Energetıkalyq jáne gazdalǵan sýsyndar qandaı aýrýlardy qozdyrýy múmkin
Jarnamanyń áseri
«Ókinishke qaraı, jastar men jasóspirimder energetıkalyq sýsyndardy kóp alady. Bul jaǵdaıdy qaýipti dep sanaımyz. Osy sýsyndardy olar kúndelikti dúkenderden satyp alyp jatyr. Árıne, buǵan eń aldymen jarnama qatty áser etip otyr. Dúkender men sýpermarketterdiń sóreleri osy sýsyndarǵa toly. Jarnamalarda «erekshe sergitip, qýat beredi» degen negizsiz ýáde qaptap tur. Jasóspirimder osyǵan aldanyp jatyr, ıaǵnı bul jarnama jastarǵa arnalyp jasalǵan. Áıtpese, budan basqa shaı nemese kofe sııaqty sýsyndar bar emes pe? Degenmen, jastar tátti ári gazdalǵan sýsyndarǵa qatty qyzyǵady. Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵynyń mamandary 11-15 jas aralyǵyndaǵy 8,5 myńnan astam mektep oqýshysyn qamtyp, saýalnama júrgizdi.
Bul zertteýdiń nátıjesi saýalnamaǵa qatysqan balalardyń 3%-y osy sýsyndardy kúndelikti tutynatynyn kórsetti. Árbir besinshi jasóspirim kún saıyn qantty sýsyndardy alady eken. Balalar eseıgen saıyn bul sýsyndardy jıi ishedi. 11 jasqa tolǵan balalardyń 15%-y apta saıyn mundaı sýsyndardy dúkennen alyp turady. 13 jastaǵy balalardyń 20%-y gazdalǵan jáne energetıkalyq sýsyndardy ishedi. 15 jasqa tolǵandardyń 30 paıyzy apta saıyn bul sýsyndardy satyp alady», - dedi QR Prezıdenti Іs basqarmasy Medıtsınalyq ortalyǵy aýrýhanasynyń Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyǵynyń joǵary sanatty ádisker-dárigeri Gúlnar Turdynova.
Gazdalǵan ári energetıkalyq sýsyndar júrek aýrýyna alyp keledi
Mamannyń aıtýynsha, energetıkalyq sýsyndardyń sergitetin áseri bar, biraq uzaqqa sozylmaıdy.
«Az ýaqyt aralyǵyna ǵana adamnyń qaljyraǵany basylyp, tózimdilik sezimi baıqalady. Degenmen, mundaı áser kópke barmaıdy. Energetıkalyq ári gazdalǵan sýsyndardy jıi ishetinderdiń densaýlyǵyna zor qaýip bolady, ásirese balaǵa zııandy. Energetıkalyq sýsyn eresek adamǵa da teris áser etedi. Birinshiden, bul ortalyq júıke júıesine shamadan tys qatty áserin tıgizedi, ıaǵnı adam uıqysyzdyqtan zardap shegip, mazasyz bola bastaıdy. Keıinnen energetıkalyq sýsyndardyń teris áseri kúsheıe beredi», - dep túsindirdi dáriger.
Bul rette gazdalǵan ári energetıkalyq sýsyndar júrek-qan tamyr júıesiniń nasharlaýyna alyp keledi.
«Bastapqyda tahıkardııa baıqalady. Jasóspirim energetıkalyq sýsyndy ishkende, júrek qaǵysy birden údeı túsedi. Sodan keıin bul qan qysymynyń joǵarylaýyna, júrek yrǵaǵynyń buzylýyna, sondaı-aq ınfarktqa deıin ákelýi múmkin. Infarkt jastar arasynda jıi kezdesip jatyr jáne buǵan energetıkalyq sýsyndardyń qosqan úlesi zor ekenin bilemiz. Kofeınniń joǵary dozasy júrek aýrýy problemalaryna ákelýi múmkin. Sondaı-aq, energetıkalyq sýsyndar arıtmııa dertiniń qozýyna áser etýi yqtımal. Energetıkalyq sýsyndarǵa kofeınnen basqa da zattar qosylady. Shyn máninde, tıisti kólemdegi kofeın aǵzaǵa zııan keltirmeıdi, biraq onyń dozasyn baqylaý kerek. Densaýlyqqa zııan keltiretin mólsher eresekter arasynda táýligine 400 mg-dan jáne jasóspirimderde 100 mg-dan asqanda bolady. Osy kórsetkish 12 jastan 18 jasqa deıingi adamdarǵa qatysty. Bul – ruqsat etilgen eń joǵary táýliktik mólsher», - dedi kardıolog Raýza Sultanova.
Energetıkalyq sýsyndardy ishý ádetke aınalyp barady
Kardıologtiń aıtýynsha, energetıkalyq ári gazdalǵan sýsyndardy kóp ishetin adam onyń dozasyn kóbeıte beredi. Osynyń saldarynan adam osy sýsyndy kúnde izdep turady. Sondyqtan, túski as kezinde de gazdalǵan nemese energetıkalyq sýsyndy ishý úırenshikti jaǵdaıǵa aınaldy.
«Bul turǵyda biz munyń júrek-qan tamyr júıesine óte zııandy ekenin túsindirýimiz kerek. Joǵaryda aıtqanymdaı, júrek qaǵysynyń, júrek bulshyqetiniń bosańsýy jáne basqa da ózgeris qaýipti», - dedi Raýza Sultanova.
Jattyǵý aldynda energetıkalyq sýsyndardy ishpeńiz
Kardıologtiń sózine qaraǵanda, adamdar jattyǵý aldynda energetıkalyq sýsyndardy iship jatady. Alaıda, onyń qanshalyqty zııandy ekenin túsinbeıdi. Máselen, jattyǵý kezinde qan aınalym júıesine onsyz da júkteme túsip, ımpýls údep, qysym kóteriledi. Energetıkalyq sýsyndar da qan qysymyn kóterip, júrek qaǵysynyń buzylýyna ákeledi.
«Budan bólek, júıke júıesiniń nasharlaýy, jabyrqańqy kóńil kúı bolýy múmkin. Aıta ketý kerek, kofeınniń bul janama áserleri jıi bolyp jatady jáne dozaǵa tikeleı baılanysty. Mundaı teris áser osy energetıkalyq sýsyndardy jıi ári turaqty ishken kezde baıqalady. Sonymen qatar, olardyń quramynda psıhostımýlıatorlyq áserdi kúsheıtý úshin qoldanylatyn kóptegen basqa da zattar bar. Eger adamdar energetıkalyq sýsyndarǵa úırenip, bas tarta almasa, onda dozasyn birtindep azaıtyp, quramynda kofeıni tómen energetıkalyq sýsyndardy kóshýi tıis. Atap aıtqanda, osy energetıkalyq sýsyndardyń mólsherin azaıtyp, qanty kóp qosylǵandardy ratsıonnan birtindep alyp tastaý kerek», - deıdi kardıolog Raýza Sultanova.
Energetıkalyq sýsyndardy tym kóp ishetinderdiń aǵzasyna zalal keledi
Qantty sýsyndar júrekke jáne júıke júıesine zııan keltirýden basqa, zár shyǵarý júıesi men baýyrǵa keri áser etýi múmkin.
«Bul sýsyndar baýyr fýnktsııasynyń buzylýyna ákeledi. Zııandy zattardyń bári sodan keıin búırek arqyly shyǵady. Demek, energetıkalyq jáne gazdalǵan sýsyndy shamadan tys kóp ishý saldarynan zardap shekpeıtin organ joq shyǵar. Energetıkalyq ári gazdalǵan sýsyndardy jıi alatyn adamdarda ekinshi tıpti qant dıabeti bolatyny týraly derekter bar. Qandaǵy qant deńgeıi jıi kóterilip tursa, ony qalypqa keltirý úshin aǵza ınsýlın bóle bastaıdy. Bul ınsýlın qant deńgeıin qalypqa keltirip, glıýkoza jasýshalarǵa túsedi. Degenmen, qandaǵy qant deńgeıi jıi kóterilgende, uıqy bezi arnaıy fermentterdi bólmeı, óz fýntsııasyn toqtatady nemese ınsýlındi az mólsherde bóledi. Sonymen qatar, ınsýlın bólgenimen, bul ferment qantqa áser etpeı qoıady. Bul jaǵdaı ekinshi tıpti qant dıabetine ákelýi múmkin», - deıdi Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyǵynyń joǵary sanatty ádisker-dárigeri Gúlnar Turdynova.
Gazdalǵan sýsyn DNQ-ǵa qalaı zııanyn tıgizýi múmkin?
Keıbir málimetterge qaraǵanda, energetıkalyq sýsyndardy jıi ishken kezde qaterli isik aýrýyna shaldyǵýy yqtımal.
«2018 jyly jastar arasynda tanymal sýsyndardyń birinde taǵamdyq konservant E211, ıaǵnı natrıı benzoatynyń artyq kontsentratsııasy anyqtaldy. S vıtamınimen qosylǵan kezde, ýytty zat – benzol túzedi. Bul – óte kantserogendi zat. Sonymen qatar, natrıı benzoaty jıi qoldanylsa, ol tipti adamnyń óz DNQ-syn zaqymdaýy múmkin. Byltyr Astana qalasynyń sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti saraptamaǵa túrli alkogolsiz sýsyndar boıynsha 63 synama alǵan. Onyń ishinde 12-si reglament pen normatıvtik qujattardyń talaptaryna sáıkes kelmegen», - dedi G. Turdynova.
Qandaı shekteýler engizýge bolady?
Dárigerdiń paıymynsha, tek tyıym salýmen bul máseleni sheshý qıynǵa túsedi.
«Degenmen, tıisti shekteýler de bolýy kerek. Máselen, 2013 jyldan beri Úkimet qaýlysymen mektepter men oqý oryndarynda energetıkalyq sýsyndardy, tipti tátti, gazdalǵan sýsyndardy satýǵa tyıym salynǵan. Biraq, bul turǵyda tıisti nátıje bolmaı tur. Óıtkeni, oqýshy mektepten shyǵyp, ony dúkennen satyp alady. Keıbir qadamdar jasalyp jatyr, sondaı-aq tıisti shekteýler de engizilýi kerek.
Salyq deńgeıin kóterip, jarnamaǵa tyıym salýǵa bolady. Kámeletke tolmaǵandarǵa satýǵa tyıym salý kerek. Bul óz kezeginde jaqsy qadam bolar edi. Sonymen qatar, el ishinde tıisti aqparatty keńinen taratqan jón. Bul týraly balalarǵa neǵurlym erte jastan túsindirsek, soǵurlym olarda paıdasy bolatyn túsinik qalyptasady. Atap aıtqanda, ata-analardyń ózderi balalaryna úlgi bolýy tıis. Eresekter osy zııandy sýsyndardy almaýy qajet. Balalar sýdy kóbirek ishkeni abzal», - dedi Gúlnar Turdynova.