Erdoǵannyń úshinshi prezıdenttik merziminde Túrkııa saıasatynda ne ózgeredi
Osyǵan baılanysty Túrkııadaǵy saıası kúres qalaı ótti, prezıdenttikke úshinshi ret saılanǵan Rejep Erdoǵannyń bıliktegi jyldary nesimen este qaldy, onyń basty qarsylasy kim, saılaý aldynda eldegi reıtıng shyǵaratyn kompanııalar qandaı boljam jasady, sonymen qosa prezıdent saılaýynyń nátıjesi alys-jaqyn memleketterge, onyń ishinde Qazaqstanǵa qalaı áser etetini jaıly materıal daıyndaýdy jón kórdik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Qazaqstan-Túrkııa: taýar aınalym 30 jylda 210 ese ósti
Túrkııa – Qazaqstannyń iri saýda jáne strategııalyq seriktesteriniń biri ǵana emes, qazaq úshin baýyrlas memleket. Aıta ketý kerek, Qazaqstannyń táýelsizdigin eń alǵash moıyndaǵan da Túrkııa memleketi edi. Búginde eki el arasyndaǵy dostyqqa negizdelgen qarym-qatynasqa 30 jyldan asty. Osy úsh onjyldyqta eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 210 ese artqan. Al ótken jyly taýar aınalym 54,4%-ǵa kóbeıip, 6,3 mlrd dollardy quraǵan. Endigi meje bul kórsetkishti 10 mlrd dollarǵa jetkizý bolyp otyr.
Osylaısha, eki memleket arasyndaǵy qarym-qatynastyń damý dınamıkasy árqashan turaqty ósip otyrǵanyn baıqaımyz. Buǵan joǵaryda atap ótkenimizdeı, taýar aınalymnyń 1991 jyldan beri 210 ese, ıaǵnı jylyna 30 mln dollardan 6,3 mlrd dollarǵa deıin óskenin dálel retinde keltirýge bolady.
Sondaı-aq Túrkııa – Qazaqstannyń bes jetekshi saýda seriktesteriniń biri. 2021 jyly Túrkııa Qazaqstan ekonomıkasyna 680 mıllıon dollar ınvestıtsııa salǵan, bul rekordtyq kórsetkish boldy. Al Qazaqstan Túrkııa ekonomıkasyna 1 mıllıard dollardan astam ınvestıtsııa quıdy.
Qazaqstan Túrkııa ınvestorlarynyń qatysýymen jalpy quny 1 trıllıon teńgeden asatyn 31 jobany 2022-2025 jyldary júzege asyrmaqshy. Nátıjesinde, 7,1 myńnan astam adam jumysqa ornalasady, 31 jobaǵa salynǵan ınvestıtsııa kólemi – 1,1 trln teńge. Olardyń qatarynda Jambyl oblysynda 200 mlrd teńgege natrıı karbonatyn óndiretin kásiporyn ashý, Túrkistan oblysynda 570 tósektik kópsalaly medıtsınalyq ortalyq salý, Pavlodar oblysynda 134 mlrd teńgege qant óndirisin iske qosý, SQO-da 116,5 mıllıard teńgege aýrýhana keshenin iske qosý jobalary bar. Sondaı-aq Abaı oblysynda hrom baıytý kesheni men ferroqorytpa zaýyty iske qosylmaq.
Birinshi týr: eshqandaı úmitker 50%-dan astam daýys jınaǵan joq
Mine, joǵaryda biz keltirgen sandarǵa qarap-aq, Túrkııa baýyrlas memleket qana emes, strategııalyq jaǵynan da mańyzdy áriptes ekenin baıqaýǵa bolady. Sondyqtan da túrik jerinde bolyp jatqan qandaı da bir ózgeris alys-jaqyn elderge, sonyń ishinde Qazaqstanǵa da áser etedi. Endeshe, eldegi bıylǵy basty saıası báseke prezıdent saılaýyna oralaıyq...
Saılaýdyń 14 mamyrda ótken alǵashqy týrynda 4 kandıdat baq synady. Olar – kúni keshe saılaýda jeńiske jetken prezıdent Rejep Taııp Erdoǵan, oppozıtsıonerler Kemal Qylyshdaroǵly, Muharrem Inje jána Sınan Oǵan. Alaıda basty báseke bılik partııasynyń atynan synǵa túsken Rejep Taııp Erdoǵan men eldegi negizgi oppozıtsııalyq kúsh sanalatyn «Respýblıkalyq halyq partııasynyń» tóraǵasy Kemal Qylyshdaroǵly arasynda ótti.
Al qalǵan kandıdattar ekeýiniń shańyna da ilese almady. Saılaý qarsańynda 11 mamyrda M.Inje eldiń tynyshtyǵy úshin saıası dodaǵa qatyspaı, óz kandıdatýrasyn keri qaıtaryp alatynyn málimdegen bolatyn. Al birinshi týrda halyqtyń 5%-dan astam daýsyn jınaǵan S.Oǵan óz jaqtastaryn ekinshi kezeńde R.Erdoǵandy qoldaýǵa shaqyrdy.
Reıtıng kompanııalary qandaı boljam jasady?
Jalpy eldegi kóptegen reıtıng júrgizetin kompanııa qazirgi bılikke oppozıtsııalyq baǵyttaǵy «Ulttyq koalıtsııanyń» úmitkeri Kemal Qylyshdaroǵlynyń jeńiske jetýge múmkindigi mol ekenin aıtqan. Máselen, bıylǵy sáýirde oppozıtsııamen baılanysy bar «Gezici» reıtıng kompanııasy K.Qylyshdaroǵly - 53,4%, R.Erdoǵan - 43,2%, M.Inje - 2,1% jáne S.Oǵan - 1,3% daýys jınaıdy degen málimet jarııalady. Olardyń boljamynsha, eger saılaý ekinshi týrǵa ótse, kemalıster - 55,2%, qazirgi prezıdent tek 44,8% daýys alýy tıis.
Naýryz-sáýirde júrgizilgen «AR-G Research» kompanııasynyń saýalnamasy jańa prezıdent tek ekinshi týrda anyqtalatynyn kórsetken. Al «Türkiye Raporu» agenttiginiń (oppozıtsııamen baılanysty) pikirinshe, saýalnama nátıjelerinen áli bir sheshimge kelmegen daýys berýshilerdi alyp tastaǵanda K.Kylyshdaroǵly men R.Erdoǵan arasyndaǵy aıyrmashylyq kemalıster paıdasyna 9% (54,5% jáne 45,5%) quraǵan.
Jalpy budan biz túrkııalyq reıtıng shyǵaratyn kompanııalardyń basym kópshiliginiń zertteýi oppozıtsııalyq «Ulttyq koalıtsııadan» úmitker K.Qylyshdaroǵlynyń saılaýda jeńiske jetý múmkindigi joǵary ekenin kórsetkenin baıqaımyz. Olardyń paıymynsha, saılaýshylardyń shamamen 53%-y kemalısterdi jaqtaıdy, halyqtyń 50%-ǵa jýyǵy R.Erdoǵanǵa daýys beredi. Osy rette «Optimar» kompanııasynyń bıylǵy sáýir aıynda 4 745 adam qatysqan saýalnamasy nazar aýdartady. Atap aıtqanda, olar R.Erdoǵandy respondentterdiń - 45,9%-y, al K.Qylyshdaroǵlyny - 43,9%-y, M.Injeni - 8,3%-y jáne S.Oǵandy - 1,7%-y qoldaıdy degen boljam jasaǵan. «Prezıdent saılaýynda kim jeńedi?» degen saýalǵa respondentterdiń 53%-y R.Erdoǵannyń kandıdatýrasyn tańdaǵan. Aıtpaqshy, 2018 jyly 24 maýsymda K.Qylyshdaroǵlynyń qatysýynsyz ótken prezıdent saılaýynyń birinshi týrynda R.Erdoǵan 52,4% daýys jınap, el prezıdenti bolyp saılanǵan bolatyn. Al ol kezde M.Inje saılaýshylardyń 30,8%-ynyń qoldaýyna ıe bolǵan edi.
Ekinshi kezeń: Rejep Erdoǵan bılikte qaldy
14 mamyrdan keıin eldegi saılaý naýqany toqtaǵan joq. Qala kóshelerinde prezıdenttikke úmitker eki kandıdattyń da úgit-nasıhaty qatar júrip jatty. Kóshede paraqshalar taratyp, daýys zoraıtqyshpen uran tastaǵandar sany jetip artyldy.
Túrkııa prezıdentin saılaýdyń ekinshi kezeńin ótkizý úshin ashylǵan daýys berý ýchaskeleri jeksenbi kúni jergilikti ýaqytpen saǵat 08.00-de ashylyp, jergilikti ýaqytpen saǵat 17.00-de (Astana ýaqytymen 20.00-de) jabyldy. El ishinde jáne ózge memleketterde barlyǵy 191,8 myń jáshik ornatyldy.
Eldegi jáne odan tysqary aýmaqtarda turatyn 64 mln túrik azamaty daýys berý quqyǵyna ıe. Shet memleketterde saılaý 24 mamyr kúni aıaqtalyp, bıýlletender Ankaraǵa jetkizilgen bolatyn.
Prezıdent saılaýy ótken respýblıkanyń 81 provıntsııasynda aıtarlyqtaı quqyq buzýshylyq bolǵan joq. Tártipti 600 myńnan astam polıtsııa jáne jandarmerııa qyzmetkeri qadaǵalady. Saılaýdyń ekinshi kezeńinde jeńiske jetý úshin úmitkerler 50%-dan astam daýys jınaýy tıis bolatyn.
Sóıtip, ekinshi kezeńniń qorytyndysy boıynsha, joǵaryda atap ótken reıtıng kompanııalarynyń boljamyn joqqa shyǵaryp, Rejep Taııp Erdoǵan – 52,14%, Kemal Qylyshdaroǵly 47,86% daýys jınady. Osylaısha, Rejep Erdoǵan Túrkııanyń 13-prezıdenti atandy.
Erekshe obraz ıeleri: «Órmekshi adam», buǵy kostıými men qozysyn ertip kelgen turǵyn
Ekinshi kezeńde daýys bergender arasynda saılaý ýchaskesine erekshe obrazda kelgen turǵyndar kózge tústi. Máselen, Saryer aýdanynyń turǵyny Aıazag bastaýysh mektebine qozysyn ertip kelgen. Ol tipti janýarǵa aq-qara jolaqty toqylǵan jempir men sharf taǵyp qoıǵan.
Esenıýrtte Nazım Djıhan esimdi saılaýshy óziniń totyqusymen birge daýys berýge keldi. Qyzyl-kók-jasyl tústi «Pasha» degen laqap aty bar qus ózin «jaqsy ustaǵan». Al qus ıesi Osmanly dáýiriniń kostıýmin kıgen.
Býrsada jergilikti teatr akteri Baqtııar Keskın daýys berýge buǵy kostıýmimen keldi: ol ashyq qońyr kombınezon kıip, betine múıizi bar maska taǵyp alǵan. Eldiń birneshe qalasynda turǵyndar Osmanly áskerleriniń obrazynda saılaý ýchaskelerine kelgen. Al Adanada Djan Shashqyn esimdi saılaýshy Órmekshi adamnyń kıimin kıip kelgen.
Izmır men Erzýrýmda bir top adam at ústinde daýys berýge kelgen. Dıýzdjede nekelerin endi ǵana tirkegen erli-zaıyptylar birinshi bolyp daýys bergen. Al Denızlıde meıramhana menedjeri Mehmet Kıvıljım saılaý ýchaskesine atpen jáne totyqusyn ıyǵyna otyrǵyzyp keldi.
2003-2023: Erdoǵan bılik etken jyldar nesimen este qaldy?
Rejep Erdoǵan 1954 jyly 26 aqpanda Ystanbulda Túrkııa jaǵalaý kúzeti qyzmetkeriniń otbasynda dúnıege keldi. Mektep kezinde dinı kózqarasy qalyptasty. Stýdenttik jyldary ıslamshyl Ulttyq qutqarý partııasyna qosylyp, keıin osy partııanyń Ystanbuldaǵy jastar fılıalyn basqardy. Osylaısha, Erdoǵan saıasatqa jastaıynan aralasa bastady. Keıin 2003 jyly eldiń parlamenti Premer-mınıstr etip taǵaıyndady, sóıtip 2014 jyldyń 28 tamyzyna deıin, ıaǵnı 10 jyldan astam ýaqyt osy qyzmette boldy. Osy jyldary eldiń JІÓ 2,7 esege, ıaǵnı 303 mlrd dollardan 820 mlrd dollarǵa deıin ósken.
2014 jyldyń 10 tamyzynda Erdoǵan prezıdenttik saılaýdyń birinshi týrynda 51,8% daýyspen jeńiske jetti. Ol memleket basshysy retinde elde ıslam dinin kúsheıtýge jáne áskerılerdiń yqpalyn álsiretýge baǵyttalǵan saıasat júrgizdi. Bul 2016 jylǵy 15 shildedegi áskerı tóńkeriske ákelip soqty. Budan soń prezıdent qarýly kúshterdi basqarý júıesin ózgertti, keıinirek 2017 jylǵy 16 sáýirde ótken referendýmda konstıtýtsııaǵa prezıdenttik basqarý nysanyn engizýdi kózdeıtin túzetýler qabyldady.
2018 jyly 24 maýsymda prezıdent saılaýynda Erdoǵan 52,59% daýys jınap, ekinshi merzimge qaıta saılandy (onyń básekelesi, negizgi oppozıtsııalyq Respýblıkalyq halyq partııasynan shyqqan Mýharrem Inje 30,64% daýys alǵan edi). Ol 2018 jyldyń 9 shildesinde qyzmetine kiristi.
Jalpy Túrkııa sońǵy jyldary ishki jáne syrtqy qarym-qatynasta jańashyl kózqarasymen kórine bastady. Sarapshylardyń aıtýynsha, osy jıyrma jylda Erdoǵan Túrkııany aımaqtaǵy kóshbasshy memleketke aınaldyrdy.
Túrkııa – qazirgi ýaqytta álemdegi eń úlken ekonomıkalardyń (19-ekonomıka) qatarynda. Onyń JІÓ 906 mlrd dollardan asady. El Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna (EYDU), G20 uıymyna múshe. Sonymen qatar Damýǵa resmı kómek (DRK) baǵdarlamasynyń mańyzdy donory. Sondaı-aq 2020 jylǵa qaraı eldegi kedeılik deńgeıi eki ese tómendegen. Biz budan sońǵy jyldary Túrkııanyń aımaqtaǵy alpaýyt memleketke aınalǵanyn kóremiz, degenmen sarapshylar túrik lırasynyń qunsyzdanyp, ekonomıkanyń damýy tejelgenin, ómir súrýdiń qymbattaı túskenin de joqqa shyǵarmaıdy.
Sheteldik BAQ-taǵy Túrkııa: «Reseımen tyǵyz saıası jáne qarjylyq qatynastardy jalǵastyrady»
Sońǵy ýaqytta Túrkııa álem nazarynda. Halyqaralyq buqaralyq aqparat quraldary da eldegi saıası básekeni jarysa jazyp, kimniń múmkindigi kóp ekenin aıtyp, aldyn ala boljamdar da jasady. Osyǵan baılanysty birqatar BAQ-ta jarıaılanǵan maqaladan úzindi keltirýdi jón sanap otyrmyz.
The Spectator (Ulybrıtanııa): «Saılaý nátıjeleri Erdoǵandy eń úlken saıası kúreskerlerdiń biri retinde kórsetti. Onyń partııasynyń bedeli tómendegenine qaramastan, onyń jeke tanymaldyǵy arta tústi. Saılaý nátıjeleri túrikterdiń ózgeriske degen úmitin óltirdi. Óziniń jeńisin toılaı otyryp, Erdoǵan «Túrkııanyń ǵasyry» bastalǵanyn jarııalady. Bıyl Kemal Atatúrik revolıýtsııasynyń júz jyldyǵy. Atatúrik sııaqty Erdoǵan da NATO men G20 múshe túrik memleketin ózinshe ózgertti».
Bloomberg (AQSh): «Investorlar Erdoǵannyń qazirgi qolǵa alyp otyrǵan is-sharalary turaqty bolmaıtynyn aıtyp otyr. Muny ótken jeksenbide Túrik lırasynyń rekordtyq deńgeıge deıin quldyraýy dáleldeı tústi. Sarapshylar bir nársege senimdi: Erdoǵannyń jeńisi birde-bir sheteldik ınvestorǵa paıda ákelmeıdi. ınflıatsııa, óte tómen paıyzdyq mólsherleme jáne taza valıýtalyq rezerv bolmaǵan jerde, barlyq aktıvke keri áser etetin daǵdarys bolatyny sózsiz».
Handelsblatt (Germanııa):
The Wall Street Journal (AQSh): «Inflıatsııa, aqpandaǵy joıqyn jer silkinisteri saýalnama sandaryna áser etti... Bul kóptegen adam úshin, onyń bıligi úshin naǵyz saıası synaq boldy. Óıtkeni alǵash ret oppozıtsııalyq partııalardyń kópshiligi birikti. Soǵan qaramastan, prezıdent sol 2016 jylǵy tóńkeristen aman ótkeni sııaqty, Reseı, Batys jáne odan tys jerlerge qatysty óziniń yqpaldy pozıtsııasy bar bıyl da sol baıaǵy taktık ekenin dáleldedi».
Xinhua (Qytaı): «Sarapshylardyń pikirinshe, Erdoǵan óziniń ekonomıkalyq saıasatyna berik bola otyryp, Batys pen Shyǵystyń arasynda názik tepe-teńdik saqtap, óziniń batyl syrtqy saıasatyn saqtap qalýy múmkin. Onyń basshylyǵymen Túrkııa AQSh-pen jáne basqa Batys odaqtastarymen Sırııa qaqtyǵysy jáne Reseımen jaqyndasý sııaqty máseleler boıynsha kelispeı, aımaqtyq isterde óz saıasatyn júrgizdi. EO sarapshylarynyń pikirinshe, bolashaqta Ankara Batys odaqtastarynyń synyna qaramastan, Reseımen tyǵyz saıası jáne qarjylyq qatynastardy jalǵastyrady».
Sarapshylar pikiri: «Túrkııa Erdoǵannyń tusynda aımaqtyq derjavaǵa aınaldy»
Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń bas sarapshysy Muhıt Asanbaev Túrkııadaǵy saılaý nátıjesiniń Qazaqstan úshin qanshalyqty mańyzdy ekenine qatysty pikir bildirdi. Onyń sózinshe, birinshiden, túrik halqynyń jasaǵan tańdaýy Qazaqstan úshin de mańyzdy. Ekinshiden, Túrkııanyń qazirgi prezıdenti R.Erdoǵannyń jeńiske jetýimen Ankaranyń Qazaqstanǵa qatysty qazirgi syrtqy saıasaty jalǵasa bermek.
«Atap aıtqanda, biz Túrkııa men Qazaqstannyń Túrki memleketteri uıymy aıasyndaǵy yntymaqtastyǵyn tereńdetý, Túrkııa bastamasymen qolǵa alynǵan, Jibek jolynyń Qazaqstandy baılanystyratyn ýchaskesi bolyp sanalatyn «Orta dálizdi» nemese Transkaspıı dálizin odan ári damytý týraly aıtyp otyrmyz. ıAǵnı Qazaqstan, Ázerbaıjan, Túrkııa aýmaǵy arqyly Qytaı naryqtaryn EO-men baılanystyratyn Jibek joly ýchaskesin odan ári damytý, sondaı-aq áskerı-tehnıkalyq jáne basqa da ekijaqty deńgeıde de, kópjaqty deńgeıde de elder arasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý qajet. Eń bastysy, jańadan saılanǵan Túrkııa kóshbasshysy R.Erdoǵan Qazaqstanmen jáne túrkitildes eldermen baılanysty nyǵaıtý úderisine belsendi qatysyp, osy saıasatty odan ári jalǵastyrýǵa nıetti», - dep tolyqtyrdy M.Asanbaev.
Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń sarapshysy Jumabek Sarabekov te kúni keshe qaıta saılanǵan prezıdent Rejep Erdoǵannyń buǵan deıingi syrtqy saıasatyn jalǵastyratynyn atap ótti. Onyń sózinshe, ol Túrkııanyń yqpalyn arttyrýǵa kúsh salatyn bolady.
«Prezıdent Erdoǵannyń saılaýdaǵy jeńisi, eń aldymen, Túrkııa óziniń serpindi syrtqy saıasatyn jalǵastyratynyn kórsetip otyr. Bárimizge belgili, onyń tusynda Túrkııa negizgi oıynshyǵa, aımaqtyq derjavaǵa aınaldy. Túrkııa birden birneshe aımaqtyń protsesterine qatysyp júr. Máselen, Bul Túrkııa óz yqpalyn qaıta qalpyna keltirýge tyrysyp júrgen Taıaý Shyǵysty atap ótýge bolady, ıaǵnı Túrkııa qazir neoosmanızm saıasatyn ustanyp otyr (Neoosmanızm – buryn Osman ımperııasynyń quramynda bolǵan elderde Túrkııanyń saıası yqpalyn arttyrý – red.)»,-dedi ol.
Sonymen qosa ol Túrkııanyń Ortalyq Azııa men Ýkraına qaqtyǵysyna qatysty da kózqarasy ózgermeıtinin de tilge tıek etti.
«Buǵan qosa, Túrkııa Ýkraına qaqtyǵysynda óte belsendi, ıaǵnı Máskeýmen de, Kıevpen de tikeleı sóılesip, erekshe ról atqaryp otyr. Meniń oıymsha, Túrkııanyń mundaı qarym-qatynasy jalǵasa bermek. Kelesi másele – Ortalyq Azııa, ıaǵnı túrkitildes álem. Ankara mundaǵy tórt memleketpen áriptestik qarym-qatynasyn odan ármen jalǵastyrady. Olar – Qyrǵyzstan, Qazaqstan, Túrikmenstan, Ózbekstan. Al Tájikstan túrkitildi memleket emes. Menińshe, Ankara Túrki memleketteri uıymyna aldaǵy ýaqytta da qoldaý kórsetetin bolady. Sondaı-aq Túrkııa ınvestıtsııany arttyryp, ózara saýdany jáne keıbir gýmanıtarlyq jobalardy odan ári damytýǵa kúsh salady dep oılaımyn», - dep túıindedi Jumabek Sarabekov.
Qorytyndylaı kele, kóptegen sarapshynyń aıtýynsha, memleketti 20 jyl basqarǵan Rejep Taııp Erdoǵan aldaǵy kezeńde de syrtqy saıasattaǵy pozıtsııasynan aınymaı, Túrkııanyń yqpalyn arttyra bermek. Al ishki saıasatta Erdoǵanǵa baǵytyn ózgertý qajettigin, áıtpese eldegi ınflıatsııa, túrik lırasynyń quldyraýy jalǵasyp, aqyrynda daǵdarysqa ákelip soǵýy múmkin ekenin aıtýda. Dese de, atalǵan ekonomıkalyq qıynshylyqtarǵa qaramastan halyqtyń jartysynan kóbi Erdoǵanǵa daýys berýinen túrǵyndardyń áli de óz prezıdentine senim artatynyn baıqaýǵa bolady...