Ertis ormany: órtengen baılyqtyń orny tola ma
Órtengen ormannyń jartysynan astamy qalpyna keltirildi
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda Qazaqstannyń biregeı janýarlar jáne ósimdikter álemin saqtaý máselesi árdaıym ózekti bolyp qala beretinin atap ótken edi.
«Memleket aldaǵy ýaqytta da keń baıtaq dalamyzdy jáne ormanymyzdy órtten qorǵaý úshin barlyq qajetti sharany qabyldaıdy. Qazaqstannyń tabıǵaty óte baı jáne alýan túrli. Alaıda orman-toǵaılar jerimizdiń 5 paıyzyn ǵana alyp jatyr. Tabıǵattyń ár alýandyǵyn saqtaý úshin biz orman alqaptaryn kóbeıtýimiz qajet. Bul mindet elimizdiń turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýy úshin de óte mańyzdy. Elimizdi kógaldandyrý jumysynyń qarqyny jaman emes. Toqtap qalmaı, ony jalǵastyrý qajet. «Semeı ormany» aıasynda orman tuqym baǵy bar. Bul – Ortalyq Azııadaǵy halyqaralyq ozyq talaptarǵa saı kóshet ósiretin birden-bir keshen. Osy jobany basqa da ormandy aımaqtarda júzege asyrǵan abzal. Orman-toǵaıdy kóbeıtý búkil eldi jumyldyratyn naǵyz halyqtyq ıdeıaǵa aınalýy kerek», - dedi Prezıdent.
«Semeı ormanymen» ushtasyp jatqan Pavlodar oblysyndaǵy «Ertis ormany» rezervatynyń aldynda búginde zor mindetter tur. Aıryqsha qorǵalatyn aýmaqtyń jalpy aýdany - 277 961 gektar bolsa, onyń ishinde ormanmen kómkerilgen jerler - 163 296 gektar. Syrt qaraǵanda, bul tsıfrlar asa kóp bolyp kórinbegenimen, shyn máninde jalqaraǵaı ormandaryn saqtaý - óte jaýapty is.
Ertis boıyndaǵy qara orman ótken ǵasyrdyń 90-jyldary asa kóp qasiret tartty. Tájirıbeli ormanshylardyń sózine súıensek, táýelsizdik alǵannan bergi jyldary óńirimizdegi jalqaraǵaı ormandarynyń 40 paıyzynan aıyrylyp qalyppyz. Shamamen 72 myń gektardan astam qaraǵaı ormandary alapat órtten janyp ketken. Osydan-aq aımaq ekologııasy men tabıǵı baılyǵyna qanshalyqty orasan zor shyǵyn kelgenin bilýge bolady. 2003 jyly rezervat qurylǵanda ormandaǵy órtti azaıtyp, aǵash beldeýlerin kóbeıtý maqsat etilgen edi. Búginde sol shyǵynnyń biraz bóligi bútindeldi, ıaǵnı 21 jyl ishinde 45 435 gektar alqapta ormandy qalpyna keltirý jáne aǵash ósirý jumystary júrgizildi.
Maman tapshylyǵy - bógeý
«Ertis ormany» memlekettik orman tabıǵı rezervaty bas dırektorynyń mindetin atqarýshy Qazbek Ámetovtiń aıtýynsha, bıyl 3 myń gektarǵa jýyq jerge qaraǵaı kóshetterin otyrǵyzý josparlanǵan.
- Rezervattyń 2024 jylǵa arnalǵan ormandardy molyqtyrý men orman ósirýdiń keshendi josparyna sáıkes, 2828 gektar alańda orman kóshetterin otyrǵyzý josparlanǵan. Otyrǵyzý materıalynyń jalpy sany - 14 mln 568 myń dana. Jartysyn kóktemde otyrǵyzsaq, qalǵanyn kúzde egemiz. Jalpy orman qorǵaý baǵytyndaǵy jumystarymyz josparǵa sáıkes júrgizilip jatyr. Deıturǵanmen, bizdiń mekemede mamandar jetispeýshiligi bar. Maýsymdyq jumyskerler, onyń ishinde munara baqylaýshylary, órt sóndirýshiler, kólik júrgizýshileri, traktor júrgizýshileri jetispeı jatady. Bul máseleni enbek.kz portaly, jumyspen qamtý ortalyqtarymen, jergilikti ákimdiktermen birtindep sheship jatqan jaıymyz bar. Toraıǵyrov ýnıversıtetimen jáne Pavlodar memlekettik tehnologııalyq kolledjimen orman sharýashylyǵy mamandaryn daıyndaý týraly kelisimshart bar. Al búginde qyzmetkerlerdiń shtattyq sany - 307 adam. Onyń ishinde 285 adam - memlekettik ınspektor. Qyzmetkerlerimizdiń ortasha jas shamasy - 40-45 jas, - deıdi mekeme basshysy.
Sońǵy jyldary orman sharýashylyqtaryn qajet tehnıkamen qamtamasyz etý jaqsara túsken. Rezervatta 39 órt sóndirý jáne 21 patrýldik tehnıka, 85 traktor (onyń ishinde 37 órt sóndirý traktory) bar. Bul - bekitilgen normatıvterdiń 100 paıyzy. Bıyl LOVOL-1054 markaly segiz traktormen jáne bir GAZ 3308 ATs markaly órt sóndirý mashınasymen tolyqty. Sondaı-aq JAC markaly bir patrýldik avtomashına satyp alyndy. Taǵy 7 traktor, 34 birlik Jac T6 shaǵyn orman órtin sóndirý keshenin satyp alý josparlanyp otyr.
Jańa júıe orman órtin azaıtty
Bıylǵy jaz «Ertis ormanyndaǵy» orman kúzeti úshin jaıly ótti deýge bolady. Jyldyń alǵashqy 9 aıynda 38 órt oqıǵasy tirkeldi. Onyń 33-i naızaǵaı saldarynan tutanǵan. Jalpy orman alqabynyń 4,3 gektaryna 1 mln teńgeden astam materıaldyq shyǵyn keltirildi. Orman órtiniń týyndaýyna sebep bolǵan eki adam ákimshilik jaýapkershilikke tartylyp, iri kólemde aıyppul arqalady. Bıyl bıýdjetten 2 mlrd teńge bólinip, orman órtterin erte anyqtaý jáne aldyn alý maqsatynda teplovızorlar jáne joǵary sapaly beınekameralary bar 23 munara ornatyldy.
Orman órtterin erte anyqtaý júıesi – orman monıtorıngine arnalǵan baǵdarlamalyq-apparattyq keshen. Osy keshen shuǵyl túrde is-sharalardy qabyldaýǵa jáne órt qaýiptiligi joǵary maýsymda orman órtterinen bolatyn zalaldy aıtarlyqtaı azaıtýǵa múmkindik berdi. Órtti anyqtaý táýlik boıy 360 gradýsqa qaraıtyn jáne 30 km deıingi radıýsta jaǵdaıdy tirkeıtin beınebaqylaý kameralarynyń kómegimen júzege asyrylady.
«Baqylaý aýmaǵy 10 myń gektarǵa deıin jetedi. Munaralar meteorologııalyq monıtorıng júrgizetin jáne naızaǵaılardyń túsýin tirkeıtin júıemen jabdyqtalǵan. Atalǵan júıe táýlik boıy jumys isteıtindikten orman órtterin anyqtap qana qoımaı, orman zańnamasyn buzýshylardy da anyqtaýǵa múmkindik beredi. Kameralar túsirgen beınejazbalar 30 táýlikke deıin saqtalady», - deıdi mekeme basshysy.
Moratorııdiń teris áseri de bar
Buǵan deıin Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń buıryǵymen 2029 jyldyń 1 qańtaryna deıin «Ertis ormany» tabıǵı rezervatynda aǵashtardy kesýge tyıym salynǵany málim. Alaıda ormandaǵy aǵashtar men butalardyń barlyq túri boıynsha kesýge tyıym salý saý ekpelerdiń kebýine jáne zaqymdanýyna ákelip soqtyrýy múmkin eken. Rezervat mamandarynyń pikirinshe, moratorııdi engizý ormandardyń ósýine jáne saqtalýyna teris áser etedi. Sebebi, jyl saıyn úlken aýmaqtarda aǵash dińderi qýrap jatady. Olardy ýaqytynda tazalap otyrmasa bolmaıdy. Sondyqtan komıtet aldaǵy ýaqytta bul máseleni eskere otyryp, belgili bir sanıtarlyq ózgerister qabyldaıdy degen úmit zor.
Aıtyp óteıik, mekemedegi ǵylym aqparat jáne monıtorıng bóliminiń mamandary jyl saıyn ósimdikter álemine túgendeý jumystaryn júrgizedi. Bıylǵy zertteý qorytyndysy boıynsha buryn-sońdy kezdespegen ósimdiktiń 15 túri anyqtaldy, biraq olar Qyzyl kitapqa engizilmegen. Negizi jalqaraǵaı ormandarynda ósimdikterdiń 232 túri ósedi, onyń 7 túri Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna eńgizilgen. Atap aıtqanda, «kóktemgi adonıs», «uıqyshóp», «sary uıqyshóp», «buǵy kladonııasy», «seleý», «kádimgi emen», «Pavlov ıtmuryny». Rezervat aýmaǵyn bulan, elik, qasqyr, qoıan, túlki, sileýsin, qarsaq, borsyq, tıin, qur, shil mekendeıdi. Munda elimizdiń Qyzyl kitabyna engen orman sýsary, búrkit, bezgeldek, úki, ıtelgini ushyrastyrýǵa bolady.
Oblystyń orman qorǵaý salasynda qandaı máseleler bar?
Statıstıkalyq derekterge súıensek, sońǵy bes jylda Pavlodar oblysyndaǵy orman sharýashylyqtarynda aǵash urlyǵyna qatysty 216 oqıǵa tirkelip, memleketke jalpy somasy 64,6 mln teńgeden astam zalal keltirilgen. Іs júzinde tabıǵı orman qorynyń 2766,3 tekshe metri otalyp ketken. Bul - az shyǵyn emes.
Pavlodar oblystyq orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasynyń basshysy Rýslan Tólepbaevtyń aıtýynsha, sońǵy jyldardaǵy qýańshylyq saldarynan egilgen tal-terekterdiń basym bóligi qýrap qalǵan. Buǵan qosa, orman alańdarynda maldyń baqylaýsyz jaıylatyny, orman órtteri, oblys ákimdigi qaramaǵyndaǵy úsh orman mekemesinde turaqty orman tálimbaqtarynyń bolmaýy da bul máseleni ýshyqtyryp otyr.
- Aımaqta úsh tálimbaq bar, olardyń ekeýi - «Ertis ormanynda», bireýi - Baıanaýyl ulttyq parkinde. Bul eki tabıǵı qorǵaý mekemesi óz qajettilikterin tolyq óteıdi, al oblys ákimdigine qarasty úsh orman mekemesi aǵash otyrǵyzýǵa arnalǵan materıaldy memlekettik satyp alý portaly arqyly alýǵa májbúr. Prezıdenttiń ormandardy molyqtyrýdy ulǵaıtý jónindegi baǵdarlamasyna baılanysty sońǵy 4 jylda kóshetterge degen suranys artty. Alaıda memlekettik satyp alýlar kóbine sozylyp, kóshetter orman tuqymdaryn aýdandastyrý qaǵıdalaryna sáıkes qabyldanbaıdy. Tasymaldaý kezinde aǵashtardyń tamyr júıesi qurǵap ketedi, tasymaldaý reglamenti saqtalmaıdy. Sondyqtan kóshetter ózimizdiń tuqymdardan, ózimizdiń búrshikterden alynýy kerek. Tek solaı ǵana tirshilikke beıimdilikti arttyryp, orman qoryn kóbeıtýge bolady. Al qazirgi ýaqytta úsh orman sharýashylyǵy mekemesinde kóshetter tapshylyǵy 722,2 gektar alqapta baıqalady, - deıdi ınspektsııa basshysy.
Búginde Ortalyq Azııadaǵy jalǵyz halyqaralyq standarttarǵa sáıkes aǵash otyrǵyzýǵa arnalǵan materıaldardy ósirý boıynsha orman-tuqymdyq keshen «Semeı ormany» memlekettik orman tabıǵı rezervatynyń bazasynda jumys isteıtinin atap ótken abzal. Bul joba Qazaqstannyń alty orman aımaǵynda júzege asyrylyp, oǵan Pavlodar oblysy da engen. Ákimdik qaramaǵyndaǵy orman qorǵaý mekemeleriniń bazasynda jabyq tamyr júıesi bar otyrǵyzý materıaldaryn ósiretin tálimbaqtar qurý josparlanyp otyr. Bul jobany qarjylandyrý kózi retinde Ónerkásipti damytý qory paıdalanylyp, qarjylandyrý lızıng jáne nesıeleý arqyly júrgizilmek. Joǵary tehnologııaly orman keshenderin qurý kóshet materıaldaryn jyldam jáne sapaly ósirýge múmkindik beredi. Nátıjesinde ol orman alqaptaryn kóbeıtýge oń áser etedi degen senim artylyp otyr.
Jalpy, Pavlodar oblysy aýmaǵyndaǵy 478,7 myń gektar orman qoryna nebári 625 adam jaýapty. «Ertis ormany» men Baıanaýyl ulttyq tabıǵı parkinde órtke qarsy tehnıkamen qamtamasyz etý deńgeıi 100% bolsa, jergilikti orman mekemelerinde nebári 84% ǵana.
- Tehnıkany jańartý jumystary júrgizilip, onyń ishinde orman órt sóndirý stansalarynyń modýlderi satyp alynyp jatyr. Alaıda rezervat pen ulttyq parktegi tehnıkanyń 80%-ǵa jýyǵy eski, ıaǵnı qoldanys merzimi ótken. Sonymen qatar, 11 orman sharýashylyǵynda órtke qarsy qyzmet úshin qoımalar men órt sóndirý quraldaryn saqtaýǵa arnalǵan ǵımarattar jetispeıdi nemese talaptarǵa saı kelmeıdi. Bul ǵımarattardyń barlyǵy 1960-1970 jyldary salynǵan. 2023 jylǵy 1 shildeden bastap orman qorǵaý qyzmetkerleri men maýsymdyq jumysshylardyń jalaqysyn eki esege ulǵaıtý sharalaryna qaramastan, oblystaǵy orman sharýashylyqtarynda joǵary bilikti kadrlardyń jetispeýshiligi máselesi sheshilmegen. Ásirese, shalǵaıdaǵy orman sharýashylyǵy bólimshelerinde bul másele ózekti bolyp otyr. Kadr tapshylyǵy turǵyn úı men áleýmettik qoldaýdyń (kóterme aqy, jaǵdaı jasaý) jetkiliksizdiginen týyndaıdy. Bul jas mamandardyń aýyldyq jerlerde jumys isteýge kelýine kedergi keltirip otyr, - dep qalyptasyp otyrǵan máselelerdi ashyq jetkizdi Rýslan Tólepbaev.
Ormanshylardy yntalandyrý jetispeıdi
Bir kezderi «Ertis ormany» mekemesin basqarǵan tájirıbeli ormanshy, eńbek ardageri, Aqqýly aýdandyq máslıhatynyń depýtaty Tólegen Shakarmanov sońǵy 20 jylda joǵaltqan orman qoryn qaıta qalpyna keltirýge bolady degen pikirde.
- Rezervattaǵylar aldaǵy jyldary qaraǵaı kóshetterin egý, ormandy kúzetý jumystaryn júıeli uıymdastyryp, orman sharýashylyqtarynyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy nyǵaıtyla berse, kóp nátıjege qol jetkizýge bolady. Alaıda mekemeniń basshylyǵy jıi aýysýy sońǵy jyldary belgili bir keleńsizdikterdi týdyryp otyr. Buǵan deıingi basshylarynyń keıbiri zańsyzdyqqa jol berip, sottalyp ketti. Orman urlyǵy beleń alyp, kóldeńen kók attylar oılaryna kelgenin jasady. Bul beıbastaq áreketterdiń sońǵy jyldary azaıǵany baıqalady. Endigi rette orman kúzetin nyǵaıtyp, quqyqtyq turǵydan jaýapkershilikti kúsheıte túsetin arnaıy zańdar qabyldanýy kerek. Al ormanshylardyń mártebesin kóterip, eńbekaqylaryn ósirgen abzal. Sonda ynta da, jumys kórsetkishteri de arta túsedi, - deıdi sala ardageri.
Shynynda ormanshynyń eńbegi aýyr, sonysyna qaramastan jalaqylary óte az. Jazǵy ýaqyttaǵy órt qaýipti kezeńde ormanshynyń taǵdyry bir órtte qıylyp kete barýy múmkin. Alaıda sondaı alapat mezgilde bastaryn báıgege tigetin qyzmetkerlerge eshbir qosymsha tólemaqy qarastyrylmaıdy. Tabıǵat bergen mol nesibeni osy kúıinde saqtap qalý úshin ony qorǵaýshylardyń adal eńbegi de laıyqty eskerilýi kerek. Mamandardyń aıtýynsha, qalpyna keltirilgen orman jamylǵylaryn sharýashylyqqa paıdalaný úshin keminde 70-75 jyl ýaqyt qajet. Al Pavlodar oblysyndaǵy jalqaraǵaı ormandarynyń aýmaǵy - elimizdegi jalpy orman qorynyń nebári 0,04 paıyzy ǵana. Onsyz da az ǵana relıkti ormanǵa strategııalyq tabıǵı baılyq retinde qaraıtyn ýaqyt jetti.
Eske sala keteıik, buǵan deıin Ertis ormanyn órtten qorǵaý júıesi álsiz ekenin, eski stansalar men tehnıka tilsiz jaýǵa tótep bere almaı otyrǵanyn jazǵan edik.
Al Ertis ormanyn otap satqan burynǵy bas dırektor 150 mln teńge zalal ákelgen.