ERLІK ShEJІRESІ: Uly Otan soǵysynda erekshe rotanyń komandıri bolǵan kapıtan K.Jáńgirovtiń esimi umytylmaıdy

ORAL. 25 sáýir. QazAqparat - Qaratóbelik Kenjeǵalı Jáńgirov Uly Otan soǵysynyń qaq ortasynda júrip, 399-atqyshtar dıvızııasy 1343-atqyshtar polkiniń quramyndaǵy batyl komandırlerdiń biri boldy. Taktıkalyq jeńiske ıe bolǵany úshin áskerı qolbasshylar marapattalatyn Aleksandr Nevskıı ordeniniń ıegeri atanýy osyǵan  dálel.

Uly Otan soǵysynda erekshe rotanyń komandıri bolǵan kapıtan K.Jáńgirovtiń ómir joly týraly onyń nemeresi Marǵulan Nuǵmanov bylaısha áńgimelep berdi.

Kenjeǵalı Jáńgirov budan týra 100 jyl buryn, 1912 jyly 15 naý­ryzda Qaratóbe aýdanynyń Aqkól eldi mekeninde dúnıege kelgen. 1930 jyly qazaq mektebiniń 7 synybyn bitirgennen keıin Kenjeǵalı aýyldaǵy óndiristik jáne qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasty. Ol «Aqqozy» sharýashylyǵynda tehnık hatshy, Qaratóbe baılanys bólimshesinde qyzmetshi bolyp jasady. 1936 jyldyń basynan 1942 jylǵa deıin Jympıty aýdanynyń mádenıet bóliminde eńbek etti. Osynda júrip Uly Otan soǵysyna attandy.

Kenjeǵalı Jáńgirov maıdan dalalarynda naǵyz qaharmandyq erliktiń úlgilerin kórsetti. Áskerı ómirdiń alǵashqy kúnderin Týla, Kýrsk baǵytynda bastady. 1942 jyldyń sáýirinen 1943 jyldyń jeltoqsanyna deıin 1285-atqyshtar polkiniń quramynda vzvod komandıri bolyp alǵashqy urysqa qatynasyp, keıinnen áskerı bilimin jetildirip, kishi komandır ataǵyna ıe boldy. 1943 jyldyń qyrkúıek aıynan bastap soǵys aıaqtalǵansha erekshe atqyshtar rotasynyń komandıri bolyp, Ortalyq maıdanda, odan keıin Brıansk maıdanynda jaýyngerlerdi erlik pen jeńis jolyna bastady. Ol erekshe rotaǵa komandır bolyp, talaı qıyn tapsyrmalardy tapqyrlyqpen oryndaı bildi.

...Bul 1944 jyldyń 20 qańtarynda bolǵan edi. Keńes Qarýly Kúshteri búkil jaýdy óz jerine karaı myqtap tyqsyryp bara jatqan kez bolatyn. Bizdiń áskerler Narva ózenine qaraı taqap qalǵan. Arǵy jaǵynda dushpannyń myqty bekinisi. Súıem jer attasań - qaterge aıaq basqanyń. 1343-atqyshtar polkine Narva ózeninen ótýge buıryq berildi. Onyń ishinde K.Jáńgirov basqaratyn rota ózennen birinshi bolyp ótýi tıis. Buryn da talaı qıyn tapsyrmalardy oryndap, shaıqasta shynyqqan, onyń ústine dushpannyń aıla-tásilin ábden bilip alǵan jaýyngerler tipti júreksiner emes. Rota soldattary qarý-jaraqty saılap, ótetin shebin belgilep aldy.

Qarsylastar da tek jatqan joq. Keńes áskerlerine bóget jasaý úshin ózenniń muzyn oıyp tastaǵan. Degenmen bizdiń jaýyngerler qapysyn taýyp, ózennen aman-esen ótip alyp, dushpanǵa tarpa bas salady. Keńes soldattarynyń tegeýrindi ekpinine tótep bere almaǵan dushpan áskerleriniń artyna qaıyrylyp qaraýǵa da shamasy kelmedi. Sol kúngi shaıqasta rota oljasyz bolmady. 17 jaýdy jer jastandyryp, 8-in qolǵa túsirdi. Onyń ishinde bir ýnter ofıtseri bar. Kelesi kúni rotanyń oljasy odan da qomaqty boldy. Nemistiń 50 qaraqshysyn atyp túsirip, bir ushqyshy tutqynǵa alyndy.

Narva túbindegi shaıqasta tapsyrmany oıdaǵydaı oryndap, fashısterdiń quramasyn joıýda taktıkalyq jeńiske ıe bolǵany úshin rota komandıri K.Jáńgirovti qolbasshyǵa laıyq Aleksandr Nevskıı ordenimen marapattady.

Kapıtan K.Jáńgirovtiń maıdan dalasynda jasaǵan erlikteri týraly 1975 - 2003 jyldar aralyǵynda oblystyq, aýdandyq baspasóz betterinde oblystyq áskerı komıssar, Keńes Odaǵynyń Batyry I.Konıahın («Oral óńiri» gazeti, 12.04.1975j., «Qarýlas jerlester» maqalasy; «Prıýrale» gazeti, 22.05.1984 j. «Odnopolchane» maqalasy), jýrnalıster Q.Hasanov, I.Serdalın, D.Aıtjanov jáne taǵy basqalary jaz­ǵan birneshe maqalalar jaryq kórgen bolatyn. Kenjeǵalı Jáńgirov BAQ ókilderine (Qaratóbe aýdandyq «Eńbek týy» gazeti №18, 02.03.1994 jyl.) bergen bir suhbatynda bylaı deıdi: «Erekshe rota degenimizdiń ózi aıyp rotasy ǵoı, ol rota buryn sottalǵan, bolmasa soǵys kezinde ár túrli qylmys jasaǵan adamdardan jasaqtalady. Olarǵa Otan aldyndaǵy aıyptaryn jýyp-shaıý úshin aıyp rotasyna jiberip, múmkindik jasaıdy. Osylaı deı tursaq ta, olardyń kóbi naqaqtan jazalanyp, Otanǵa qaýip tóngen qıyn-qystaý kezeńde ózderi maıdanǵa suranyp kelgen ár ulttyń patrıottary edi. Olardyń arasynda Otanǵa opasyzdyq jasaǵandary óte az boldy. Muny men óz tájirıbemnen bilip aıtyp otyrmyn. Aıyp rotasy maıdannyń eń aýyr jerine jiberiledi. Olarǵa sheginýge ruqsat joq. Ne bolǵanda da alǵa umtylyp, jan berip, jan alysatyn urysta jeńip shyǵýyń qajet. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda olardan opasyzdyq tańbasy alynbaıdy. Mine, osyndaı rotaǵa komandır bolyp, bas qolbasshylyqtyń birneshe tapsyrmalaryn oryndaýǵa týra keldi. Bir jaqsysy, rotanyń kishi komandırleri ózim sııaqty qan maıdanǵa pisip shyqqan azamattar eken. Rotada qansha adam bolsa, sonyń árqaısysynyń taǵdyrymen jeke-jeke vzvodtarda sóılesip, tanysýǵa týra keldi. Kóbi jetim qalyp, urlyq jasaǵan jastar eken, ishinde aqyl toqtatqan, sa­ýattylary da, joǵary bilimdi «saıasılar da» boldy. Bári de soǵys ónerine jan sala kiristi. Báriniń de armany maıdanǵa kirip, ózderine tańylǵan jeksuryndyq ataqtan qutylý edi. Daıarlyq kezinde bizdi tańdandyrǵany olardyń kópshiliginiń asa zerek, alǵyrlyǵy boldy. So­ǵys ónerin tez meńgerdi desem, artyq aıtqandyǵym emes».

Kapıtan Jáńgirov basshylyq jasaǵan erekshe rotanyń budan buryn da nemistiń tórt tankisiniń kúlin kókke ushyrǵany bar bolatyn. Endi birde erekshe rota sarbazdaryna dushpannan "til" ákelý tapsyrylady. Komandır 16 jaýyngerdi qasyna ertip alyp, dushpannyń bekinisin úsh kún boıyna torydy. Ákki bolǵan dushpan da ońaı aldyrsyn ba? Aqyry onyń da sátin saldy. Jaýdyń bir polkovnıgin qolǵa túsiredi. Jaýyngerlik tapsyrmalardy oıdaǵydaı oryndaǵany úshin rota komandıri ekinshi dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Juldyz jáne keıinnen birinshi dárejeli Otan soǵysy ordenderimen marapattalady. Orden-medaldardan tys Joǵarǵy Bas qolbasshynyń buıryǵymen birneshe ret alǵystar jarııalanǵan.

Osy maıdan dalasyndaǵy batysqa­zaqstandyq jerles úsh jaýyngerdiń, qa­ratóbelik Kenjeǵalı Jáńgirov, syrym­dyq Satan Arystanov jáne tasqalalyq Haırosh Edgınniń kezdesýleri óte qyzyq oqıǵa boldy.

Birde Jlobın qalasynyń soltústi­gin­degi qorǵanys shebinde rotanyń okop­taryn aralap júrip, Jáńgirov rota pozıtsııalarynyń art jaǵynda orna­lasqan mınometchıkterdi kóredi.Dereý sonda baryp, «Komandırlerińdi shaqyryńdar!» deıdi. Jer kepeden suńǵaq boıly, qara tory, omyraýynda birinshi dárejeli Otan soǵysy jáne Qyzyl Juldyz ordenderi jarqyraǵan kapıtan júgire shyǵyp, «1343-atqyshtar polkiniń quramyndaǵy mınomet rotasynyń komandıri kapıtan Arystanov!» dep raport beredi. Senerin de, senbesin de bilmeı, ań-tań bolyp qalǵan Kenjeǵalı «Satan, senbisiń, áı?» dep joldasyn qushaqtaı ketti. Taǵy bir este qalarlyq kezdesý, 1944 jyly maýsymnyń bas kezinde kapıtan Jáńgirovtiń rotasynyń baqylaý pýnktine artıllerııa áskerleriniń pogonyn taqqan jas ofıtser kelip, «76 mıllımetrlik zeńbirekter vzvodynyń komandıri, aǵa leıtenant Edgın. Sizdiń rotany qoldaýǵa kelip turmyz» dep baıandaıdy. Kapıtan Kenjeǵalı Jáńgirovke qazaq jigiti tanys kórindi. Biraq ol aty-jónin esine túsire almaı, "Qaı jerdensiń?" dep surady. «Batys Qazaqstan oblysynanmyn, joldas kapıtan!» dep jaýap berdi H.Edgın. Ekeýi shúıirkelesip áńgimelese ketti. Sol jerde ol Satan Arystanovtyń da osy batalonda mınomet rotasynyń komandıri bolyp qyzmet isteıtinin aıtyp, ony dereý baqylaý pýnktine shaqyrtty.

Sóıtip, úsh qarýlas jerlester maıdan shebinde osylaı tabysty. Uly Otan soǵysy jeńispen aıaqtalǵanǵa deıin olar jubyn jazbaı, bir polkte jaýǵa qarsy soǵysty. Jerlester Bobrýısk, Slýtsk, Belostok, Baranovıchı, Mlava qalalaryn azat etýge, Kenıgsbergte jaýdyń myqty qorǵanyn buzýǵa qatysty. Týǵan jerge jeńispen oralǵan úsh maıdandas ofıtserdiń dostyq baılanystary beıbit ómirde de jalǵasyn tapty.

K.Jáńgirovtiń 1917 jyly týǵan inisi Muqan Nuǵmanov ta Uly Otan soǵysyna bastan-aıaq qatysyp, elge jeńispen oralǵan adam. Muqan maıdanǵa Almaty zooveterınarııalyq ınstıtýtyn maldárigerlik mamandyǵy boıynsha aıaqtap, Qıyr Shyǵysta áskerı boryshyn ótep júrgen jerinen 1941 jyldyń aıaǵynda attanǵan. Ol Ýkraına, Moldavııa, Belorýssııa, Chehoslo­vakııadaǵy maıdan joryqtaryna qa­tysyp, Rýmynııa, Vengrııa elderin azat etý urystarynda bolǵan, birinshi dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Juldyz ordende­ri, birneshe medaldarmen marapattal­ǵan.

Jastaıynan alǵyr, dene bitimi de shymyr, qaıratty bolyp ósken Kenjeǵalı Uly Otan soǵysy aıaqtalǵanda 33 jasta bolatyn. Soǵystan beıbit eń­bekke oralǵan K.Jáńgirov Jym­pıty, Shyńǵyrlaý aýdandarynda partııa, sha­rýashylyq qyzmetinde boldy. Týǵan halqynyń ónerin joǵary ustaǵan ol kóp jyl Jympıty, Qaratóbe aýdandarynda mádenıet salasynyń jetekshilik qyzmetinde bolyp, kóptegen óner adamdaryn tárbıeledi, óziniń boıyna bitken darynyn týǵan halqyna arnady.

78 jyldyq ǵumyrynda Kenjaqań esh­ýaqytta tóske uryp, men batyrmyn, maǵan jaǵdaı jasańdar dep kórgen emes. Qan maıdanda asqan erlik kórsetse de, qarapaıym edi. Jalǵyz uly Marat pen ómirlik jubaıy Mámıla ájemizden qa­tar aıyrylǵan qarııa taǵdyrdyń basqa salǵanyna moıymaı, eńsesin tik ustaı bildi.

Ardager 1989 jyly shilde aıynda baýyry Muqannyń shańyraǵynan ba­qılyqqa attandy. Marqumnyń týma-týysqandaryna Máskeý qalasynda or­­nalasqan 48-armııa 399-atqyshtar dıvızııasy ardagerleri keńesinen kelgen kóńil aıtý hatynda bylaı dep aıtylǵan:

«Zdravstvýı dorogoı frontovık Mýkan! Polýchıl tvoe pechalnoe pısmo o smertı nashego odnopolchanına Kenjegalı Nýgmanovıcha. Sovet veteranov nasheı dıvızıı vyrajaet Vam, ı vsem rodnym, nashı serdechnye soboleznovanııa po povodý bezvremennoı konchıny nashego frontovogo tovarışa komandıra roty, kapıtana Jangırova Kenjegalı Nýgmanovıcha odnogo ız samyh smelyh komandırov 1343 SP 399 SD 48 armıı. Pýst zemlıa býdet emý pýhom. Pamıat o nem ostanetsıa v nashıh serdtsah. Dobrogo Vam zdorovıa. Ot ımenı Soveta veteranov Godass V.O. 10.08.1989 g. g.Moskva.»

2012 jyldyń 15 naýryzynda arda­gerdiń týǵanyna 100 jyl toldy. Qaratóbe aýdanynyń ortalyǵynda Kenjeǵalı Jáń­girov atyndaǵy kóshe bar. Jerlesteri onyń jasaǵan jaqsy isteri men adamgershilik kelbetin jas urpaqqa úlgi ete bermek.