Erlan Qarın: Prezıdent jarııalaǵan saıası reformalardyń birinshi toptamasy tolyq júzege asyp, 8 zań qabyldandy
– Erlan Tynymbaıuly, Májilistiń 2-oqylymynda maquldanǵan «Jer qatynastary» týraly zań jobasy búgingi kúnniń jańalyǵy bolyp otyr. Bul jerde týyndaıtyn suraq: «Jer qatynastary» týraly zań jobasy qabyldanyp jatyr. Jer komıssııasy jumys istep jatyr. Jalpy osy arada qandaı baılanys bar? Jer komıssııasy ne istep jatyr?
– Óte oryndy suraq. Keıde áleýmettik jelilerde osyndaı suraqtar týyndaıdy. Tipti keıbir azamattardan Prezıdenttiń «Jer» týraly zań jobasy Parlamentke kelip tússe, onda «Jer komıssııasy ne úshin qurylyp, onda ne talqylanyp jatyr» degen suraqtar qoıylyp jatady. Osyǵan baılanysty taǵy da túsinikteme berip ketken durys dep oılaımyn. Prezıdenttiń bastamasymen daıyndalǵan «Jer» týraly zań jobasyndaǵy negizgi norma jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge tyıym salý. Al Jer komıssııasynda jerdi paıdalanýǵa qatysty ózge máseleler talqylanyp, pysyqtalady. Nege? Sebebi osy jyldar ishinde jerdi sheteldikterge satý, satpaý jóninde, jerdi qazaqstandyqtarǵa jeke menshikke satýǵa, jalǵa berýge bola ma degen sııaqty qoǵamda birneshe másele talqylanýda.
Alaıda, dál osy máselelerdiń ishinde jerdi sheteldikterge satýǵa tyıym salý boıynsha qoǵamnyń da bıliktiń de ustanymy bir. Prezıdent osyny eskere otyryp, Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń 25 aqpanda ótken V otyrysynda málimdeme jasap, bul másele tóńiregindegi túrli daýǵa, pikir-talastarǵa núkte qoıý qajettigi jóninde aıtty. Sondyqtan Qasym-Jomart Toqaev óz tarapynan birjola sheshim qabyldap, Prezıdent Ákimshiligine arnaıy zań ázirleýge tapsyrma berdi. Osyǵan oraı 12 naýryzda Memleket basshysynyń arnaıy Joldaýymen jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge tyıym salý týraly zań jobasy Parlamentke jiberilgen bolatyn.
Soǵan sáıkes jumys toby quryldy. Birneshe talqylaýlar boldy. Komıtettiń birneshe otyrysy ótti. Ótken aptada zań jobasynyń birinshi oqylymy, búgin, mine ekinshi oqylymy Májilisten ótti. Endi bul zań jobasy Senatqa túsedi. Sonymen, sońǵy jyldary qazaqstandyqtardyń arasynda jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge baılanysty óte kóp talqylanǵan túrli daý-damaılarǵa birjola núkte qoıylyp, alyp-qashpa áńgimeler tyıylady dep senemiz.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev osy zań jobasyn Konstıtýtsııalyq tártipke sáıkes óziniń bastamasymen daıyndatyp, Parlamentke jiberdi, Búgin Májilisten Senatqa túsip jatyr. Al Jer komıssııasy jerdi qazaqstandyqtarǵa satý, jalǵa berý jáne taǵy da basqa jer qatynastaryna qatysty týyndaıtyn máselelerdi asyqpaı qarap, jan-jaqty pysyqtap, sarapshylardyń qatysýymen tolyq saralap, bir sheshimge kelýi kerek.
– Zań jobasy qabyldanady, jer sheteldikterge jalǵa da berilmeıdi, satylmaıdy da. Sol máselege núkte qoıylady. Endi ekinshi másele, sol sheteldikter qazaqstandyqtar arqyly da jerdi alý múmkindigi komıssııanyń quzyretinde me?
– Bul másele Jer komıssııasynda endi anyqtalýy tıis. ıAǵnı, Jer komıssııasynyń quramynda qoǵam qaıratkerleri, aýyl sharýashylyǵy mamandary, kásipkerler, memlekettik organdardyń ókilderi bar. Olar senbi saıyn otyrys ótkizip jatyr. Jer komıssııasynyń aıasynda osy jáne ózge de máselelerdi, týyndaıtyn basqa da túıtkilderdi jan-jaqty pysyqtap, talqylap, tıisti sheshimder qabyldaıdy. Biraq jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge birjola tyıym salynatyn bolady. Sonymen qatar atalǵan zań normasymen sheteldikterdiń úlesi bar kompanııalarǵa, ıaǵnı sheteldikterdiń qandaı da bir qatysýymen jerdi ıelenýge múmkindik beretin joldardyń barlyǵyna da tyıym salynatyn bolady.
– Endi bir sózińizde 25 aqpanda ótken Ulttyq keńestiń V shaqyrylymy jóninde aıtyp qaldyńyz. Sol kezde Prezıdent «Jer qatynastary» jóninde zań jobasyn daıyndaýǵa tapsyrma berdi. Biraq odan basqa da birqatar tapsyrmalar boldy. Soǵan qatysty qazirgi ýaqytta olardyń jalpy oryndalý barysy qalaı júrip jatyr?
– Ulttyq keńestiń árbir otyrysynan keıin Ulttyq keńestiń hatshylyǵy tarapynan arnaıy jospar qabyldanady. Kem degende, sol josparǵa Prezıdenttiń 20-dan astam tapsyrmasy enedi. Mysaly, V otyrys bolsa, besinshi jospar qabyldanady. Osy josparǵa sáıkes tapsyrmalardyń júzege asyrylýyn hatshylyq óz baqylaýyna alady. Olardy pysyqtap, tıisti memlekettik organdar ony qalaı júzege asyratynyn, tapsyrmalardyń qalaı oryndalatynyn baqylap otyrady.
Mysaly, Prezıdenttiń jarııalaǵan saıası reformalarynyń júzege asýy. Búginge deıin Prezıdent saıası reformalardyń 3 toptamasyn jarııalady. 2019 jyldyń 20 jeltoqsanynda saıası reformalardyń birinshi toptamasy jarııalandy. Byltyr 1 qyrkúıekte Prezıdent óziniń Joldaýynda saıası reformalardyń ekinshi toptamasyn jarııalady. Bıyl 15 qańtarda VII shaqyrylymdaǵy Parlamenttiń birinshi sessııasynyń ashylýynda Prezıdent saıası reformalardyń úshinshi toptamasyn jarııalady. Birinshi toptamadaǵy tapsyrmalar búginde tolyqtaı júzege asyryldy. Saıası reformalardyń birinshi toptamasy boıynsha 8 zań qabyldandy. Qazir ekinshi jáne úshinshi toptama boıynsha tıisti jumystar atqarylyp jatyr.
Keshe Májiliske Prezıdenttiń saıası reformalarǵa qatysty ekinshi jáne úshinshi toptamasy boıynsha daıyndalǵan birneshe zań jobasy kelip túsip, olardyń tanystyrylymy ótti. Endi, soǵan sáıkes ary qaraı da tıisti jumystar jalǵasatyn bolady. Bul zań jobalarynyń qatarynda Saıası partııalardyń saılaý kezinde saılaný shegin 7 paıyzdan 5 paıyzǵa deıin tómendetý, saılaý bıýlletenderine «bárine qarsymyn» degen grafany engizý, Ózderińizge málim, bıyl Memleket basshysynyń bastamasymen elde tuńǵysh ret aýyl ákimderiniń tikeleı saılaýy ótedi. Osy saılaýǵa qatysty birneshe zańǵa ózgerister engiziledi jáne atalǵan zań jobalary keshe Májiliske kelip tústi.
Endi Májilistiń qabyrǵasynda osyndaı talqylaýlar ótetin bolady. Munyń bárin, ıaǵnı, qandaı talqylaýlar bolady,qandaı qosymsha usynystar aıtylady degen máselelerdi, árıne, biz óz tarapymyzdan baqylap, qadaǵalap otyramyz. Bul aıtyp otyrǵan ózgeristerdiń bári – úlken ózgerister, betburysty ózgerister. Bıyl birinshi ret ótkizileıin dep otyrǵan aýyl ákimderiniń tikeleı saılaýy – sonyń aıqyn dáleli. Osyǵan oraı bıyl 800-ge jýyq aýyl ákimi tikeleı saılanatyn bolady. Buryn janama túrde saılanǵan aýyl ákimderiniń ókilettigi toqtaıdy. Soǵan sáıkes endi ákimder tikeleı saılaý arqyly saılanatyn bolady. Bul – elimizdiń saıası damýyndaǵy aıtýly oqıǵa, jańa bir kezeń. Endi halyq tikeleı óz ákimderin saılap, sol arqyly saıası quqyqtaryn keń túrde júzege asyrýǵa taǵy bir múmkindik alatyn bolady.
– Osy «saıası reformalar jumys istemeıdi, saıası reformalar turalap qaldy» degen sııaqty pikirler bar áleýmettik jelide....
– Jańa joǵaryda aıtyp otyrǵandaı, árıne, bul shyndyqqa saı kelmeıdi. Sebebi taǵy da qaıtalap óteıin, Prezıdent jarııalaǵan saıası reformalardyń birinshi toptamasy tolyqtaı júzege asyrylyp, sonyń aıasynda 8 zań qabyldandy. Atap aıtqanda, saıası partııalardy tirkeý úshin qajetti jaqtastar sanyn 40 myńnan 20 myńǵa deıin azaıtý, áıelder men jastarǵa mindetti túrde 30 paıyzdyq kvotany saılaý tizimderinde berý, mıtıngiler týraly múldem jańa zań jáne 130-bapty dekrımınalızatsııalaý týraly ózgerister qabyldandy.
Sonymen qatar qazirdiń ózinde Parlamenttiń qaraýyna ekinshi jáne úshinshi toptama boıynsha zań jobalary kelip tústi. Bul – naqty jumystar júrgizilip jatyr degen sóz. Buǵan sarapshylar, qoǵam qaıratkerleri keńinen tartylýda. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta Prezıdenttiń saıası reformalarǵa qatysty ekinshi jáne úshinshi toptamalary boıynsha tıisti zań jobalary qabyldanady dep úmittenemin.
– Jer máselesine keletin bolsaq, onyń zańmen bekitiletini túsinikti. Senattan ótse, Prezıdenttiń qol qoıýyna barǵannan keıin másele sheshiledi. Al endi Jer komıssııasy qandaı merzimge deıin, qaı ýaqytqa deıin jumys isteıdi?
– 2016 jyly jarııalanǵan maratorııdiń merzimi bıyl aıaqtalady. Sondyqtan, árıne, Jer komıssııasy, qalaı bolǵanda da, bıyl osyndaı sheshimderdi qabyldaýy kerek. Jer komıssııasynyń negizgi maqsaty – kóterilip otyrǵan máselelerdi kásipkerlerdiń, jer paıdalanýshylarynyń, qarapaıym azamattardyń, el ekonomıkasynyń múddesi turǵysynan jan-jaqty pysyqtaý. Biz máselege onyń ońtaıly sheshimin izdeýimiz kerek. ıAǵnı, bul aýyl sharýashylyǵynyń damýyna tyń serpin beretin, úles qosatyndaı tıimdi sheshimderdi qabyldaýymyz kerek. Bul jerdegi negizgi maqsat – mine osynda. Sondyqtan Jer komıssııasynyń quramy da soǵan sáıkes jasaqtalǵan. Sheshim sarapshylardyń, ǵalymdardyń, memlekettik organdardyń, jergilikti bılik organdary ókilderiniń, kásipkerlerdiń, fermerlerdiń, qoǵamdyq uıym ókilderiniń, ıaǵnı barlyq taraptardyń múddelerin eskere otyryp qabyldanýy tıis. Sondyqtan basty maqsat kún tártibinde kóterilip otyrǵan máselelerdi jan-jaqty qarastyrý. Taǵy da qaıtalap óteıin, jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge tyıym salý máselesine baılanysty núkte qoıyldy. Sondyqtan bul máseleni ary qaraı talqylaýdyń, saraptaýdyń qajeti joq. Árıne, bul zań alda Senatta qarastyrylatyn bolady. Biraq joǵaryda aıttyp óttim, bıliktiń de, qoǵamnyń da osy másele boıynsha ustanymy bir.