Esirtkige qarsy kúres qalaı júzege asyp jatyr
Resmı derekterge súıensek, qazirgi tańda Qazaqstanda esirtkige táýeldi 110 myń adam esepte tur. Sodan da bolar, esirtkimen kúreske elimizde erekshe nazar aýdarylyp otyr. Máselen, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev halyqqa Joldaýynda esirtkiniń, onyń ishinde sıntetıkalyq esirkiniń taralýy – bolashaq urpaqtyń jaǵdaıyna qaýip tóndiretinin atap ótken bolatyn. Sonymen qosa, jýyrda Atyraý oblysyna saparynda da Prezıdent qoǵamdy alańdatyp otyrǵan sıntetıkalyq esirtki máselesine toqtalyp ótti. Osy rette esirtkimen kúres jumystary qalaı júrgizilip jatqany jaıly tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Álemde nashaqorlar sany 275 mıllıonǵa jetken
BUU Bas Assambleıasynyń sheshimimen 1987 jyly 26 maýsym – «Halyqaralyq nashaqorlyqqa qarsy kúres kúni» dep belgilendi. Nashaqorlyq - kóp deńgeıli apat. Onyń kesirinen esirtki tez taralyp, demografııalyq apat bolyp, ekonomıka, áleýmettik jáne saıası orta krımınaldanady. BUU málimetteri boıynsha, sońǵy 10 jylda esirtkige táýeldi adamdardyń sany 22% ósken. Álemde shamamen 275 mln nashaqor adam bar ekeni anyqtalǵan. Sóıtip, jyl saıyn esirtki 500 myńnan astam adamnyń ólimine sebep bolyp otyr. BUU málimetinshe, sońǵy 30 jylda esirtki zattarynan bolatyn ólim 134% artqan. Bul faktor ásirese Shyǵys jáne Ońtústik Azııa, Soltústik Amerıka elderi úshin asa qaýipti.
Aıta keteık, BUU baıandamasynda 2013-2016 jyldary Ortalyq Azııanyń basqa elderine qaraǵanda Qazaqstanda psıhobelsendi zattar kóbirek tárkilengeni jazylǵan.
BUU-nyń málimdeýinshe, esirtkiniń taralýyna pandemııa da óz áserin tıgizgen. Bul týraly Esirtki jáne qylmys jónindegi basqarmanyń (UNODC) «Koronavırýstyń esirtki taralýyna áseri týraly qysqasha sholýynda» zertteýshiler saýalnama júrgizgen. Onyń nátıjesine qarasaq, 2020 jyly sıntetıkalyq esirtkini paıdalanatyndar sany artyp, opıoıd (geroın) jáne kannabıs (marıhýana, gashısh) qoldanysy tómendegeni baıqalǵan. Sonymen qosa, baıandamaǵa sáıkes, 2020 jyly naryqta esirtki kólemi azaıyp, nashaqorlardyń esirtki jetkizýshilerge degen senimi tómendegen. Sondyqtan esirtkige táýeldilerdiń kóbi óz betinshe nemese basqa adamdarmen birigip, esirtkini iri kólemde satyp alǵany belgili boldy. Psıhobelsendi zattarǵa táýeldi top uıymdastyrǵan «marafonda» adamdar birneshe kún boıy toqtaýsyz esirtki paıdalanǵan. Sıntetıkalyq esirtki salystyrmaly túrde az ýaqyt áser etedi, sondyqtan ol jıi qoldanylady.
Elimizdegi esirtki aınalymy
Nashaqorlyq jáne esirtkiniń zańsyz aınalymy - ulttyq qaýipsizdikke tónetin negizgi qaýip. BUU-nyń esirtki jáne qylmys basqarmasynyń 2019 jylǵy baıandamasyna sáıkes Qazaqstan esirtkiden bolatyn ólim boıynsha álemde 34-orynda tur. Tipti BUU Qazaqstandaǵy nashaqorlar sany resmı esepte turǵandardan 7 ese kóp bolýy múmkin ekenin aıtady.
Al Іshki ister organdarynyń resmı medıa ortalyǵyna qarasty «Polisia.kz» deregine júgensek, 2021 jyly ІІM sıntetıkalyq esirtkiniń zańsyz aınalymyna qatysty 1400-den asa qylmys tirkegen. 142 keliden astam sıntetıkalyq esirtki tárkilenip, 17 esirtki laboratorııasy joıylǵan.
Taǵy da statıstıkany sóıletsek, ІІM málimetinshe, 2020 jyldyń alǵashqy 5 aıynda 27 kg sıntetıkalyq zat tárkilengen. Bul 2019 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda shamamen úsh ese artyq. 2022 jyldyń qańtarynda quqyq qorǵaý organdary esirtkiniń zańsyz aınalymyna qatysty 79 qylmystyq quqyq buzýshylyqty anyqtady. Sondaı-aq, 5 kelige jýyq sıntetıkalyq zatty tárkilep, bir zerthanany joıǵan. 2021 jyly Astana qalasy men Qaraǵandy, Aqmola jáne Pavlodar oblystarynda 25 keliden astam daıyn esirtki jáne olardy jasaýǵa arnalǵan 3,5 tonna prekýrsor tárkilengen edi. Sol jyldyń jeltoqsanynda zańsyz aınalymnan 42 tonna ártúrli prekýrsorlar alyndy.
Al Respýblıkalyq psıhıkalyq densaýlyq saqtaý ortalyǵynyń dırektory Nıkolaı Negaı 2016-2020 jyldar aralyǵynda jańa psıhobelsendi zattarǵa táýeldi adamdar sany 60 ese óskenin aıtty.
Osy másele el basshylyǵynyń nazarynan tys qalǵan joq. Jýyrda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Atyraý oblysyna jumys sapary barysynda qoǵamdy alańdatyp otyrǵan sıntetıkalyq esirtki máselesine toqtalyp ótken bolatyn. Ol esirtkige qarsy kúresti kúsheıtýdi tapsyrdy.
«Men sıntetıkalyq esirtki máselesine erekshe nazar aýdarǵym keledi. Ókinishke qaraı, adam psıhıkasyna áser etetin zattar tez taralyp bara jatyr. Bul – óte qaýipti úrdis. Qazaqstanda esirtkige táýeldi 110 myń adam esepte tur. Onyń ishinde balalar da bar. Bul – biz biletin málimet qana. Osy rette Іshki ister mınıstrliginiń esirtkige qarsy kúresti tıimdi júrgizýin talap etemin. Biz búkil qoǵam bolyp bul keselge qarsy tabandy túrde kúresýge tıispiz», – dedi Memleket basshysy.
«Qarasora – 2022» jedel aldyn alý sharasy
Respýblıka boıynsha jyl basynan beri esirtki qylmysyna qatysty 2,5 myńǵa jýyq quqyq buzýshylyq anyqtalǵan. Onyń 60%-y nemese 1,5 myńy esirtkini satýmen aınalysqan. Elimizde nashaqorlyqqa qarsy túrli deńgeıdegi sharalar ótkizilip júr. Máselen, 1 maýsym men 31 qazan aralyǵynda «Qarasora – 2022» jedel aldyn alý sharasy ótken bolatyn.
Ortalyq kommýnıkatsııalar qyzmeti alańynda QR ІІM Esirtki qylmysyna qarsy is-qımyl departamentiniń bastyǵy Baqytjan Ámirhanov «Qarasora – 2022» jedel aldyn alý sharasynyń nátıjesin baıandady. Onyń málimdeýinshe, shara aıasynda 12,7 tonna esirtki tárkilengen.
«Jalpy 12,7 tonna esirtki tárkilendi. Onyń ishinde geroın – 33 kg, apıyn – 68 kg, sıntetıka – 507 kg, gashısh – 705 kg, marıhýana – anasha deımiz, 4 tonnadaı, qalǵany kanabıs sekildi ósimdik túrleri», - dedi Ámirhanov.
Sondaı-aq esirtkimen aınalysatyn 4 uıymdasqan qylmystyq toptyń jumysy toqtatylǵan. Ondaı toptyń 32 belsendi qatysýshysy jaýapqa tartyldy. Olar esirtkige qatysty 13 aýyr qylmys jasaǵan.
Baqytjan Ámirhanovtyń sózinshe, esirtki saýdasy ınternet jáne elektrondyq tólem júıeleri arqyly júzege asady. Sonymen qosa, esirtki saıttarynyń negizgi bóligin «Kıberqadaǵalaý» aqparattyq júıesi avtomatty túrde buǵattaıdy.
«Jyl basynan beri esirtki jarnamalaıtyn 2 myńǵa jýyq saıt buǵattaldy. Árıne, biz halyqqa shekteý qoıa almaımyz. Tólemdi toqtata almaımyz. Sondyqtan Qazaqstanda eń tanymal onlaın-platformalar men tólem júıeleriniń menshik ıeleriniń ókildikteri men keńselerin keńeıtý quzyretti organdardan teńdestirilgen sheshim ázirleýdi talap etedi. Tek osylaı ǵana olardyń qyzmetin bizdiń zańnamaǵa súıene otyryp retteı alamyz», - dedi ol.
Departament basshysynyń málimdeýinshe, elimizde tárkilenip jatqan esirtkiniń 90%-yn kannabıs shıkizatynan ázirlenetin keptirilgen marıhýana, gashısh, qarasora ósimdigi quraıdy. «Bul – tek Shý alqabynda jabaıy ósetin qarasora ǵana emes. «Úndi qarasorasy» da esirtki tutynýshylar arasynda keń suranysqa ıe», - dedi spıker.
QR ІІM Esirtki qylmysyna qarsy is-qımyl departamentiniń basshysy «Qarasora» jedel profılaktıkalyq is-sharasyna Ulttyq ulan kúshteri men quraldary, tehnıkalary, «Búrkit» jeke quramy, sondaı-aq ishki ister organdarynyń arnaıy bólimsheleriniń jaýyngerleri jumyldyrylǵanyn atap ótti. Tikushaq tehnıkasy, joǵary ótimdi avtokólik, sondaı-aq bıyl alǵash ret ushqyshsyz ushatyn apparattar paıdalanylǵan. «Jyl saıyn 10-15 tonna aralyǵynda esirtki tárkilenedi, 200-den astamy esirtki ósirý faktilerimen 50-deı iri plantatsııa joıylady. Munyń bári esirtki bıznesiniń osy túriniń joǵary uıymdastyrylǵanyn kórsetedi», - dedi spıker.
Baqytjan Ámirhanovtyń sózinshe, tamyz jáne qyrkúıek aılarynda ІІM Ulttyq ulan jáne UQK qyzmetkerleri Qyzylorda jáne Túrkistan oblystarynyń aýmaǵynda tikushaqtardyń kómegimen áýeden barlaý jumystaryn júrgizgen. Nátıjesinshe, esirtki egýdiń 19 faktisi anyqtalǵan. Ol birlesken operatsııanyń nátıjelerin egjeı-tegjeıli tanystyrdy.
«Áýe kólikterimen 20 ret ushýy kezinde marıhýana saqtaýdyń 2 faktisi, esirtki egýdiń 19 faktisi anyqtaldy. Jalpy salmaǵy 5,5 tonna bolatyn 10 myńnan astam qarasora butalary joıyldy. Abaı oblysynyń Úrjar aýdanynda qaskúnemder esirtki egýge tyrysqan. 105 kg daıyn ónim jáne 2 myńǵa jýyq ósirilgen qarasora butalary tárkilendi. 13 adamnyń 8-i buryn osyǵan uqsas qylmystary úshin sottalǵan. Olar - Qyzylorda oblysynyń týmalary. ıAǵnı, esirtki satýshylar egis oryndaryn aýystyryp otyrýǵa tyrysady. «Shý qarasorasynyń» taralýy da solaı. Jambyl oblysynda jabaıy qarasora jalpy aýdany shamamen 148 myń gektar jerde ósirilgen», - dedi Esirtki qylmysyna qarsy is-qımyl departamentiniń basshysy.
«Qarasora – 2022» jedel aldyn alý sharasy aıasynda ol jyl saıyn alqapta qylmyskerlerdi ańdý jáne ustaý boıynsha is-sharalardy ótkizý úshin jol talǵamaıtyn kóliktermen jáne arnaıy tehnıkamen jabdyqtalǵan «Delta alqabynyń» arnaıy jasaǵynyń qyzmetkerleri jumyldyrylǵanyn da aıtyp ótti. Máselen, Mańǵystaý oblysy men Astanada ustalǵan adamdardan osy qarasora sortynyń 250 kg tárkilengen. Júkti logıstıkalyq kompanııa jetkizgeni anyqtalǵan.
«Qarasora-2022» jedel-profılaktıkalyq is-sharasy aıaqtaldy. Nátıjesinde, respýblıka boıynsha 1275 qylmys anyqtaldy, onyń ishinde 667 ótkizý, 178 zańsyz saqtaý jáne 245 ósirý faktisi bar. Polıtsııa qyzmetkerleri 9,7 tonna esirtki, onyń ishinde 2,3 tonna marıhýana, 200 kelige jýyq gashısh, 113 keli sıntetıkalyq esirtki, 7 tonnaǵa jýyq qarasora jáne 179 myńnan astam túp esirtki bar ósimdikterdi tárkiledi. Jalpy, «Qarasora» operatsııasy sátti aıaqtalyp, kútken nátıjege qol jetkizdi. Jetkizý arnalarynyń jolyn kesý jáne kannabıs tobyndaǵy esirtkiniń iri partııasyn tárkileý, sondaı-aq plantatsııany joıý faktileri dáleldendi», - dedi Baqytjan Ámirhanov.
Aıta keteıik, bıyl Qazaqstanda «Esirtki qylmysyna qarsy is-qımyl jáne nashaqorlyqtyń aldyn alý sharalaryn jetildirý» jónindegi 2022-2023 jyldarǵa arnalǵan jol kartasy bekitildi. Ol qujatqa sáıkes, jasóspirimder men jastar arasyndaǵy nashaqorlyqtyń aldyn alý máseleleri boıynsha jergilikti atqarýshy organdardyń jumysy kúsheıýi kerek. Úkimettik emes uıymdar men eriktiler de atalǵan jol kartasyn júzege asyrýǵa atsalysa alady.
Esirtki saýdasy qalaı júzege asady?
Esirtki saýdasynyń kólemi álemde zańsyz qarý-jaraq, munaı saýdasynyń aınalymynan kem túspeıdi. Esirtki saýdasy kóleńkeli bıznes túrine jatatyndyqtan, onyń taýar aınalymy jaıly naqty, anyq derek joq. Keıbir derekterde álemdik esirtki saýdasynyń kólemi 800 mıllıard AQSh dollary ekeni aıtylsa, taǵy bir derekterde bir trıllıon AQSh dollaryna deıin jetetini jazylady. Ýaqyt ótken saıyn jańa tehnologııanyń, kommýnıkatsııa túrleriniń órkendeýin esirtki saýdasymen aınalysatyn transulttyq qylmystyq uıymdar da óz paıdasyna jaratyp, qylmystardyń kólemin, ondaǵy taýar aınalymynyń damýyn, ınternet arqyly marketıng jasaý arqyly qamtamasyz etip jatyr.
Qazaqstanda da esirtkimen kúres - memlekettik saıasattyń basym baǵyttarynyń biri. Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha esirtkini ınternet arqyly taratqany úshin qylmystyq jaýapkershilik kúsheıtildi. Esirtkini jarnamalaý men nasıhattaǵany úshin onyń ishinde grafıtı-sýretter men QR kodtar arqyly jaýapkershilik kózdeletin qylmystyń jańa quramy engizildi. Sonymen qosa, «www.polisia.kz» saıty arqyly elimizdiń ár óńirinde kúndelikti esirtki satýmen, ony tasymaldaýmen, tutynýmen aınalysqan tulǵalardyń ustalyp jatqanyn, onymen kúres jumystary týraly aqparatpen tanysýǵa bolady. Internet tehnologııalardyń damýyna jáne suranystyń sıntetıkalyq esirtkilerge kóptep bolýyna baılanysty esirtki saýdasy da túrlene tústi. Ásirese, belgili bir adammen kezdesip qolma-qol aqsha arqyly alý ádisi joǵaldy desek bolady. Osyǵan oraı, Іshki ister organdary ınternet jelisindegi quqyqqa qaıshy kontentti buǵattaý maqsatynda turaqty negizde ınternet-keńistiktiń monıtorıngin júrgizýdi qolǵa aldy. Máselen, 2020 jyly kúshine engen Qylmystyq kodekske engizilgen tolyqtyrýlarǵa sáıkes, esirtki psıhotroptyq zattardy ótkizý maqsatynda zańsyz ótkizý babyna (297-bap) elektrondyq aqparattyq resýrstardy paıdalaný arqyly degen tarmaq qosyldy. Bul qylmys úshin 10 jyldan 15 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy belgilengen. Sondaı-aq osy zańǵa taǵy eki bapqa tolyqtyrý engizilgen bolatyn. Atap aıtar bolsaq, elektrondy resýrstar arqyly esirtki qoldanýǵa kóndirgeni úshin 3 jyldan 8 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy bekitildi. Al olardyń kómegimen esirtki óndirisinde paıdalanylatyn zattardyń aınalymy úshin 7 jyldan 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý kózdeledi. Bul qylmystar aýyr jáne asa aýyr qylmystar sanatyna jatqyzylǵan.
Іshki ister mınıstrligi iri qyzmetterdiń birinde 50-den astam jarnama joıylǵanyn málimdedi. Onda esirtki bólikterin qala ishinde tasymaldaý úshin kýrerlik jumystar usynylǵan. «Telegram» serveriniń qazaqstandyq ákimshisi júrgizgen jumys qorytyndysy boıynsha esirtkini jasyryn satýmen aınalysatyn 440 chat anyqtaldy. Jyl basynan beri «Kıberqadaǵalaý» aqparattyq júıesi arqyly QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligine 440 ınternet-resýrsty buǵattaý jóninde saýal jiberilgen.
Aıta keteıik, Qazaqstan esirtki saýdasymen kúreste kórshiles Qytaı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Reseı sııaqty memlekettermen jáne halyqaralyq qaýymdastyqpen tize qosyp áreket etip jatyr. Óıtkeni esirtki saýdasyn toqtatý nemese azaıtýǵa bir ǵana memlekettiń áleýeti jetpeıtini anyq.