Erligi 62 jyldan soń ǵana moıyndalǵan Raqymjan Qoshqarbaev
Gıtlerdiң jer betinde tek asyl tekti nemis halқy ғana өmir sүrýi қajet dep, өrkөkirektik pen shekten shyққan menmendikke baғyttalғan zұlym saıasatynyң saldarynan tұtanғan alapat soғysқa tek қazaқ jerinen ғana attanғan 350 myң қazaқ қaıtyp eline oralmady. Olar sұrapyl soғys jyldarynda Otanyn, týғan jerin jaýdan janқııarlyқpen, asқan erlikpen қorғaı bildi. Nәtıjesinde 500 қazaқstandyқ jaýynger men ofıtserler Keңes Odaғynyң batyry atandy. Olardyң 98-i қazaқ ұltynyң өkilderi.
Osy soғysta jan-alysyp, jan berisken Otanynyң jolynda janyn құrban etken esil erlerdiң erlik isteri mәңgilik halyқ jadynda saқtalary sөzsiz. Bұl soғystyң қanshama halyқtar үshin, қanshama elder үshin zarly bolғany sonshalyқ onyң zardaby soғystyң aıaқtalғanyna jarty ғasyrdan assa da ұmytyla қoıғan joқ. Қaıta kerisinshe, osy soғyspen baılanysty bұryn bұrmalanyp kelgen nemese tıisti derekterdiң joқtyғynan mүldem kereғar tүsinik қalyptastyryp kelgen kөptegen faktilerdiң beti ashylyp, kөptegen jaýynger azamattardyң elenbeı kelgen erlikteri tarıhtan laıyқty ornyn aldy. Өkinishke қaraı joғaryda keltirilgen derekter Ұly Otan soғysyna қatysyp, batyr atanғan қazaқ azamattarynyң bizge belgili bolғandary ғana. Ýaқyt өte kele sұrapyl soғystyң bizge beımәlim jaқtary ashyla bastaғan saıyn, қazaқ batyrlarynyң sany әli de arta tүser degen үmit te joқ emes әrıne. Jalpy қazaқtan shyққan
Ұly Otan soғysy batyrlarynyң қatarynda Keңestik jүıeniң shovınıstik sұrқııa saıasatynyң kesirinen erligi mұndaғa deıin dұrys baғalanbaı, kөpshilik arasynda talaı tartys týdyryp kelgen asyl azamattardyң biri - Raқymjan Қoshқarbaev.
Ұly Otan soғysynda reıhstagқa tý tigip, alғash ret ұly jeңistiң jalaýyn jelbiretken batyrdyң erlik isteri өzge ұlttardy kemsitip, tek өziniң ғana jetistigin nasıhattap үırengen Keңestik өrkөkirek өzimshil jүıeniң sol kezdegi bılik basyndaғy sholaқ belsendileri joққa shyғaryp keldi. Al shyndyғynda halқynyң daңқty ұly R.Қoshқarbaev soғysta қandaı erlik jasaғan edi?
Bұl jөninde «Tүrkistan» basylymyna jazғan maқalasynda Kөlbaı Adyrbekұly bylaı deıdi: «Shyndyқ қap tүbinde jatpaıdy». Ras sөz. Mine, 62 jyldan soң Raқymjan Қoshқarbaevtyң Reıhstagқa birinshi bolyp tý tikkeni anyқtalyp otyr. Bұl erligi jaıynda kezinde Қoshқarbaevtyң өzi de jazғan bolatyn. Ұly Jeңistiң 20 jyldyғynda soғys ardagerleri Mәskeýge shaқyrylғan. Sonda grýzın Kantarııa 150-shi dıvızııanyң Reıhstagқa tigilgen týyn Қyzyl alaңғa ұstap shyғady. Sol topta Raқymjan Қoshқarbaev ta bolғan. Ol Kantarııanyң қolynan týdy jұlyp alyp: «Bұl týdy Reıhstagқa birinshi men tikkenmin»,- degen. Shyndyқty biletinder oғan қarsy kelmeıdi.
Қoshқarbaevtyң sol týdy kөpshiliktiң ortasynda ұstap tұrғan sýret қazir bar. Soғys ardageri Zeken Temirғalıev 1962 jyly ıAltada dem alғan eken. Shıpajaıdyң mәdenı қyzmetkerleri olardy Stavropolғa alyp baryp, soғys mұrajaıymen tanystyrady. Mұrajaı қyzmetkeri Reıhstagқa tý tikken Egorov pen Kantarııa dep ekeýiniң sýretterin kөrsetip jatқanda top ishinen oraldyқ Tәshkenbaev degen ardager ornynan tұryp: «Bұl mәlimet қate. Egorov pen Kantarııadan bұryn týdy Raқymjan Қoshқarbaev pen Grıgorıı Bolatov tikken. Sol kezde men 150-shi dıvızııanyң baılanys bөliminiң bastyғy edim. Dıvızııa komandıri general Shatalov 30 mamyrda 1-Belorýs maıdanynyң қolbasshysy Jýkovқa Raқymjan Қoshқarbaev pen Grıgorıı Bolatovtyң Reıhstag қabyrғasyna tý tikkenin habarlady. Jýkov қatty ashýlandy: «Nege қaıdaғy bir azıattarғa tý tikkizdiң? Erteң қalaıda bir orys pen bir grýzın Reıhstagқa қaıta tý tigetin bolsyn», - dep bұıryқ bergenin өz құlaғymmen estidim. 1 mamyrda fashıster asa kүshti қarsylyқ kөrsetpedi. Өıtkeni, kapıtýlıatsııaғa kelisýge kөngen edi. Sol kүni Egorov pen Kantarııa kөp қıyndyқsyz Reıhstag үstine tý tikti. Қysқasy, olarғa sondaı mүmkindik қoldan jasalyndy»,-dedi.
Sol kezdegi maıdan gazetteri osy oқıғa týraly maқalalar jarııalaıdy. Onda Қoshқarbaev pen Bolatovtyң erligi de aıtylғan. Olar 300 metr jerdegi fashızm ұıasy - Reıhstagқa boraғan oқ astynan 7,5 saғatta әzer jetipti. Grıgorıı Raқymjandy ıyғyna shyғaryp, týdy Reıhstag қabyrғasyna neғұrlym joғary tikkizgeni өte қıynғa tүskeni anyқ. Bұl өlimge bastaryn tikkenmen birdeı is ekenine eshkimniң de talasy bola қoımas. Sodan keıin-aқ, nemisterdiң mysy basylyp, endigi қarsylasý eshқandaı da aқylғa syımaıtynyn tүsinse kerek. Keңes Үkimetiniң basshylary bұl soғysty Ұly Otan soғysy dep jarııalady. Barlyқ ұltty sol Otandy қorғaý үshin kүreske shaқyrdy. Otan bireý degen ұғymdy sanalaryna siңirdi. Қazaқtar da sol үshin jan aıamaı shaıқasty. Erliktiң үlgisin kөrsetti. Biraқ sol erlikti baғalaýғa kelgende Keңes Үkimetiniң basshylary nәsilshildikke, kemsitýshilikke boı aldyrdy. Raқymjan Қoshқarbaevtyң kezinde baғalanbaı қalғan erligi sonyң myңnan bir dәleli.
Belgili jazýshy Borıs Gorbatov: «Geroı shtýrma Berlına» degen esteliginde: «Pora konchat sravnıvat nashıh voınov na orla ı berkýta. Kakoı orel, berkýt mojet sravnıatsıa na kazaha Koshkarbaeva, kotoryı na moıh glazah vodrýzıl Znamıa Pobedy nad Reıhstagom, nesmotrıa na sılnyı ı ýragannyı ogon nemtsev»,- dep jazdy.
Kөzi kөrgen jannyң osy jazғandarynan artyқ қandaı dәlel kerek ?!», deıdi maқala avtory.
Al «Қazaқ әdebıeti» basylymynyң 2006 jyldyң sәýir aıynyң 28-indegi nөmirinde basylғan «Reıhstagқa tұңғysh tý tikken» degen maқalada mynadaı jәıtter keltirilgen. «Amerıkanyң "Nıý-Iork taıms" gazeti 1945 jyldyң 1 mamyr kүngi sanynda "Keңes қyzyl týy Reıhstag үstinde jelbiredi" degen taқyrypta habar jarııalady. Onyң soңy bylaı tұjyrymdalypty: "Keңes әskeri keshe Berlınniң әr үıin erekshe jankeshti shabýyldarmen ala otyryp, әkimshilik ortalyғyna sүңgı kirip, Reıhstagқa jeңis týyn tikti. Bұl - Gıtlerdiң Keңes Odaғyna lap қoıar aldynda tobyryn jınap alyp: "Germanııanyң қazir kүsh-қýatқa molyққany sonsha, endi ony bұdan bylaı eshқandaı da memleketter odaғy tize bүktire almaıdy" dep kүpsingen Reıhstagi ғoı. Endi orystardyң Berlın қorғanysyn құlatýy men jalpy Germanııany tize bүktirýine kөp қalғan joқ sııaқty. Sol ot-jalyndy kүnderi Reıhstagta eki jeңis týynyң jelbiregeni belgili. Birinshisin 150-shi Idrıtsk dıvızııasynyң leıtenanty Raқymjan Қoshқarbaev pen jaýynger Grıgorıı Býlatov 30-sәýir kүni saғat 15-00 shamasynda halyқ týyn; ekinshisin basқa bөlimniң barlaýshylary Egorov pen Kantarııa 1 mamyrda sәske tүste Stavka týyn tikti».
Әdette gazettiң maңdaıynda kөrsetiletin datasynan bir kүn bұryn daıyndalatynyn, onyң үstine myna gazettiң jer sharynyң arғy jaқ betinde shyққanyn eske alsaқ, "Nıý-Iork taıms" gazeti 1 mamyr kүni shyққan sanynda қaı oқıғany habarlaғan? Sөz joқ, alғashқy oқıғany ғana. Al keңes BAҚ-tary bұl oқıғamen oқyrmandaryn mamyrdyң 3-inen bastap tanystyra bastady. 2004 jyly "Jibek joly" baspasynan "Reıhstagқa tý tikken Raқymjan Қoshқarbaev" atty estelikter jınaғy shyқty. Onyң avtorlarynyң biri -maıdanger jazýshymyz Әzilhan Nұrshaıyқov atalғan erlikti jasaғan joly-aқ Қoshқarbaev pen Býlatovtyң «Keңester Odaғy Batyry» құrmetti ataғyna ұsynylғanyna kýәlik beredi. Alaıda, ataқ sol jyldary jүrgizilgen solaқaı da shovınıstik saıasat yқpalymen kelesi kүni ekinshi týdy tikken orys Egorov pen grýzın Kantarııaғa bұıyrady. ıAғnı jan alyp, jan berisken soғys kezinde de "Halyқpen birge týysқan partııa" ұlttarғa alalap қaraý saıasatyn jүrgizgen. Bұl sөzimizdi dәleldeý үshin taғy bir derek keltireıik. Marshal Jýkovtyң esteliginde қorғanysynyң beriktigi Reıhstagtan kem emes Ratýshaғa /Berlın basқarmasynyң ғımaratyna leıtenant K.Madenov vzvodynyң birinshi bolyp kirip, ondaғy қorғanýshylarmen soғys sala bastaғanyn, sol joly Gromov degen kishi leıtenanttyң ishki saty arқyly Ratýsha mұnarasyna tý tikkenin jәne sol үshin oғan Keңester Odaғynyң Batyry ataғy berilgeni jazylғan». Onda avtor Madenov týraly basқa materıaldardy kezdestire almaғanyna өkine otyryp, «eger ol Ratýshanyң қalyң қabyrғasyn bұzyp, shaıқasta jankeshti erlik kөrsetpese, Gromov erlik jasaı alar ma edi?» degen oıyn ortaғa salady. Joғary ataқ erlikti bastaýshyғa emes, jalғaýshyғa tıip, bastaýshy orys bolmaғannan keıin eskerýsiz қalғanyn aıtady.
1-shi Belarýs maıdanynyң komandıri, marshal Jýkov 1945 jyldyң 30 kөkek kүni 15 saғat 30-45 mınýttary aralyғynda eki habar alady. Birinshisin, ıaғnı Reıhstagқa tý tigilgenin armııa komandıri, general-leıtenant Kýznetsov, al Gıtler men әıeli ý iship өlgeni jөnindegi ekinshi habardy Keңes Komandovanıesimen kelissөz jүrgizýge kelgen Germanııanyң Құrlyқtaғy құrama kүshi shtabynyң bastyғy, general Krebs jetkizedi. Қyzyl Armııanyң mıllıondaғan jaýyngerleriniң biri Reıhstagқa tý tigip jatқanda mıllıondaғan beıkүnә jannyң өlimine sebep bolғan, II Dүnıejүzilik soғysty ashқan fashızm fıýreri jantәsilim etipti. Mүmkin ol ýdy Reıhstagқa tý tigilgenin estigen sәtinde jeңilgenin moıyndap ishken shyғar. Қalaı da Gıtler өlimine baғzy zamandarda Eýropany Rım basқynshylarynan azat etken Ғұndar ұrpaғynyң sebep bolғany anyқ. Mine, erliktiң erligi! Sonda da ұlty orys bolmaғannan keıin қazaқ balasynyң erligi eskerýsiz қala bergen.
Әzekeңniң esteligine үңile tүssek, Қoshқarbaevtyң tıesili Altyn Jұldyzyn ala almaı jүrgeni jөnindegi mәsele Ұly jeңistiң әr merekesi saıyn kөterilip otyrғan. Alaıda, Қazaқ eliniң tas қabyrғany bұzғan bir ұlynyң erligi jөnindegi өtinishi mәskeýlikterdiң tas maңdaılaryn bұza almaғan. Bұl rette mynadaı da oқıғa oryn alғan eken. «Қazaқ KSR-nyң құrylғanyna 60 jyl tolý merekesi қarsaңynda on shaқty soғys jәne eңbek ardagerleri қol қoıғan, belgili mәsele boıynsha jazylғan hat KSRO Joғarғy Keңesine (L.Brejnevke) joldanady jәne Қazaқstan toıyna onyң da қatysatyny belgili bolғannan keıin Respýblıka Kompartııasy Ortalyқ Komıtetiniң І-shi hatshysy D.Қonaevқa Қoshқarbaevқa tıesili bolғan Altyn Jұldyz mәselesin aýyzba aýyz aıtý tapsyrylady. Respýblıka toıyna Brejnevtyң қatysқany belgili. Alaıda, bizdiң partııa ұıymymyzdyң basshysy D.Қonaev bұl tapsyrysty basshylarғa jetkize alғan-almaғany beımәlim. Al KSRO Joғarғy Keңesine joldanғan hat onyң tөraғasy Brejnevtyң қolyna tıgende ol: -Biz endi eshқashan Otan soғysy oқıғasyna oralmaımyz. Ol eskirgen dүnıe, - dep jaýap қaıtarypty. «Basқalardyң erligin eskerýdiң ornyna mynadaı oıda jүrgen "kөsemimizdiң" өzi, sol soғys jeңispen aıaқtalғannan keıin omyraýyna tөrt Keңester Odaғynyң Batyry belgisi men "Jeңis" ordenin taқty ғoı. Oı, bәtýasyz bodandyқ deseңizshi!» dep jazady avtor.
Mine, osylaısha erligi өzi өlgennen keıin de talaı-tartys týdyrғan esil er 1924 jyly Aқmola oblysynyң Aқmola aýdanynda týғan. 1942 jyly әsker қataryna alynyp, soғystan keıingi jyldary azat etilgen aýmaқtaғy әskerlerdiң құramynda қyzmet etken. Al 1964-1967 jyldary Aқmola oblysynyң atқarýshy komıtetinde nұsқaýshy, Қazaқ KSR Mınıstrler keңesi janyndaғy қonys aýdarýshylar jөnindegi basқarmada ınspektor bolғan. Al 1967 jyldan bastap, «Almaty» қonaқ үıiniң dırektory қyzmetin atқardy. «Қyzyl tý», «1-shi dәrejeli Otan soғysy» ordenderi men «Berlındi alғany үshin», «Varshavany azat etkeni үshin», medaldarynyң ıegeri. Reıhstagқa tý tikkeni үshin «Jaýyngerlik Қyzyl tý» ordeniniң ıegeri boldy. Al 2001 jyly «Halyқ қaһarmany» atandy.