Ertis gıdrometallýrgııa kombınaty Ertis ózenine 3 myńǵa jýyq sibir bekiresin jiberdi
Pavlodar oblysy aýmaǵynda polımetall jobasyn júzege asyryp jatqan áleýetti kompanııanyń mundaı ekologııalyq is-sharasy buǵan deıin Qostanaı men Shyǵys Qazaqstan aımaqtarynda júrgizilgen. Tabıǵat qorǵaý maqsatyndaǵy balyqtandyrý jobasy endigi kezekte Ertis-Baıan óńirinde sátti jalǵasyn taýyp otyr.
«Ertis gıdrometallýrgııa kombınaty» JShS bas dırektory Arman Beısembınov bul – kásiporynnyń alǵashqy ekologııalyq sharasy ekenin atap ótti.
- Ertis ózenin balyqtandyrý - bul máseleni ábden zerdelep baryp atqarylyp otyrǵan sharýa. Kompanııa áýeli sý aıdynyna tuqy balyǵyn jiberýdiń qyr-syryn zerttedi. Deıturǵanmen jergilikti ıhtıolog ǵalymdar tuqy Ertiske tán balyq emes ekenin aıtqan soń, biz ózende ejelden tirshilik etetin, búginde Qyzyl kitapqa engen sibir bekiresin jiberýge sheshim qabyldadyq. Bul elimizdegi eń uzyn sý arterııasyndaǵy janýarlar dúnıesin kóbeıtýge az da bolsa qosqan úlesimiz. Sonaý erte zamandarda sibir bekiresi Ertis ózeni arqyly Zaısan asyp, Qara Ertiske jetken desedi. Ókinishke qaraı, túrli jaǵdaılar saldarynan onyń sany búginde óte sırep ketken. Balyqtyń bul túrin endigi kezekte kóbeıtý qajet dep oılaımyz jáne oǵan biz múddelimiz,-dedi seriktestik basshysy.
Aktsııa aıasynda ózenge 3 myńǵa jýyq sibir bekiresi (jalpy salmaǵy 3 tonnadaı) bosatyldy. Jasy 1,5-3 jyldy quraıtyn jas bekireler ózenniń Pavlodar aımaǵyna jersińip ketetinine ǵalymdar úlken úmit artatyndaryn jetkizdi. Óz kezeginde «Ertis gıdrometallýrgııa kombınaty» JShS basshylyǵy sırek balyqtyń ósip-ónýine baılanysty monıtorın júrgizemiz dep sendirip otyr.
Sibir bekiresi - bekire tárizdiler otrıadyna jatatyn, Ertis ózenindegi eń iri balyq. Sibir ózenderinde keńinen taralǵan. Dene turqy 3 metrge, salmaǵy – 200 kg-ǵa deıin jetedi. Óte baıaý ósetin balyq, atalyǵy 11-13 jasqa tolǵanda jynystyq jaǵynan jetiledi. Al urǵashysy ýyldyryq shashýǵa 17-18 jasqa tolǵanda ǵana qabiletti. Balyqtyń ómir súrý uzaqtyǵy shamamen - 60-70 jyl.
Bekire tuqymdas balyqtar búginde elimiz boıynsha tek Óskemen, Qaraǵandy jáne Atyraý óńirlerinde ǵana qoldan ósiriledi. Shyǵys Qazaqstandaǵy «Ost Fish» kompanııasynyń ókili aıtyp ótkendeı, buǵan deıin Ertis ózeniniń Abaı oblysyndaǵy tusyna sibir bekiresi jiberilip, joba óz nátıjesin bergen. Bekireler ózen boılap ketip qalmaı, aımaqta qystap shyqqan. Bul jaǵdaı ózenniń Abaı jáne Pavlodar oblystaryndaǵy aýmaqtarynda balyqtyń atalǵan túri úshin qorektiń mol ekenin bildirse kerek. Qarjylandyrý jetkilikti bolsa, aldaǵy ýaqytta balyqtandyrý is-sharasy jalǵasyn taba beredi.
Toraıǵyrov ýnıversıtetiniń qaýymdastyrylǵan professory, ıhtıolog ǵalym Aleksandr Ýbaskın Ertis ózeninde taralǵan balyqtardyń ereksheligi men faýnasy jóninde óz derekterimen bólisti.
- Osydan 100 jyl buryn Ertistiń Pavlodar qalasy ornalasqan jerge toqtaıtyn jámshikter (arba aıdaıtyndar) dámhanadan quımaqqa jáne qara ýyldyryqqa tapsyrys beredi eken. Bul jaǵdaı sol kezeńderde sibir bekiresiniń Ertis ózeninde óte mol bolǵanyn bildiredi. Ókinishke qaraı, adamdar ony tonnalap aýlaı bastaǵanyna jáne ózen aınalasyn lastaıtyn zaýyt-fabrıkalardyń kóptep salynǵanyna baılanysty bekireniń bul túri sırep qaldy. Sibir bekiresi – Ertis ózenin mekendeıtin balyqtardyń ejelgisi, ıaǵnı aborıgen túri. Ony aýlaýǵa tyıym salynǵanyna 40 jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Sibir bekiresiniń genin taza qalpynda saqtap, keleshek urpaqqa qaldyrý asa mańyzdy. Alaıda olardyń popýlıatsııasy, qory, ómir súrý, qorektený erekshelikteri múlde zerttelmeıdi. Tipti, Ertis ózenindegi balyq qorynyń ónip-ósýine qatysty ǵylymı zertteý joqtyń qasy. Negizi ózendegi balyqtardyń birneshe tıpi bar. Sonyń biri – jartylaı óristegish balyqtar. Olar kezinde Shyǵys Qazaqstandaǵy kaskadty sý qoımalary salynbaı turǵanda Ertistiń joǵary jaǵyna ketip, sol jaqta ýyldyryq shashyp, qaıtyp otyrǵan. Alaıda GES-ter men qoımalardyń, úlken óndiris oryndarynyń salynýynan bul tabıǵı balans buzyldy. Óıtkeni plotına qurylysy olardyń ýyldyryq shashýǵa baratyn jolyn qıyp tastady da, negizgi tabıǵı ýyldyryq shashatyn jerine jetpeı qaldy. Sibir bekiresi Shyǵys Qazaqstannyń sý qoımalarynda, Ertiste quryp barady. Ony kóbeıtýdiń joldaryn izdeý búgingi kúnniń asa mańyzdy máselesi bolyp otyr. Sońǵy ýaqytta ózenge kóbine tuqy men sazan jiberilip jatqanyn ǵalym retinde óz basym quptaı qoımaımyn. Sebebi ol Ertis ózeni úshin syrttan kelgen balyq túri. Qyrýar qarajat bólinip, balyqtandyrý júrgizilip jatyr, biraq bul sharýanyń nátıjesin zerttegen eshkim joq. Sondyqtan endige rette Ertiske tek ózenge tán sibir bekiresi jiberilýi kerek dep esepteımin, - deıdi ǵalym
Zaısan-Ertis oblysaralyq basseındik balyq sharýashylyǵy ınspektsııasynyń Pavlodar balyq ınspektsııasy bóliminiń basshysy Samal Temirbolatova mundaı ekologııalyq is-shara Ertis ózenindegi florany saqtaýda mańyzdy rol oınaıtynyn jetkizdi. «Ertis gıdrometallýrgııa kombınaty» JShS-nyń Ertistegi janýarlar álemin qorǵaý men kóbeıtýge umtylyp otyrǵany ábden quptarlyq jáne úlgili is ekenin aıtty.
«Ertis ózenine sibir bekiresin jiberý sońǵy ret osydan 10 jyl buryn bolǵan eken. Bul bastamany oblysymyzdyń ózge de óndiristik kásiporyndary jalǵastyryp, bekire tuqymdas balyq túrin kóbeıtýge atsalysady dep oılaımyz. Óńirdegi ózen-sýlardy balyqtandyrý negizinen jyl saıyn sý paıdalanýshylar esebinen júrgizilip kele jatyr. Olar sý aıdyndaryna tuqy balyǵyn jiberedi. Bul turǵyda qorshaǵan ortaǵa keltirilgen zalaldy óteý úshin balyqtandyrý sharalaryn júrgizip otyrǵan sýbektilerdi de atap ótýge bolady. Máselen ótken jyly 300 myńnan astam tuqy shabaǵy ózenge bosatyldy. Q.Sátbaev atyndaǵy sý arnasy kanaldyń sý toraptaryna bir mıllıonnan astam shabaq jiberdi. Aldaǵy ýaqytta biz balyqtandyrý sharasy boıynsha birtindep sibir bekiresine kóshemiz. ıAǵnı tuqy balyǵy emes, sibir bekiresi jiberilip otyrady. Búgin bosatylǵan 3 myńǵa jýyq sibir bekiresi jaqsy ósip-ónip ketedi degen senimdemiz. Al jalpy bizdiń Ertis ózeninde balyqtyń 12-den asa túri kezdesedi», deıdi bólim basshysy.
Shara barysynda jınalǵan kópshilik, jastar men oqýshylar sırek kezdesetin sibir bekiresin tamashalap, óz qoldarymen ózenge bosatty. Syrt pishini óte ásem sý janýaryna qatysty óz oı-pikirlerimen bólisti.
Atap óterligi, tabıǵat qorǵaý maqsatynda ótkizilgen aktsııaǵa oraı «Ertis gıdrometallýrgııa kombınaty» JShS mektep oqýshylary arasynda sý janýarlaryn beıneleýden sýret saıysyn uıymdastyrǵan. Bul kúni ásem tabıǵat aıasynda atalǵan baıqaýdyń qorytyndylary shyǵaryldy. Qazylar alqasy jumystaryn úzdik dep tanyǵan jas sheberlerge kompanııa atynan baǵaly syılyqtar tartý etildi.