Eshqashan soǵys bolmasyn - otstavkadaǵy polkovnık V. Denısıýk
Sol úshin de 9 mamyr - halyqtar júreginde Uly Jeńis kúni bolyp qala bermek. Al bul kún Vladımır Mıhaılovıch Denısıýktiń ómirinde erekshe oryn alady. Ol 4 jasynda anasynan aıyrylyp, 8 jasyna deıin nemistiń jas balalarǵa arnalǵan lagerinde 4 jyl tutqyndyqtyń azabyn tartqan jan. Sol kúnder Vladımır Mıhaılovıchtiń áli de kóz aldynda...
- Vladımır Mıhaılovıch! Sizdi Jeńis kúnimen quttyqtaımyn! Bul siz úshin erekshe kún ǵoı! Árıne, balalyq shaǵyńyzdy eske alýdyń aýyr ekendigin túsinemin, sonda da bolsa oqyrmandarymyz úshin qysqasha áńgimelep berseńiz. Siz úshin soǵys qalaı bastaldy?
- Soǵys bastalǵanda ákem Ýkraınanyń Rovno deıtin qalasynda qyzmet isteıtin. Úshinshi rangaly áskerı tehnık. Biz osy qalada turdyq. Ákem issaparmen Vladımır-Volynskige ketken bolatyn. Sonymen, soǵys bastalyp ketti.
- Sizder ol kezde áskerı qalashyqta turatyn ba edińizder?
- Iá. Jaý tyqsyryp kele jatqan soń, qyzyláskerler (ol kezde qyzylásker deıtin) bizdi apyl-ǵupyl eshalonǵa otyrǵyzyp, Máskeýge qaraı jóneltti. Jol boıy jaý ushaqtary bizdi bombylaýmen boldy. Biz sol kádimgi kınofılmderde kórsetetindeı, bombylaý kezinde poıyzdan túse salyp jan-jaqqa bytyraı qashyp, bas saýǵalap saı-salaǵa, aǵashtardyń túbine ekpetteı jata ketetinbiz. Sodan keıin ushaq ketken soń ústi-basymyzdy qaǵynyp poıyzǵa qaıta minemiz. Sóıtip júrip Smolenskige jettik. Men, anam jáne inim Gena. Bul jerge muzdaı qarýlanǵan nemister de basyp kirdi. Qolǵa tústik. Nemister birden áı-shaıǵa qaramaı óz tártipterin ornata bastady. Polıtsaılar taǵaıyndady. Qoralarǵa: «Kommýnıster, evreıler, qyzyl komandırlerdiń áıelderi tez arada komendatýraǵa kelip tirkeýge turyńyzdar» degen habarlamalar ilindi. Biraq meniń anam tirkelýden bas tartty. Óziniń qyzyl komandırdiń áıeli ekenin jasyrdy. Osylaısha kóppen birge 1942 jylǵa deıin turyp jattyq. Kúnderdiń bir kúninde, qas qylǵandaı biz turǵan úıge kórshi bolyp ıÝzek degen polıtsaı kelip turdy, áıelimen jáne bir balasymen. Ol meniń ákemniń bala kezindegi jáne bozbala shaǵyndaǵy dosy bolatyn! Sol bir kúni: «Valıa tirkeýge turyp pa ediń?» - dep surady. Anam oıynda eshteńe joq: «Joq, turǵanym joq»,- dedi. ıÝzek bolsa: «Jaraıdy, Valıa esh qam jeme, bárin ózim jaıǵastyram», - dep jónine ketti. Sodan ne kerek, kóp uzamaı 1942 jyly 2 tamyz kúni gestapo biz turǵan úıge basa-kóktep kirip keldi. Men bul kúndi óle-ólgenshe umytpaımyn. Amal bar ma, bireý jetkizgen bolsa kerek. Anam birden menen bas tartty. Gestapoǵa: «Bul meniń balam emes», - dep jaýap berdi. Men, anamnyń sol sóziniń arqasynda tiri qalǵan janmyn. Anam esh moıyndamaı qoıdy. Sodan gestapo anamdy aldaryna salyp alyp ketti. Gena anamnyń qolynda ketti. Men anamdy sodan qaıtyp kórgen emespin.
- Soǵystan keıin, eseıgen shaǵyńyzda anańyzdy izdegen bolarsyz?
- Árıne, balam. Men kezinde Memlekettik Qaýipsizdik komıtetine de jazdym. Jazbaǵan, izdemegen jerim joq. Tipti myna keıingi jyldary «Jdı menıa» baǵdarlamasyna da anam Valentına Nıkolaevna Denısıýk jaıynda talaı ret jazǵanmyn. Keıin osy Almatyda sol baǵdarlamanyń bólimi ashyldy. Olarǵa da kelip jaǵdaıymdy aıttym.Biraq amal qansha, nátıje joq. Úmit oty óshpeıdi ǵoı. Kózim jumylǵansha anamdy, inimdi izdeýmen ótemin. Soardyń taǵdyrynyń qalaı bolǵandyǵyn bilsem deımin.
- Anańyzdy gestapo alyp ketkende neshe jasta edińiz?
- Bes jasqa qaraǵan shaǵym.
- Ári qaraı taǵdyryńyz qalaı boldy?
- Smolenskide Denısıýkterdiń áýleti úlken edi ǵoı. Atam, ájem, nemere aǵalarym, ápkelerim, ákemniń qaryndastary barlyǵy alty adamdy nemister jaıaý Belorýssııanyń Orsha qalasyna aıdady. Ákelip, jan-jaǵy tiken symdarmen qorshalǵan jerge ákep toǵytty. Sodan áli jaz ba, kúz be bilmeımin, sol jerden poıyzǵa tıep Germanııa jaqqa jóneltti. Esimde, jolda eki ret eshalon mınaǵa túsip jaryldy. Partızandar ǵoı.
- Sodan qaı jerge keldińizder?
- Biz aldymen jol-jónekeı irikteý pýnktterinen óttik. Nemister endi fashıst bolsa da, óz eline qandaı da bir indettiń taraýynan qoryqty ǵoı. Sondyqtan bizdi tekserýmen, tazalaýmen, jýyndyrýmen boldy.
- Qalaı tamaqtandyrdy?
- Árıne, adam jıirkenetindeı. Syldyr sý men kartoptyń bir-eki qabyǵy. Bar bolǵany osy. Sodan bizdi Germanııanyń Drezden qalasyna alyp keldi. Osy jerde bizdi otrıadtarǵa bóle bastady. Men týystarymnan kóz jazyp qaldym. Men túsken top Leıptsıg qalasyna jóneltildi. Munda avıatsııalyq zaýyt bolatyn. Sonyń mańyna jaıǵastyq. Bul zaýyt áli de bar. Sonda bir baıqaǵanym, nege ekeni belgisiz, ushaqtar bombylaǵanda zaýytty emes únemi bizdiń barakty bombylap ketetin. Biraq kórer kúnderim bar eken, sol bombylaýlardan da aman qaldym ǵoı.
- Leıptsıgtegi lagerde qansha bala boldy? Sizder qandaı jumystardy atqardyńyzdar?
- Bizdiń kishigirim lagerimizde 20 shaqty bala boldy. Barlyǵymyz bir jerde, bir barakta turdyq. Bizdi kún saıyn baraktyń aldyna shyǵaryp sapqa turǵyzyp qoıyp, nemistiń tártibine úıretetin. «Sender endi Germanııanyń bolashaǵysyńdar. Uly Germanııaǵa qyzmet etýge tıissińder. Uly Germanııa úshin ómirlerińdi qııýǵa daıyn bolyńdar», - degen sekildi áńgimeler aıtady olar. Qolymyzǵa kúrek, qaıla, sypyrǵy ustatyp aýlalardy, alańdardy, kóshelerdi, odan qala berdi zaýyttyń aýmaǵyn tazarttyrady. Nemis tiline úıretti. Tipti bizdi nemis tiline úıretetin kishigirim mektep te uıymdastyrylǵany esimde. 1945 jylǵa deıin osylaı ómir súrdik. Tamaq óte nashar. Ábden ash qursaq bolyp jadap-júdep ketkenbiz. Suıyqshalma bir kójeler ǵana beriletin.
- Al Keńes áskerleriniń Berlındi alǵandaryn, Jeńiske jetkenimizdi qalaı estidińiz?
- Esimde, dál 2 mamyr kúni lagerimizge bir antıfashıst keldi. Shal kisi. Sol: «Joldas orystar, búgin ekinshi mamyr kúni kapıtýlıatsııaǵa qol qoıyldy. Soǵys aıaqtaldy. Sizder azat etildińizder!» - dedi. Osylaısha men, alǵashqylardyń biri bolyp, soǵystyń aıaqtalǵandyǵyn estidim.
- Ári qaraı ne boldy?
- Kóp uzamaı bizge keńestik ofıtser keldi. Pogon taqqan keńestik ofıtserdi birinshi ret kórýimiz. Ol barlyǵymyzdyń jaǵdaılarymyzdy, qaıdan, qalaı kelgenimizdi táptishtep surady. Sodan keıin bizdi tamaqtandyrdy. Tórt jyl ishinde qarnym toıyp tamaq jegenim osy boldy. Al birer kúnnen keıin amerıkalyqtar óz kólikterimen bizderdi KSRO-nyń, dálirek Polshanyń shekarasyna jetkizip saldy. Oderdegi Frankfýrd qalasyna keldik. Odan ári Neıbýzdorg deıtin eldi mekenge jettik. Sol jerden otandyq «ZIS-5»deıtin áskerı mashınamen Reseıǵa qaraı tarttyq. Qart júrgizýshi qolyma kishigirim qyzyl jalaý ustatyp qoıdy. Men sol jalaýdy ustaǵan kúıi mashınanyń kabınasynda 1400 shaqyrym júrdim. Qýanyshymda shek joq. Sodan ózimniń Smolenskime keldim. Mashınadan túsip, sharshap-shaldyǵyp, qırap ketken vokzaldyń mańynda bir top adam otyr edik, bir ýaqytta janymyzdan eki qyz júgirip ótse bola ma!? Myna taǵdyr degendi qoısańshy. Anyqtap qarasam, meniń nemere ápkelerimmen bir mektepte oqyǵan qyzdar. Olar da meni tanı ketti. Sodan jón surasa bastadyq. Solardyń arqasynda naǵashy ápkemdi taýyp aldym. Meni sol kisi asyrap aldy.
- Ákeńiz she? Ol kisiniń taǵdyry qalaı boldy?
- Ákem soǵystan aman oraldy. Aýyr jaraqat alǵan. «Otan soǵysy» ordeniniń ıegeri. Ol soǵystan keıin Chelıabidegi tank zaýytynda tank qabyldap alýshy áskerı ókil bolyp jumys istep júripti. Sol arada naǵashy ápkem suraý salyp, ákemdi tabady. Ákem estı sala, 1945 jyldyń kúzi bolsa kerek, meni izdep Smolenskige keldi. Úıde shetteı bala shaǵa. Toǵyz bala qurtaqandaı bir bólmede jatamyz. Men peshtiń ústinde jatamyn. Jasym segizde. Sol kezde ákemniń bólmege kirip kelgeni áli esimde. Ákemdi birinshi men tanydym. Júregim jaryla «Ákeshim» dep janushyra umtylǵanym, óksigimdi basa almaı, ákemdi qapsyra qushaqtap uzaq ýaqyt jylaǵanym esimde. Bul sátti eske alý men úshin óte aýyr...
- Tórt jyl kórmeı, zaryǵyp kórisý, árıne kimniń de bolsa janyn egiltedi. Ákeńiz sizdi keıin ózine alyp ketti me?
- Iá. Máskeý arqyly ózine, Chelıabige alyp keldi. Ógeı sheshem qarsy aldy.
- Ógeı sheshem?
- Endi 1943 jyly Smolensk qalasy jaýdan azat etilgen soń ákem otbasyn izdeıdi ǵoı. Biraq Máskeý arqyly oǵan otbasyn nemisterdiń atyp tastaǵany jóninde habar keledi. Ákem qatty qaıǵyrady. Biraq endi tiri adam tirshiligin qylady ǵoı. 1944 jyly bir jas qyzǵa úılenipti. Biraq endi ol maǵan qaıdan týǵan anamdaı bolsyn!? Men ony kóp ýaqyt mama dep aıta almaı júrdim. Aıtqym-aq keledi. Biraq aıta almaımyn. Eshkim kóndire alǵan joq. Sodan bir kúni kórshilerim maǵan mynadaı qýlyq jasady. Oıymda eshteńe joq, qannen-qapersiz sabaǵymdy oqyp otyrǵanmyn. Bir kezde kórshi apaı bólmege júgirip kelip: «Vova! Júgir tez mamań shaqyryp jatyr!» - dese bola ma!? Shaılyǵyp qalǵan júregim dúrsildep ketti. As bólmege júgirip kirip: «Mama, mama! Ne bolyp qaldy?» - deppin! Mama degen sóz júregimen atylyp shyqty. Sodan... bastaldy da ketti. Sodan bastap ógeı anamdy mama deıtin boldym. Týǵan anamdaı bolyp ketti.
- Almatyǵa qalaı keldińiz?
- Barnaýyl qalasynda turatynbyz. Ákem tank dıvızııasynda rota komandıriniń tehnıka jaǵynan orynbasary. Bir kúni: «Vova, Almatyǵa barǵyń kele me?» - dep surady. Men: Árıne, almaǵa toıatyn boldym ǵoı, - dep qýandym. Sodan 1954 jyly Almatyǵa kóship keldik. Shagabýdınova kóshesinde turdyq. Birinshi qabatta biz, ekinshi qabatta maıor Bondarenkonyń otbasy turdy. Onyń qyzyn sonaý Barnaýyl qalasynda pıoner lagerinde kórgenmin. Keıin qyzy Almatyǵa oqýǵa túsýge keldi. Men Tashkent tank ýchılışesine tústim. Ol Qazaq ulttyq ýnıversıtetine tústi. Sodan ne kerek, 1957 jyly zańdy nekege turdyq. 1958 jyly ekeýmiz de oqýymyzdy bitirdk. Sodan, meniń áskerı syǵandyq ómirim bastaldy!
- Vladımır Mıhaılovıch! Osy Uly merekege oraı tilegińizdi bildirseńiz!
- .....Eshqashanda soǵys bolmasyn!...(Vladımır Mıhaılovıch budan ári kózine jas alyp, únsiz qaldy)
- Vladımır Mıhaılovıch! Ýaqytyńyzdy bólip, ómirińiz týraly áńgimelep bergenińizge rahmet! Denińiz saý bolsyn!