Erlan Sydyqov: Myńjyldyqtarǵa jalǵasqan tarıhı-mádenı sabaqtastyqty dáleldeý - basty mindet

NUR-SULTAN. QazAqparat - Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen bastalǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy, bul – shyn máninde, ulttyq deńgeıdegi aýqymdy joba. Ol qoǵam tirshiliginiń barlyq salasyn qamtıtyndyǵymen biregeı. Ony qazirgi kezeńdegi jáne uzaq merzimdi perspektıvadaǵy qazaqstandyq qoǵam damýynyń ózindik ıdealogııalyq platformasy dep batyl aıtýǵa bolady. Qoǵamdyq sananyń jańarýy ortaq áleýmettik keńistikte ómir súrip jatqan halyqtyń qajettilikterimen tikeleı baılanysty. Bul rette, Qazaqstan azamattarynyń qoǵamdyq sanasynyń mazmuny olardyń múddelerimen, ıdeıalarymen, qundylyqtarymen tyǵyz baılanysyp, mádenıet, minez-qulyq tájirıbesi, salt-dástúr, ǵylym, adamgershilik ımperatıvin qosa alǵandaǵy rýhanı negizderge arqa súıeıdi.

Osy oraıda arnaýly tilshimiz L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń rektory, tarıhshylar ulttyq kongresiniń tóraǵasy, QR UǴA akademıgi Erlan Sydyqovpen suhbattasqan edi.

- Ǵalamdyq órkenıet atalatyn keń uǵym astarynda bizdiń halyqqa óte jaqyn tarıhı jaıttar mol! Álemdegi qoǵamdyq-saıası jáne áleýmettik-mádenı óristerdegi túbegeıli ózgerister jahandaný úderisinde árbir memleket, árbir ult úshin syn jáne jańa izdenisterge jol ashatyny aqıqat. Sondyqtan bul sanattaǵy shaqyrýlar men jańarýlar lebi bizdiń qoǵamdy sharpıtyny jáne shyndyq. Erlan Báttashuly, áńgimemizdiń álqıssasyn osy tóńirekten bastasaq?

- Bizdiń qoǵamnyń keń masshtabta áli de bolsa tolyqqandy qamtylmaǵan ózindik resýrstary bar. Bizder sol tyń resýrstardy elimizdiń turaqtylyǵy men qoǵamnyń tutastyǵyn saqtaý maqsatynda ıgilikti, izetti jáne zaıyrly kontekste iske qosýymyzǵa tolyq negiz bar. Ol resýrstyń túpki máni barlyq tarıhı kezeńde kez-kelgen memlekettiń bet beınesin qalyptastyrǵan jáne qoǵamnyń rýhanı-mádenı suranysyna laıyq jańa ıdeıalar men ıdealdar usyna biletin Tulǵalar tarıhynda.

Áleýmettiń jalpy damýynda Tulǵalar róline nazar aýdaryp, udaıy senim artatyny da sodan. «Uly Dala Muralary» konteksinde Qazaq halqynyń bolmystyq tamyryn jan-jaqty aspektide jańǵyrtýǵa yqpaly zor tarıhı úderister bar. Sonymen qatar, kemel ister Tulǵa esimimen astasyp jatatyny aqıqat dúnıe.

Keshe ǵana Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ózi zertteýge bastama usynys jasaǵan Joshy tulǵasy jáne onyń qurǵan Ulysy tarıhyn Uly Dalanyńjasampaz tarıhymen óte tyǵyz astasyp jatqany da shyndyq dúnıesi.

«Rýhanı jańǵyrý» jáne «Uly Dalanyń jeti qyry»baǵdarlamalary arqyly halqymyz órkenıetti ult atanýdyń jasampaz jolyna tústi. Ulttyq tarıhtydáıekti naqyshtaýdyń jolyna tústik. Tarıhymyzda oıyp turyp oryn alǵan Tulǵalardyń tarıhyn tereńinen zerdeleýge kiristik. Búgingi kúni «Ult», «Ulys», «memleket», «el»sózderiniń uǵymy ortaq jáne onyń astarynda: birtutas terrıtorııa, biryńǵaı memlekettik til, jalpyulttyq mádenıet, ulttyq minez jáne ulttyq sana degen qasterli túsinikter jańasha sıpattamazmundalýda.

Biz táýelsiz elmiz. Ony qadir tutamyz, qasterleımiz. Eń bastysy, táýelsizdigimizdi kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaımyz! Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ózi bul týraly: «Memlekettik táýelsizdik – tarıhtyń syıy nemese tek qazirgi urpaqtyń ǵana menshigi emes. Ol – ótkenniń aldyndaǵy borysh jáne keleshektiń aldyndaǵy jaýapkershilik», - degen bolatyn.

Álemdegi elderdiń tarıhyna kóz jibersek, rasynda da, memleketter taǵdyry sol memleketterdi quraıtyn adamdar taǵdyryna uqsaıtynyn baıqaımyz. Olar da adamdar sııaqty paıda bolyp, ósip-órkendep, keıbireýleri álsirep, endi bireýleri iz-túzsiz jer betinen joǵalyp, qaısybireýleri damyp, gúldenip, jalpaq jahanǵa tanymal bolyp, aıbyny asqaqtap, mereıi tasyp jatady.

Táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń qurylǵanyna bıyl jıyrma segiz jyl bolady. Búgin biz álemdik qaýymdastyqta dúnıejúzi moıyndaǵan táýelsiz elmiz.

Tarıh tereńine kóz jibersek, bizdiń qazaqtyń da bir kezderi erkin eli bolǵan, ózgelermen ıyq teńestirgen, ár alýan saıası, ekonomıkalyq, mádenı baılanystar jasaǵan qabiletti memleketi bolǵan. Ol memleketti basqa elder moıyndaǵan, bir elder qoldaý kórsetse, endi bir ulystardyńbizdiń atalarymyzdyń járdemine zárý bolǵanyn tarıh qoınaýynan jetken derekter rastaıdy. Ata urpaqtýraly halyq jadynda ár alýan ańyzdar men jyrlar saqtalǵan.

Qazaq handyǵy dáýirimen maqtanatyn da sonymen qatar, qaperimizge toqyp alyp, saqtyq jasaıtyn jaqtarymyz da bar. Qazaq handyǵynyń 550jyldyǵy ótken tarıhtaǵy memlekettigimizdi zerdeleýge, odan sabaq alýǵa jeteledi.

Biraq biz tek Qazaq handyǵy dáýirimen ǵana shektelip qalmaýymyz kerek.

Bizdiń odan arǵy tarıhymyz bar. Jáne ol tarıh asa baı, jasampaz tarıh. Ótken tarıhty bilmeı búgingini durys jolǵa sala almas edik, búginimizdi qadyr tutpasaq, erteńniń de baıandy bolýy ekitalaı.

- Erlan Báttashuly, tarıhtyń tereńinen tartqan tujyrymdamańyzdy sabaqtastyraıyn. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń: «Ulttyq ıdeıanyń tujyrymy ulttyq tarıhı keńistikte jatyr» degen sózi qaperime túsip tur. Osynaý ǵasyrlar qoınaýynan búginge deıin jol tartqan rýhanı qazynany – «tól tarıhty» qoǵamymyz memleket múddesimen birlikte qarastyrǵanyna toqtalyp ótseńiz.

- Otandyq tarıhtaǵy negizgi oqıǵalardyń mazmuny týraly ǵylymıdáleldengen faktiler negizinde mindetti tolyq bilim berý tarıhshylardyńbasty qyzmeti dep sanaımyn. Tarıhı-mádenı damýdyń úzdiksizdigi men sabaqtastyǵyn dáleldi kórsetý gýmanıtarlyq sala ókilderiniń ult aldyndaǵy basty mindeti dep bilemin.

Rýhanı muragerliktińtereń tamyrlaryn, burynǵy urpaqtyń qajyrly eńbegin, halyqtyń jeke tulǵalaryn, tarıhı tájirıbeni jáne ulttyq dástúrlerdi qurmetteıtin jastardyń ustanymyn qalyptastyrý búgingi birtutas qoǵamymyzdyń ólsheýsiz paryzy bolmaq.

Qoǵamǵayqpal etýshi, ári memlekettimizdiń zııatker áleýetin qalyptastyrýshy jáne jańa ıdeıalardy beretin de Ult tarıhy ekendigi aqıqat shyndyq.

Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń tyń usynystary elimizde tarıhqa degen jańa sıpatty jáne asa mazmundy kózqarasty qalyptastyrdy. Ulttyq-memlekettik ıdeologııany qazirgi zaman týdyryp otyrǵan máseler arnasynda óreli turǵyda túzýge negizdeme salyp berdi. Osy tujyrymdarsheńberinde keń kólemdi jáne jańa maqsat-mindetterdi sheshýge baǵyttalǵan tyń jobalardy júzege asyrý múmkindigi týyndady.

«Qazaq memleketi jáne onyń tarıhı negizderi» ıdeıasyn kontseptýaldy turǵydaodan saıyn negizdedi. Otandyq tarıhtyń zertteýler qalpyn anyqtaıtyn jáne baǵyt-baǵdar beretin ıdeıalar men usynystardyń kesheni qaıtadan túzile bastady. Jańa qalyptaǵy metodologııa arqyly tarıhtyń qatparyn arshý arqyly tasqyndap keletin ıdeıalardy jáne qazirgi qazaqstandyq qoǵamda týyndaǵan ıdeıalardy ulttyq-memlekettikkomponentter konteksinde qorytý múmkindigi týyndady.

Búkil qoǵamda otandyq tarıhqa degen jańa serpilis jáne tarıhshy-ǵalymdar, tarıhshy-oqytýshylar men tarıhshy muǵalimderge kásibı belsendilik ákeldi.

Memleket basshysy bastap bergen tarıh taqyryby jańa zertteýlik jobalarmen jalǵasatyny sózsiz.

Táýelsiz Qazaqstannyń qoǵamdyq-saıası áleýmettik júıesiniń jańarýynda, zııatkerlik qoǵamnyń jasampaz tulǵasyn qalyptastyrýda jáne ulttyq tarıhtyń jańa belesterin zertteýde tarıhı sabaqtastyqtyń bolýy zańdylyq.

- 1 jeltoqsan – Tuńǵysh Prezıdent kúni. Bıyl Otanymyz segizinshi ret memlekettik mereke – Tuńǵysh Prezıdent kúnin atap ótip otyr. Tarıhı senimdilik – bizdiń uly tiregimiz. Táýelsizdiktiń jylǵa bergisiz kúnderi men ǵasyrǵa bergisiz jyldarynda qalsyptasqan Qazaqstandyq bılik formasynyń ınstıtýtyna qózqarasyńyzdy bilsek dep edik?

- Prezıdenttik bılik pen táýelsizdiktiń 28 jyldyq tájirıbesi Qazaqstan úshin osy basqarý formasynyń tıimdi ekenin dáleldep, ishki jáne syrtqy saıasattyń negizgi baǵyttaryn anyqtaýǵa múmkindik berdi.

Ult kóshbasshysynyń sarabdal saıasatynyń arqasynda Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq Azııa óńiri men TMD-da aldyńǵy orynǵa shyqty. Áleýmettik-baǵdarly ekonomıkalyq baǵyttaǵy bastamalarymyz zamanaýı, qarqyndy damýshy memleket qurýdy qamtamasyz etti.

Osydan 22 jyl buryn Prezıdentimiz el damýynyń dańǵyl jolyn baıyptaıtyn uzaq merzimdi «Qazaqstan-2030» Strategııalyq baǵdarlamasyn usynǵany málim. Salmaqty qujatta ótken kúnder baǵamdalyp, bolashaq enshisindegi irgeli ister mejelendi. 1997 jyly osy baǵdarlamany jarııa etkende Elbasymyz: «Biz neni qurǵymyz keledi, tańdaǵan maqsatymyzǵa jetkizetin damýymyzdyń traektorııasy, magıstrali qandaı bolýy tıis, sony anyq bilýimiz jáne aıqyn túsinýimiz kerek» degen edi. Aıtqany aınymaı keldi. Qazaqstan halqy aıanbaı eńbek etip, eldik áleýmettik-ekonomıkalyq damýy kósh bastap keledi.

Osy oraıda aıta ketken jón, elimizdiń astanasynda ótken «Nur Otan» partııasynyń kezekten tys XIX sezinde partııa tóraǵasy Nursultan Nazarbaev prezıdent saılaýyna Qasym-Jomart Toqaev túsetinin málimdedi. Qasym-Jomart Kemeluly 2019 jyly 20 naýryzda Qazaqstan prezıdenti laýazymyn ıelenip, odan bir kún buryn Elbasy Nursultan Nazarbaev prezıdenttik ókilettigin toqtatty. Bul kóregendik qana emes, úlken senim!

2019 jylǵy 2 qyrkúıekte Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Parlament palatalarynyń birlesken otyrysynda óziniń alǵashqy «Syndarly qoǵamdyq dıalog – Qazaqstannyń turaqtylyǵy men órkendeýiniń negizi» atty Qazaqstan halqyna Joldaýyn arnady.

Erteńgi baǵytyn, júretin jolyn, ósý jolyndaǵy muratyn anyq bilgen elderdiń qandaı jeńisterge jetkenin tarıhtan bilemiz. Bizdiń elimiz táýelsizdigine endi qol jetkizip jatqanda aldaǵy 30 jylyn oılasa, endi júrisin durystap, tynysyn jóndep alǵanda syndarly murattardy alǵa qoıdy. Syndarly murat degen halyqtyń jaǵdaıy, Syndarly murat degen eldiń órleýi, Syndarly murat degen jarqyn ómir.

Memleket basshysy qazirgi ýaqytta bizge táýelsizdiktiń jetistikterin eselep, elimizdi damýdyń jańa sapaly kezeńine shyǵarý múmkindigi berilip otyrǵanyn basa aıtty.

«Biz buǵan Elbasy saıasatynyń sabaqtastyǵyn saqtap, júıeli reformalar júrgizý arqyly qol jetkize alamyz. Ózderińizge belgili, osynyń bári meniń saılaýaldy baǵdarlamamnyń negizi boldy. Qazir memlekettik organdar ony júzege asyrý úshin tıisti jumystar júrgizýde. Men halyqqa bergen ýádelerimdi mindetti túrde oryndaımyn», - dedi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev. Óz basym buny kórgendilik pen cenim dep qabyldadym!

Elbasy Nursultan Nazarbaev qasıetti Otanymyzdy damytý jolynda eldegi turaqtylyq pen beıbitshilikti temirqazyq etip aldy. Ásirese, elimizdi Eýropa tórine shyǵarýda Tuńǵysh Prezıdent eńbegi eresen. Búginde Qazaqstan Eýrazııa keńistigindegi strategııalyq qýaty kúshti, mańyzy zor memleket retinde moıyndalyp otyr. Dálelmen aıtsaq, Azıada alaýyn jaǵýymyz, EQYU-ǵa tóraǵalyq etip, halyqaralyq sammıt ótkizýimiz, Islam yntymaqtastyǵy uıymy men Shanhaı Yntymaqtastyq uıymdaryna tóraǵa etýimiz, álemdik din qaıratkerleri sezin turaqty uıymdastyrýymyz, halyqaralyq «EHRO-2017» kórmesin uıymdastyrýymyz – bári de zor maqtanysh, aıryqsha abyroı.

Osy kúnge deıingi jetistikterimiz Qazaqstannyń bolashaǵyn jańasha mejeleýge múmkindik berip otyr. Kelesi kezeńde, ıaǵnı 2050 jylǵa deıingi Strategııada ınnovatsııa, óndiristik-ekonomıkalyq serpin temirqazyq etip alynady. Buıyrsa, taıaý bolashaqta halqymyzdyń ómir súrý sapasy ortasha eýropalyq deńgeıge sáıkespek. Ult kóshbasshysy muny senimmen aıtty, halyq eldik iske bir kisideı jumyldy.

Eli qadirlegen, álem ardaqtaǵan Elbasy Nursultan Nazarbaev bar qajyr-qaıratyn, parasat-paıymyn memleketimizdiń ıgiligine jumsap, ýaqyt kóshinen alǵa ozyp, keler urpaqqa jarqyn ómirdiń negizin qalap júrgenin halyqaralyq qyraǵy sarapshylar men saıasatkerler jazyp-baǵalap keledi.

Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev 1992 jyly jeltoqsan aıynda ótken Qa­zaqstan ha­lqy forý­myn­da elimizdegi birlik pen kelisimniń uıytqysy - Qazaqstan halqy Assam­bleıa­syn qurý týraly bastama kóter­di. Búginde Assambleıa qyzmeti Elbasy úmitin aqtaǵanyn eldegi bereke-birlikten kórinedi. Ár etnos ókilderi bir úıdiń balasyndaı, bir qoldyń salasyndaı tirshilik etip, jasampazdyq týyn joǵary kóterdi. Bul rette osy názik salany ǵylymı-ádistemelik jaǵynan qoldaý úshin respýblıkada tuńǵysh ret arnaıy kafedra Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde ashyldy. Qazir respýblıka boıynsha osyndaı kafedralardyń sany 30-ǵa jýyqtady. QHA kafedralary birlik pen baıandylyqty saraptaıtyn ǵylymı-tájirıbe alańdaryna aınaldy.

Al Astana ekonomıkalyq forýmy - Eýrazııa keńistiginde jyl saıyn ótetin salmaqty shara ekeni belgili. Osy jıynǵa álemdik ekonomıkalyq qaýymdastyq ókilderi, qazirgi jáne burynǵy memleket basshylary, Nobel syılyǵynyń laýreattary, ǵylym áleminiń ǵulamalary men iri kásipkerler keledi. Ult Kóshbasshysy osydan 8 jyl buryn el táýelsiz­di­gi­niń 20 jyldyǵy saltanatynda Astana ekonomıkalyq forýmy­nyń negizinde «G-global» suhbat alańyn qurýdy usyndy. Búginde osy suhbat alańy álemniń 128 elinen 10 myń­nan astam qatysýshyny bi­rik­tirse, Qazaqstandaǵy osy sharanyń jýan ortasynda Elbasy negizin qalaǵan L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti ǵalymdary men bilim alýshylary júrgenin maqtanyshpen aıtamyz.

- Osy tusta ózińiz basshylyq etetin oqý ornynyń tynys-tirshiligi týroaly da aıta ketseńiz?

- Qashanda tyndyrymdy ister men tııanaqty nátıjelerdi basty maqsat etip ustanǵan L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti ne qyzyǵýshylar kóp. Máselen, bul rette stýdentter sanynyń artýyna baılanysty jańa jataqhana salatynyn aıtýǵa bolady.Bes qabatty 2467 orynǵa arnalǵan úsh zamanaýı Stýdentter úıi Ahmet Baıtursynov jáne Kenen Ázirbaev kósheleriniń qıylysynan boı kótermek. Bul Elbasynyń bes áleýmettik bastamasy negizinde júzege asqaly otyr. Olaı deıtinimiz,Nursultan Nazarbaev Parlament palatalarynyń birlesken otyrysynda stýdentterdi jataqhanmen qamtýdy tolyqtaı sheshýdi tapsyrǵan bolatyn.

«Biz álemdik standarttarǵa saı bilim berý júıesin qalyptastyra otyryp, stýdentterdiń bilim alýyna jáne turatyn jerine jaǵdaı jasaýǵa tıisti nazar aýdarýymyz qajet. 2022 jyldyń sońyna deıin stýdentterge arnap keminde 75 myń oryndyq jańa jataqhana salýdy tapsyramyn. Bul aldaǵy jyldarda óse túsetin suranysty eskergenniń ózinde jataqhana tapshylyǵyn birjola sheshedi», -dedi Elbasy.

Bul bilim salasynyń basshylaryn ǵana emes, elimizdegi barlyq stýdent-jastardy jáne olardyń ata-analaryn qatty qýantty. Demek, 2019-2020 jyl joǵary oqý ornymyz úshin tabysty jyl deýge negiz bar. Qazirgi tańda bolashaqta salynatyn jataqhanalardan bólek, bas ǵımarat pen oqý-zerthanalyq ǵımaraty arasynan zamanaýı sport-saýyqtyrý ortalyǵynyń qurylysy bastalyp ketti.

Aldymyzdaǵy basty maqsat – elimizdegi qolǵa alyp otyrǵan jańa reformalarǵa baılanysty ýnıversıtetimizdegi bilim berý men ǵylymı jumystardy álemdik standarttarǵa saı jetildirý, oqý-ádistemelik baǵdarlamalardy jańartý, jaqsartý. Qazirgi ınnovatsııalyq talaptarǵa saı sapaly mamandar daıyndaý jumystary jan-jaqty jalǵasyn tabady. Fakýltetter men kafedralardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtyp, elimizge qajetti sapaly mamandar daıyndap berý úshin bilim berýdiń tereńdetilgen oqý-ádistemelik júıeleri men ǵylymı-zertteý jumystarynyń jańa baǵdarlamalaryn qalyptastyrý basty strategııalyq baǵyt-baǵdarymyz bolyp qala bermekshi.

-Erlan Báttashuly, salıqaly áńgimeńizge zor yqylaspen rahmetimizdi aıtamyz.