Eset Kókiuly

Eset Kókiuly (1667-1749) – qazaq halqynyń jońǵar basqynshylaryna qarsy kúresinde esimi elge tanylǵan áıgili batyrlarynyń biri.

Shyққan tegi Kishi jүzdiң Jetirýynyң ishindegi tama rýynan. Batyrdyң ata-babalary қazirgi Tatarstan astanasy Қazan қalasynyң maңyn jaılap, sol kezdegi tarıhı-saıası oқıғalarғa belsen қatysқan tұlғalar, al, әkesi Kөki өz zamanynda aty shyққan batyr boldy. Ol jaýғa үnemi taısalmaı týra shabatyndyқtan «Taımas batyr» atanypty. Tarıhshylar Salқam Jәңgir han joңғardyң Batyr қoңtaıshysynyң 50 myңdyқ әskerine 600 jaýyngermen қarsy tұryp, shaıқasyp jatқanda 20 myң әskermen kөmekke keletin Jalaңtөs baһadүr jasaғynda Kөki batyrdyң da bolғandyғyn, sonda onyң shep bұzyp, үlken erlik kөrsetkenin jazady. Jaýyngerlik zamanda týyp, kүrespen eseıip, er jetken tұrғylastary sııaқty Eset batyr da el қorғaý joryқtaryna erte aralasty. Jeke erligimen kөzge tүsip batyr atandy. Tәýke han tұsyndaғy jeңisti shaıқastarda Eset batyr Kishi jүz қolyn bastady. Osyndaı shaıқastardyң birinde naızagerligimen kөzge tүsip, eren erlik kөrsetken Esetke rıza bolғan Tәýke han keıin ony shaқyryp alyp, «Aıbatyң asa tүssin, naızaң mұқalmasyn, el namysy tұzdyғyң bolsyn» dep bata beripti degen әңgime bar. Eset batyr әıgili «Aқtaban shұbyryndydan» keıin el bolyp birigip, joңғarlarғa қarsy alғashқy alapat soққy bergen Bұlanty shaıқasyna қatysyp, ezilgen eldiң eңsesin kөtertken ұly jeңiske өz үlesin қosty. Al tarıhı betbұrys jasaғan Aңyraқaı soғysynda ol Kishi jүz құramynyң týyn kөtergen atoıshy boldy. Eset batyr tek jalaң қylysh batyr ғana emes, sondaı-aқ aқyl-parasatymen bүkil Jetirýdy bılegen, kөrshi bashқұrt, қalmaқtarmen mәmilegerlik қarym-қatynas ornatyp, talaı қantөgistiң betin қaıtarғan saıası basshy retinde de esimi tarıhta қaldy. 1740 jyly orys basқynshylary Jaıyқ boıyndaғy қazaқtardy ata қonystarynan yғystyra bastaғan kezde batyr 2000-ғa jýyқ қolymen Әbilқaıyr hannyң jasaғyna қosylyp, әdiletsizdikke қarsy shyқty. 1748 jyly Orynbor gýbernatorynan өz ұlysynyң Jaıyқ boıyna jaılaýyna rұқsat sұraıdy. Patsha әkimshiliginiң өkili Kishi jүzge bedeldi batyrdyң, rýbasynyң өtinishin amalsyz oryndaýғa mәjbүr bolypty. Eset batyrdyң keıingi өmiri Әbilқaıyr hannyң saıasatymen tyғys baılanysta boldy. Hannyң қasynda bolyp, aқyl-keңesin berdi, han men halyқ arasyna tүsken jaryқshaқty dәnekerlep bitistirýshisi bola bildi. Әsirese, orys patshasynyң қol astyna өter kezdegi han basyna үıirilgen қaýip bұltyn seıiltýde sol kezdiң tarıhı iri tұlғalary Bөgenbaı, Jәnibek batyrlarmen birlese otyryp, oғan үlken kөmek kөrsetti. Reseımen қarym-қatynasty jaқsartýdaғy siңirgen eңbegi үshin patsha өkmeti oғan «tarhan» ataғyn berdi. 82 jasynda dүnıeden ozғan batyrdyң denesi Aқtөbe oblysyndaғy «Bestamaқ» stansysynyң shyғys jaғyna jerlengen. Basyna kesene tұrғyzylғan.Derekkөzi: Қazaқstan tarıhy entsıklopedııasy «Tarıhı tұlғalar» kitaby