaýipsizdikti қamtamasyz ete alatyn birden -bir saıası blok ekenin Reseı de moıyndaıdy.
- AҚSh osydan 3-4 jyl bұryn үlken Ortalyқ Azııa degen jobany ұsynғan edi. Bұl jobanyң jүzege asýyna sұranys nemese қajettilik bar ma?
- Bұl jobanyң basty maқsaty - Ortalyқ Azııa degen ұғymdy keңeıtý. ıAғnı bұl aımaқtyң geografııalyқ aýқymyn ұlғaıtý arқyly oғan Aýғanstan, Iran jәne Қytaıdyң Shynjaң Ұıғyr avtonomııalyқ өlkesin kirgizý. Sөıtip aımaқtaғy elderdiң jaýapkershiligin kүsheıtý kөzdelgen. Bұl bir jaғynan dұrys. Biraқ onyң ekinshi jaғy da bar. Aýғanstan men Қazaқstandy mәdenı tұrғydan da, ekonomıkalyқ tұrғydan da salystyra almaımyz. Bizde үlken aıyrmashylyқtar bar.
- Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesiniң forýmdary bұғan deıin aldymen 2005 jyly Shvetsııada, al odan keıin 2007 jyly Makedonııada өtken edi. Onda қandaı nәtıjege қol jetkizildi? Ol forýmdardan bizge қandaı sabaқ alýymyzғa bolady?
- Alғashқy eki forýmda Balқan aımaғyndaғy қaýipsizdik mәseleleri kөterildi. ıÝgoslovııa ydyraғannan keıin Balқan tүbegi tұraқsyzdyқ aımaғyna aınalyp ketken edi. Bұl da әlemdegi geosaıası maңyzy bar үlken ortalyқtyң biri. Onda Eýropalyқ odaқtyң mүddesi өte joғary boldy. Forým nәtıjelerine kelsek, onda қabyldanғan sheshimderdiң bәri birdeı tez arada oryndala қoımas. Oғan birinshiden memlekettiң daıyndyғy kerek, ekinshiden saıası senim kerek.
Sheshim қabyldaýғa jәne oryndatýғa NATO-nyң kүshi jetedi. Biz қanshama synasaқ ta Balқandaғy tұraқtylyқty қamtamasyz etken, ıÝgoslovııanyң bұrynғy basshysy Slobodan Mıloshevıchti bılikten ketirgen, Serbııadaғy azamat soғysyn toқtatқan NATO boldy.
- Saıasatta әrbir mүddeli toptyң өz maқsatyna yңғaılap aıtatyn sөzi bar. Biz osy kөp jaғdaıda өzgelerdiң pikirin қoshtaýshy bop bara jatқan joқpyz ba?
-Mұndaı da pikir bar. Tranzıttik memleketke өziniң daýysy dұrys estilýi jәne eldi әlemdik қaýymdastyқtyң sýbektisi retinde moıyndalýy үshin mұndaı forýmdardy paıdalanyp қalý kerek. Meıli jalpyғa belgili mәseleni kөtersin. Biraқ eshkim tұraқtylyққa қarsy emes. Қazaқstandy tұraқtylyқtyң «jazırasy» retinde moıyndap, halyқaralyқ saıasatta seriktes retinde tanyp, biz arқyly өzderiniң geosaıası mүddelerin jүzege asyrýғa mүddeli bolsa, meıli AҚSh, meıli Reseı, meıli NATO bolsyn biz de solardyң oıynymen oınaýymyz kerek. Әrıne osylaı oınaı otyryp өz mүddelerimizdi de esten shyғarmaýymyz қajet. Mәselen Қazaқstan kelesi jyly EҚYҰ-ғa tөraғalyқ jasaıdy. Biz EҚYҰ-nyң sheңberinde ұıymnyң tetikterin paıdalana otyryp, өzimizdiң saıasatymyzdy jүrgizýge mүddelimiz. Bұl қazaқ dıplomatııasy үshin үlken tәjirıbe bolady. Әsirese jas dıplomattar үshin. NATO sııaқty ұıymdar Қazaқstanғa kelip forýmyn өtkizip jatsa moıyndaғany ғoı. Geostrategııalyқ oıynshy ekenimizdi AҚSh, Japonııa, Қytaı, Reseı men Eýroodaқ elderiniң moıyndaýy meniңshe, bizge dıplomatııalyқ alaң bolýғa mүmindik beredi.
-Bizdiң kөp vektorly saıasatymyz jaıynda Sizdiң jeke paıymdaýyңyz қandaı?
-Eger energııa kөzderin tasymaldaý kezinde basқa құbyrlarғa қosylatyn bolsaқ Reseı saıasatkerleri «Қazaқstan bizden teris қarap ketti» dep oılamaýy kerek. Biraқ, solaı oılaıtyn saıasatkerler bar ekenin joққa shyғarýғa bolmaıdy. Bұғan қaraı otyryp, osy ýaқytқa deıin Қazaқstannyң bastamalary, mүddeleri eskerilmeı қaldy deýge bolmaıdy. Mәselen, Aýғanstandy tұraқtandyrý үshin biz tүrli bastamalardy kөterip, ol әlemdik қaýymdastyқ tarapynan қoldaý tapty. Aımaқtaғy esirtki saýdasyna baılanysty mәselede қazir bizben bәri sanasady. Bizge ekonomıkany өrkendetý үshin jaңa naryқ kerek. Bұl baғyttaғy jұmysta Aýғanstan biz үshin үlken mүmkindikter týdyra alady.
Reseı energetıkalyқ faktordy syrtқy saıasatta Қazaқstanғa қarý retinde paıdalanbaı otyr. Bizdi әriptes retinde sanaýynda Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң rөli basym. Jalpy қazir kөp mәselelerde jeke faktor үlken rөl oınaýda. Қazaқstan Prezıdenttik respýblıka. Prezıdent saıasaty eldiң syrtқy saıasaty bolyp esepteledi. Bұl barlyқ prezıdenttik respýblıkaғa tәn nәrse.
-Қazaқtannyң aımaқtaғy rөline қandaı baғa beresiz?
- Қazaқstannyң syrtқy saıasatynda aımaқtyқ derjava bolý týraly tұjyrymdama joқ. Batys sarapshylary aımaқta Қazaқstandy jetekshi memleket dep moıyndaıdy. Biz eshқashan da өzimizdi kөshbasshy dep sanamaımyz. Әrkimniң ambıtsııasy bar. Қazaқstandy jasandy tүrde osylaı kөshbasshy қylý aımaқtaғy memleketterdiң arasyna iritki salý dep oılaımyn. Қytaı eshқashan da өzin iri derjava dep aıtpaıdy. Meniңshe, eldi mұndaı kategorııamen өlsheý dұrys emes. Mәselen, aımaқtaғy әr eldiң өz orny bar. Olardyң kelisiminsiz өңirde tұraқtylyқty saқtaý mүmkin emes. Әrıne әr eldiң arasynda baқtalastyқ bar. Baқtalastyқ Eýropada Frantsııa men Germanııa, Azııada Japonııa men Қytaıdyң, Ortalyқ Azııada Қazaқstan men Өzbekstannyң, Latyn Amerıkasynda Meksıka men Kanadanyң arasynda belgili bir deңgeıde bұrynnan kөrinis tabýda. Ol naryқtyң zaңy. Aımaқtyң қaýipsizdigine kelgen kezde bir eldi jetekshi etip, oғan өzgelerdi toptastyrý dұrys emes. Eýropalyқ odaқtyң өzi bұl tәjirıbeden bas tartty. Өkinishke қaraı, Ortalyқ Azııa odaғy saıası ambıtsııadan құrylmaı otyr. Tәjikstan transaımaқtyқ ұıym құraıyқ, oғan Reseıdi қosaıyқ degendi aıtýda. Shyndyғyna kelgende olar kүsheıip ketedi dep bizden қaýiptenedi.
Jalpy Ortalyқ Azııa үshin қazir bәri kүresip jatyr. Ony kөrip, bilip otyrsaқ ta biz әli bir-birimizdi aңdyp, kүsh biriktirýge kelgende kejegemiz keıin tarta beredi. Shyndap kelgende өңirlik odaқ құrýғa bizde tarıhı da, ekonomıkalyқ ta alғysharttar bar. Tek saıası elıtada senim joқ. Қarapaıym halyқ arasynda yқpaldastyқ erteden -aқ jүrip kele jatyr. Bұl jerde Қazaқstan Prezıdentiniң Ortalyқ Azııa odaғy týraly ıdeıasy dұrys. Ony қaıta jaңғyrtýғa bұl forýmnyң әseri bolady. Өzimiz sheshe almaıtynymyzdy kөrgen soң, bұғan endi NATO aralasyp otyrғanyn moıyndaý kerek. Ol bұl sharany biz үshin jasap jatyr. Sondyқtan onyң nәtıjesi bolady dep oılaımyn.
- Қazir Aýғanstanda tynyshtyқ ornatý үshin қandaı da bir mүmkindik bar ma?
- AҚSh әskeri ketetin bolsa, Aýғanstan өz mәselesin өzi sheshýi kerek. Syrttan kelip ony eshkim sheship bere almaıdy. NATO-da da, AҚSh-ta da Aýғanstan problemasyn sheshetin mehanızm joқ. Olar basynda Ben Ladendi ұstap alyp, tәlibterdi Kabýlden қýyp shyқsaқ sonymen jұmys bitedi dep oılady. Biraқ olaı bolmaı shyқty.
Meniңshe endi dala komandırlerimen kelissөzder jүrgizýdi jaңғyrtý kerek. Taraptar өzara tүsinistik tabýy tıis. Өkinishke қaraı қazir aýғandarda bүkil eldi soңyna erte alatyn ұlttyқ kөsem joқ. Sondyқtan jaқyn arada Aýғanstan mәselesi sheshiledi dep eshkim aıta almaıdy. Degenmen bұl oıynғa aralasқan soң jaýapkershilik AҚSh pen NATO-nyң moınynda әli de қala beredi. Sol sebepti olar ony aıaғyna deıin jetkizip, eldi belgili bir deңgeıde tұraқtandyrýғa tıis.
-Aımaқtyқ қaýipsizdikti қamtamasyz etýde din қanshalyқty rol atқarady?
- Үlken rol atқarady. Ortalyқ Azııada dinı faktor Keңes odaғy kezinde tұnshyқtyrylyp keldi. Soңғy shırek ғasyrғa jýyқ ýaқytta ol қaıta ashylyp, қazir jaңa tolқyn kelip jatyr. Aımaқtardaғy әrbir қaқtyғysta қazir dinı faktordyң roli kүsheıip otyr. Osy arada ұltshyldyқ faktoryn da atap өtken jөn shyғar. Өrkenıetti Eýropanyң өzinde қazir ұltshyldyқ birinshi orynғa shyғyp ketti. Ol kүsheıip kele jatyr. Anglııa, Germanııa, Frantsııada ғana emes Reseıde de қatty beleң alyp barady. Bұғan separatızm men esirtki trafıgin қosatyn bolsaңyz mәsele tipti kүrdelene tүseri haқ.
- Әңgimeңizge rahmet!