ERLІK ShEJІRESІ: Meniń atymdy Jáńgir dep atam qoıǵan - Jáńgir Azatuly
Ol Uly Jeńis kúni qarsańynda ózi bilim alatyn «Tamos edıýkeıshn» fızıka-matematıka mektebindegi merekelik sharalardyń bel ortasynda júr. «Men óz atamdy árdaıym maqtan tutam. Surapyl soǵysty basynan ótkerip, elge aman oralǵan ol beıbitshilikti baıandy etýde de ólsheýsiz mańdaı terin tógip, adal eńbegimen eldiń aıaýly da ardaqty uly bola aldy», - dep synyptastaryna óz oı-pikirin aıtyp júrgen ony úzilis kezinde suhbatqa tartqan edik.
- Jáńgir, seniń atańdy ne úshin maqtan tutasyń?
Meniń atam - dańqty maıdanger, kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Sultan Jıenbaev. Ol qazir 91-de. Áli kúnge deıin tyń. Qoǵamdyq jumystarǵa belsendi aralasyp, túrli kezdesý jıyndarǵa jıi baryp turady. Búgingi tańda ul-qyzdarynan 6 nemere, 12 shóbere súıip otyr. Men ol kisiniń alǵashqy shóberesimin. Sultan atam halqymyzdyń eń sońǵy handarynyń biri sanalatyn Jáńgir hannyń esimimen baılanystyryp meniń atymdy ózi qoıǵan. Es bilip, hat tanı bastaǵan kezimnen-aq túrli kitaptar syılap, uly tulǵalar men elimizdiń tarıhy týraly jan-jaqty habardar bolyp otyrýyma sebepker bolyp kele jatyr. Sondaı-aq kez-kelgen ýaqytta ótinishimdi qabyl alyp, óziniń ómiri men eńbek jolyn ǵana emes, Qazaqstannyń qalyptasýy men damýyna úles qosqan áıgili azamattar týraly da estelik aıtýdan esh jalyqqan emes.
- Uly Otan soǵysy týraly aıtqan áńgimelerinen qazir neni eske túsire alasyń?
- Atam soǵys bastalǵan kezde qazirgi Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fızıka-matematıka fakýltetinde 2-kýrsta oqıdy eken. El basyna aýyr kún týǵan kezde maıdanǵa attanǵan eki birdeı týǵan aǵasy urystyń bastapqy kezinde kóz jumady. Beıbit ómirdi buzyp, kún ótken saıyn ilgerilep kele jatqan jaýǵa degen óshpendilik sezimi boıyn kernegen ol óz erkimen maıdanǵa suranyp áskerı komıssarıatqa ótinish beredi. Sol kezde Almatyda áıgili 100-jeke qazaq atqyshtar brıgadasy qurylyp jatyr eken. Onyń 85-90 paıyzyn aýyldan kelgen qazaq jastary qurapty. Olardy «qyzyl vagonmen» soǵysqa shyǵaryp salarda Jambyl Jabaev atamyz óleńmen aq batasyn beredi.
Kalının maıdanyndaǵy 39-armııada olar soǵysqa Kalının oblysynyń Molodotýdskıı aýdanynda Aqtóbede qurylǵan 101-qazaq brıgadasymen birge qatysady. Nemister sol kezde bastapqy jospary iske aspaǵan soń Máskeýge Rjev arqyly shabýyldamaq bolyp, barlyq kúshti sonda baǵyttaǵan kórinedi. Atamnyń aıtýynsha, shartty túrde «Mars» operatsııasy atalǵan bul shaıqasty jazýshy Konstantın Sımonov keıin «Ólim alqaby» dep ataǵan. Árqaısysy 6 myń adamnan turatyn 100-shi jáne 101-shi qazaq brıgadalary Rjev platsdarmynda 1942 jyly qarashanyń 25-i men jeltoqsannyń 20-sy aralyǵynda óz quramynyń 80 paıyzyn joǵaltqan. Alaıda Rjev shaıqasy tarıhtan óz baǵasyn óte kesh aldy. Qujattary 2005 jylǵa deıin qupııa ustalyp kelgen ol áskerı tehnıka men adam shyǵyny jaǵynan Stalıngrad shaıqasynan asyp túspese kem bolmaǵan. Onda tankige qarsy rota komandıri bolǵan atam alǵashqy urysta jalǵyz ózi jaýdyń 2 tankisin joıady. Keıin bul erligi úshin soǵys bitkennen keıin arhıv derekteri jarııa bolǵan kezde 1-dárejeli «Otan soǵysy» ordenimen ekinshi ret marapattalady.
- Sultan Súleımenuly soǵysta qazaqtyń arasynan shyqqan qandaı qaharmandarmen birge shaıqasqan?
Rjevten keıin atam Velıkıe Lýkıdi azat etýge qatysyp jaýdyń taǵy bir tankin óz qolymen qatardan shyǵarady. Alaıda bul urysta ózi de jaraqat alyp, dalalyq gospıtalge túsedi. Bul kezde alǵashqy urysta qatary seldirep qalǵan 100-shi brıgada qaıta jasaqtalyp, atamdy Ýkraın maıdanyndaǵy 46-mehanıkalandyrylǵan brıgadaǵa aýystyrady.
Shyǵystyń qos juldyzynyń biri sanalatyn Mánshúk Mámetova ol kezde medsestra bop júr eken. Atamdy jaqsy tanıtyn batyr apamyz - «Sultanchık tezirek jazyl. Bizge sensiz qıyn bolady» dep jyly lebizin bildirip, tezirek saýyǵyp shyǵýyna óz úlesin qosady. Alaıda keıin qaıta-qaıta ótinip júrip pýlemet rotasyna aýysqan M. Mámetova 1943 jyly 16-qazanda Pskov oblysyndaǵy Izocha stantsııasy túbindegi 173,7 metrlik bıiktikte erlikpen kóz jumǵan. Jaýdy bas kótertpeı jýsatyp jatqan qaharman qazaq qyzyn fashıster zeńbirekpen atyp qana toqtatady. Mánshúktiń dál janyna jarylǵan snarıad oǵynyń jaryqshaǵynan kóz jumǵanyn atam kózimen kórip, óz qolymen aqtyq saparǵa shyǵaryp salýǵa qatysqan. Nevel qalasy mańyndaǵy bul shaıqasta sondaı-aq, bir ózi 280 fashısti jer jastandyrǵan qazaqtyń áıgili mergeni Ibraıym Súleımenov te erlikpen kóz jumady. Eren erligi úshin ekeýi de Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylady. Alaıda I.Súleımenovke tek Lenın ordeni beriledi.
Jalpy Nevelde ózderine qarsy soǵysqan 100-qazaqtyń atqyshtar brıgadasynyń erligin dushpandary da moıyndaǵan kórinedi. Qolǵa túsken tutqyndar tergeý kezinde ózderine qarsy soǵysqan qaratory sarbazdardyń kim ekenin surap, olardyń jaýjúrektigine qaıran qalǵany keıin tergeýshiler toltyrǵan hattamalar arqyly málim bolady.
- Atańnyń qansha orden-medali bar jáne soǵysty qashan, qaı jerde aıaqtaǵanyn bilesiń be?
- 3 jylǵy qııan-keski urys kezinde 1-dárejeli «Otan soǵysy» ordenin jáne eń joǵarǵy «Janqııarlyq erligi úshin» medali men birqatar ózge de medaldermen marapatalady. Qazir atamnyń jalpy sany 10 ordeni men 24 medali bar. Medaldaryn aıtpaǵannyń ózinde, tek ordennen - «Dostyq», «Parasat» , «Qurmet», «Oktıabr revolıýtsııasy» jáne «Otan soǵysyn» 2 ret, al «Eńbek Qyzyl tý» ordenin 3 ret alǵan. Olardyń árqaısysynyń ózindik tarıhy bar. Atam soǵysqa 1942 jyly aralasyp, 1944 jyly ekinshi ret alǵan aýyr jaraqatyna baılanysty maıdanǵa jaramsyz dep tabylyp, elge qaıtarylady. Matematık bolǵandyqtan alǵashqyda Jumysshylardy qamtamasyz etý bóliminde revızor, al keıin 24 jasynda qarmaǵynda 10 myń adamy bar bul bólimniń bastyǵy bolady.
- Sultan Súleımenuly, Dinmuhamed Qonaevpen de qyzmettes bolyp, uzaq jyl kórshi boldy ǵoı?
- Atam Dinmuhamed Ahmetulymen 25 jyl birge qyzmet istep, adal eńbegimen kózge túsip 35 jyl bir úıde kórshi turý baqytyna ıe bolady. Sondaı-aq QazKSR Mınıstrler keńesiniń tóraǵasy bolǵan kezinde qazirgi Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevpen de kórshi turǵan. Atam sondaı-aq, Saýda mınıstri bop júrgende qazaqtyq ulttyq kıimderi men dombyrasyn qaıta jańǵyrtýǵa óz úlesin qosady. Máselen, qazirgi Dostyq dańǵyly boıynda óz bastamasy boıynsha «Reseı» jáne «Qazaqstan» dúkenderin ashyp, «Qazaqstan» dúkeninde qazaqtyń ulttyq kıim-keshegi men mýzykalyq aspaptaryn satqyzǵan. Bul úshin Qaraǵandyda dombyra jasaıtyn fabrıka ashtyryp, qarmaǵyndaǵy jeńil ónerkásip oryndaryna ulttyq kıimderdi tigýge tapsyrma beredi. Buǵan sol kezdegi Sattar Imashev degen partııa hatshysy qarsy bolyp, bul máselege Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy D. Qonaevtyń aralasýyna tura keledi. Sonda Dinmuhamed Ahmetuly - «Sultandiki durys, el ulttyq kıimderin kıip, aspaptaryn meńgergisi kelse kórsin» dep qoldaý kórsetedi. Bul máseledegi batyl sheshimi men tabandylyǵy úshin atama sol kezde Ǵabıden Mustafın, Ǵabıt Músirepov, Sábıt Muqanov sııaqty halyq jazýshylary san márte alǵys aıtyp, rızashylyq sezimderin bildirip otyrǵan.
- Jáńgir, ýaqytyńdy bólip suraǵymyzǵa jaýap bergenińe rahmet. Atyna saı sen de úlken azamat bolýyńa biz de tilektespiz.