Energetıkalyq táýelsizdikke qol jetkizý úshin Qazaqstanǵa qansha AES salý qajet
Elektr energııasyna suranys álemde jyl saıyn 3%-ǵa artyp keledi
Sońǵy jyldary energııa tutyný jyl saıyn artyp, qorshaǵan ortanyń nasharlaýyna baılanysty búkil álemniń energetıkalyq beınesi ózgerip jatyr. Álemde kóptegen el basqa energııa kózderi bolmaǵan soń balamaly energııaǵa kóshýdi oılastyryp keledi. Halyqaralyq energetıkalyq agenttiktiń (International Energy Agency) boljamy boıynsha 2023-2025 jyldary álemde elektr energııasyna degen suranys jylyna orta eseppen 3%-ǵa ósedi.
Halyqaralyq energetıkalyq agenttik (HEA) - 1973-1974 jyldardaǵy munaı daǵdarysynan keıin 1974 jyly qurylǵan Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń (EYDU) quramyndaǵy avtonomdy halyqaralyq organ. Agenttiktiń maqsaty – jahandyq energetıkalyq qaýipsizdikti ilgeriletý. Uıymǵa múshe bolý úshin elde 90 kúndik ımporttalǵan munaı kóleminen kem emes munaı qory bolýy kerek. HEA-ǵa múshe elder jahandyq energııaǵa suranystyń 80% quraıdy.
Dál osy elder zııandy shyǵaryndylardyń negizgi bóligin shyǵarady. Sońǵy jyldary shyǵaryndylar rekordtyq deńgeıge jetken (koronavırýs pandemııasy kezeńin qospaǵanda). 2022 jyly shyǵaryndylar kólemi 36,8 mıllıard tonnaǵa jetti. Dúnıe júzinde ınsýlt, ókpe isigi jáne júrek aýrýynan bolatyn ólimniń úshten biri osy aýanyń lastanýynan bolady. Ásirese, balalar, qart adamdar jáne sozylmaly aýrýlary bar adamdar aýyrýǵa beıim eń osal topqa jatady.
Sondyqtan 2022 jyly HEA óz qyzmetiniń jańa taraýyn ashty desek bolady. Qazir agenttiktiń basty maqsaty – elderdiń ártúrli energetıkalyq problemalary men klımattyń ózgerýin eskere otyryp, taza energetıkany damytýǵa jáne oǵan kóshýge járdemdesý. Sonymen birge, HEA-ǵa kóshý máselelerinde jetekshilik etetin negizgi basymdyqtar - onyń qaýipsiz, qoljetimdi bolýy jáne uzaq merzimdi perspektıtvada qorshaǵan ortaǵa áserin azaıtý.
Balamaly energııaǵa kóshýden qashyp qutyla almaımyz...
HEA sarapshylarynyń zertteýlerine sáıkes, bolashaqta elektr energııasynyń jahandyq taralýy ortalyqtandyrylǵan júıeden ortalyqsyzdandyrylǵan elektr energııasyna aýysady. Bul turǵyda balamaly energııa kózi óte qolaıly. Onyń eń tanymal túrleri - jańartylatyn energııa kózderi (JEK) jáne ıadrolyq nemese atom energetıkasy. HEA energetıkalyq taldaýshysy, JEK ıntegratsııasy jáne elektr energııasynyń qaýipsizdigi boıynsha maman Kıt Everhart kún batareıalaryn, sondaı-aq jel dıirmenderin ornatý quny artatynyn aıtady.
Bul úshin basynda eń perspektıvaly oryndarǵa jańartylatyn energııa kózderi ornatylady. Sodan keıin JEK ornatýǵa bolady degen jerlerde qondyrylady jáne sáıkesinshe, olardyń shyǵynyn qaıtaryp alý jaǵynan tıimdiligi azaıa beredi», - dedi Kıt Everhart Mersın qalasynda (Túrkııa) jýrnalısterge arnalǵan baspasóz máslıhatynda.
Ózderińiz biletindeı, jańartylatyn energııa kózderi aýa raıyna táýeldi bolady. Sarapshy atom energetıkasyn paıdalana otyryp zııandy shyǵaryndylardan birjolata qutylýǵa tez qol jetkizýge bolatynyn atap ótti.
Atom energetıkasy tehnologııalaryn engizý 4 ese az resýrs qajet etedi. Sonymen qatar, ıadrolyq tehnologııalar elektr energııasyna degen suranysqa kóbirek beıimdeledi. Óndiris jaǵynan ıadrolyq tehnologııalarǵa teńdesi joq», - dedi spıker.
Jańartylatyn energııa kózderi turaqsyz bolyp sanalsa da, agenttik sarapshylary elektr energııasyn óndirýdi ártaraptandyrý qajet dep atap ótti. Bul rette balamaly energııa kózderin engizý básekeles emes, kerisinshe birin-biri tolyqtyratyn protsess bolýy kerek.
Aıta keteıik, Túrkııa osy strategııany ustanady. Olar atom energetıkasyn engizý úshin uzaq ári kúrdeli joldan ótti. Qazirgi ýaqytta elde alǵashqy atom elektr stantsııasy salynýda. Túrkııa kúrdeli energetıkalyq ahýalyn retteý úshin ne istegeni jaıly kóbirek bilý úshin Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy Mersın qalasyna bardy.
Túrkııa «taza energııaǵa» jetý úshin uzaq joldy eńserdi
Túrkııa - 85 mıllıonǵa jýyq halqy bar, ekonomıkasy qarqyndy damyp, energııa tutyný kólemi artyp kele jatqan el. Alaıda, memlekettiń óz kómirsýtegi resýrstary joq, gaz ben munaıdyń basym bóligin ımporttaıdy. Jetispeıtin elektr qýatyn da ózge elderden satyp alýǵa májbúr.
Resmı aqparatqa sáıkes, eldiń elektr energııasynyń 50%-y jańartylatyn energııa kózderi esebinen qamtamasyz etiledi. Túrkııanyń tabıǵı jaǵdaıy qolaıly, jylyna 3 aıdan astam ýaqyt shaqyraıyp kún shyǵyp, turaqty jel soǵyp turady. Degenmen, jańartylatyn energııa kózderin óndirý úshin jabdyq satyp alýǵa, ony ornatýǵa jumsalǵan shyǵyndardyń shamamen 30%-y ǵana qaıtady.
Máselen, jel dıirmenin qozǵalysqa keltirý úshin jeldiń jyldamdyǵy saǵatyna 15 km jetýi kerek. Týrbınanyń bıiktigi - 100 m, qalaqtarynyń uzyndyǵy - 56 m. Jeldiń baǵytyna baılanysty 5 jaqqa aınala alady. Onyń málimdelgen qýaty - 9 MVt, biraq is júzinde ol saǵatyna shamamen 500 MVt óndiredi – bul táýligine 3 MVt. Mundaı stantsııalardyń árqaısysy 3,5 mıllıon dollar turady. Onyń qyzmet etý merzimi - 40 jyl.
Kún batareıalaryna qatysty jaǵdaı da dál osyndaı. Ornatýǵa ketken shyǵyn baıaý óteledi, jazda 50-60%, qysta 20-30% aralyǵynda bolady. Negizinen jel elektr stantsııalary men kún batareıalary ózderi ornatylǵan aýyldar men shaǵyn qalalardy elektr qýatymen qamtamasyz etedi.
Túrkııa úkimeti jańartylatyn energııa kózderin ornatatyn kompanııalarǵa preferentsııa beredi, sondaı-aq energııanyń jetkiliksiz óndirisin sýbsıdııalaıdy. Elektr energııasy turǵyndarǵa ádettegi bekitilgen tarıf boıynsha satylady. ıAǵnı, shyǵynnyń qomaqty bóligin memleket óz moınyna alady.
Sondyqtan el atom energetıkasyn belsendi damytyp keledi, sebebi bir AES 1200 jel elektr stantsııasyn almastyrady. Al bir otynmen 1,5 jyl jumys isteıtin jalǵyz ıadrolyq reaktor 125 myń vagon kómir vagondaryn aýystyrýǵa qaýqarly. ıAdrolyq tehnologııanyń bolashaǵy bar ekenin túsingen Túrkııa atom energetıkasyn damytý máselesin 1970 jyldardyń basynda kótere bastady. 70-shi jyldardyń ortasynda Mersın provıntsııasyndaǵy Akkýıý aýdany alǵashqy AES salatyn oryn retinde anyqtaldy. Bul oryn kezdeısoq tańdalǵan joq. Barlyq táýekel, sonyń ishinde seısmıkalyq qaýip esepteldi - jer silkinisi kezinde bul aımaq arqyly eshqandaı syzat ótpeıdi. Aıta keteıik, Akkýıý túrik tilinen aýdarǵanda «taza qudyq» degendi bildiredi. 1976 jyly Túrkııa bıligi Keńes Odaǵyna birinshi atom elektr stantsııasynyń qurylysyna lıtsenzııa bergen edi, biraq ekonomıkalyq problemalarǵa baılanysty joba iske qosylmady.
2000 jyldary ekonomıkasy qarqyndy damı bastaǵan Túrkııa úkimeti bul máselege qaıta oraldy. Atom elektr stantsııasyn salýǵa tender jarııalanyp, Reseımen seriktestikte alǵashqy AES salý týraly sheshim qabyldaıdy. 2010 jyly kelisimge qol qoıdy. Sodan keıin zertteý, saraptama júrgizý, ruqsat alý protsesi bastalyp, ol shamamen 5 jylǵa sozylǵan. Zańnamaǵa ózgerister engizý úshin taǵy úsh jyl qajet boldy. Osylaısha, 2017 jyly Reseıdiń «Rosatom» memlekettik korporatsııasy qurylys lıtsenzııasyn aldy. Qazir Mersın qalasynda birinshi atom elektr stantsııasynyń qurylysy qarqyndy júrip jatyr.
«Akkýıý» atom elektr stantsııasynyń jalpy belgilengen qýaty - 4800 MVt. Barlyq tórt energııa blogy iske qosylǵannan keıin ol jylyna shamamen 35 mlrd kVt/saǵ qýat óndiredi. Bul kólem Ystanbul sııaqty iri megapolısti elektr qýatymen qamtamasyz etýge jetkilikti. Osylaısha, ol Túrkııanyń elektr energııasyna degen qajettiliginiń 10%-yna deıin jabady.
Qorshaǵan ortaǵa áserdi azaıtýǵa keletin bolsaq, atom elektr stantsııasyn iske qosý kómir men gaz negizinde elektr energııasyn óndirýdi aýystyrý arqyly atmosferaǵa kómirqyshqyl gazynyń shyǵaryndylaryn jylyna 17 mıllıon tonnaǵa azaıtýǵa múmkindik beredi.
Atom elektr stantsııasy – ornalasqan aımaqtyń damýyna septigin tıgizip, jumys oryndaryn ashatyn qala quraýshy kásiporyn. AES aınalasynda úı, mektep, aýrýhana, balabaqshalar jáne basqa da qalalyq mekemeler salynýda. Atom elektr stansasy salynyp jatqan jerdegi turǵyndarǵa aqsha tabý úshin basqa óńirlerge ketýdiń qajeti joq.
2023 jyldyń sáýirinde stantsııaǵa Reseıden alǵashqy ıadrolyq otyn jetkizildi. Birinshi energoblok bıyl iske qosylýǵa daıyndalýda. Barlyq energobloktar iske qosylǵannan keıin atom elektr stantsııasynda 4 myńǵa jýyq adam jumys isteıtin bolady.
Aıta ketý kerek, Túrkııa úkimeti el aýmaǵynda taǵy úsh atom elektr stantsııasyn salý josparyn jarııalady. Bul shaǵyn modýldik reaktorlar bola ma, álde basqasy ma, ony el bıligi sheshedi. Degenmen, kem degende, olardy júzege asyrý tájirıbesi, sondaı-aq búkil zańnamalyq baza sol ýaqytqa deıin memleketke qoljetimdi bolady.
Qystyń qamyn jaz oıla
Qazaqstanda elektr qýatyna qatysty ahýal kúrdelenip keledi. Eldegi elektr qýatynyń tapshylyǵy keshki ýaqytta shamamen 1,3 -1,5 GVt-qa jetedi. Jetispeýshilik jaǵdaıy ásirese ońtústik oblystarda ýshyǵyp tur. Energetıka mamandarynyń aıtýynsha, 2021 jyly halyq sanynyń ósýi, ekonomıkalyq damý jáne krıptovalıýta maınerleriniń esebinen elektr energııasyn tutyný kólemi ósti. Elimizde energııa nysandarynyń ábden tozyǵy jetkeni jaǵdaıdy odan saıyn ýshyqtyryp otyr – olardyń keıbirinde tozý dárejesi 80% - ǵa jetedi.
Osy tusta, memleket birqatar shara qabyldap jatyr. Elimizde 2023 – 2029 jyldarǵa arnalǵan «Tarıfti ınvestıtsııaǵa aıyrbastaý» baǵdarlamasy bar, ony iske asyrý energetıkalyq nysandardy jańǵyrtýdy jáne 2029 jylǵa qaraı tozýdy 20%-ǵa azaıtýdy kózdeıdi. Bul rette elimizde jańartylatyn energııa stansalary engizilip jatyr. 2022 jyldyń sońynda Qazaqstanda qýaty 2400 MVt bolatyn jańartylatyn energııa kózderiniń 130 nysany jumys isteıdi dep habarlanǵan edi. Eldegi elektr energııasyn óndirýdegi jańartylatyn energııa kózderiniń jalpy úlesi 5 %-dy quraıdy. Energetıka salasyna 2030 jylǵa qaraı jańartylatyn energııa kózderiniń úlesin 16%-ǵa deıin jetkizip, keminde 7 GVt iske qosý mindeti qoıyldy. Sarapshylardyń boljamy boıynsha, elektr qýatynyń tapshylyǵy 2024 jyly 0,8 GVt-qa deıin tómendeıdi. Biraq 2029 jylǵa qaraı tapshylyq 3 GVt-tan asýy múmkin.
Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý mindetin qoıyp otyr. Bul elimizdiń birtindep kómirmen elektr qýatyn berýden bas tartatynyn bildiredi. Mamandardyń aıtýynsha, turaqty elektr qýatyn tek atom elektr stantsııalary ǵana qamtamasyz ete alady. Al turaqty elektr qýatynsyz ekonomıka damı almaıdy. Sonymen qatar, ósip kele jatqan tapshylyq eldiń energetıkalyq qaýipsizdigine tikeleı qaýip tóndiredi. Sondyqtan sońǵy jyldary Qazaqstanda AES salý jóninde pikirtalas kúsheıe tústi. Atom elektr stansasyn salý sheshimin qoldaıtyndar kóbeıdi. Aıta keteıik, qurylys alańy aldyn ala belgilengen. Zertteý nátıjesinde tańdaý Almaty oblysy Jambyl aýdany Úlken aýylyna tústi.
Aldyn ala quny da belgili boldy. «Qazaqstan atom elektr stantsııalary» JShS bas dırektory Tımýr Jantıkınniń aıtýynsha, birinshi atom elektr stansasynyń quny 10-nan 15 mıllıard dollarǵa deıin bolady, bul baǵa onyń alǵashqy stansa bolýymen tikeleı baılanysty. Onyń aıtýynsha, AES qurylysy kommertsııalyq joba bolyp sanalady.
2019 jyly Qazaqstan AES salý salasyndaǵy seriktestik úshin ártúrli elderdiń jetekshi jetkizýshileriniń 13 túrli jobasyn qarastyrdy. Elimizge eń qolaıly 4 joba tańdaldy. Tańdaý orta jáne shaǵyn qysymdy sý reaktorlarynyń paıdasyna jasaldy. Kelesi kompanııalar tizimge endi:
- HPR-1000 reaktory bar qytaılyq CNNC kompanııasy;
- APR-1400 reaktory bar koreıalyq KHNP;
- VVER-1200 jáne VVER-1000 reaktorlary bar reseılik Rosatom;
- EPF-1200 reaktory bar frantsýzdyq EDF.
Sarapshylardyń pikirinshe, AES úshin otyn retinde qoldanylatyn ýran óndirý boıynsha Qazaqstan álemde birinshi orynda turǵanyn eskersek, atom stantsııasy iske qosylǵannan keıin tutynýshylarǵa elektr energııasynyń quny ózgermeýi tıis.
Sondaı-aq, sarapshylardyń qorytyndylaryna sáıkes, atom elektr stantsııasynyń jumysy Balqashtaǵy sý deńgeıine áser etpeıdi, reaktorlardy salqyndatý úshin odan sý alynady.
Qazaqstanda birneshe onjyldyqtar boıy ıadrolyq reaktorlardy apatsyz paıdalanýdyń ózindik tájirıbesi bar.
Mysaly, Mańǵystaý atom elektr kombınatynyń BN-350 reaktoryn paıdalanýy, Kýrchatovtaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyq pen Almatydaǵy ıAdrolyq fızıka ınstıtýtyndaǵy ǵylymı-zertteý reaktorlarynyń jumysyna jaqsy negiz bar. Bul Qazaqstannyń óz tájirıbesi, ǵylymı-tehnıkalyq bazasy bar salanyń biri. Al ótken jyldyń sońynda bizdiń ıadrolyq fızıkter ujymy ǵylym salasyndaǵy memlekettik syılyqty aldy. Al, atom elektr stantsııalaryndaǵy apattarǵa kelsek, ondaı problema bolǵan joq, – dep atap ótti qazaqstandyq saıasattanýshy Danııar Áshimbaev Kazinform agenttiginiń taldaý sholýshysyna bergen suhbatynda.
Qazaqstan Prezıdenti atom energetıkasyn damytý mańyzdy ekonomıkalyq jáne saıası máselege aınalǵanyn birneshe ret atap ótti. Al, bul el bolashaǵyna qatysty bolǵandyqtan, atom elektr stansasyn salý týraly sheshim jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanýy tıis. El halqy ony ótkizý merzimi jaqyn arada anyqtalady dep kútýde.
Radıofobııa nemese energetıkalyq táýelsizdik?
Ortalyq Azııadaǵy New Nuclear Watch Institute (Nnwi) ınstıtýtynyń tóraǵasy Baýyrjan Ibraevtyń aıtýynsha, atom energetıkasyna jahandyq balama joq. Qazaqstanda tek atom energetıkasy ǵana eldiń energetıkalyq júıesiniń turaqtylyǵyn qamtamasyz ete alady.
«Bir kezderi Londonda eki-aq kólik bolatyn jáne olar bir-birimen soqtyǵysyp, apatqa ushyrady. Bul álemdegi alǵashqy kólik apaty edi. Búginde bir jylda bolatyn kólik apattarynyń sanyn 365 kúnge bóletin bolsaq, Qazaqstanda kún saıyn jol apatynan 10 adamǵa deıin qaza tabady. Elimizde bar bolǵany 5 ıadrolyq reaktor bolsa, búginde 3-eýi jumys istep tur. Reaktorlar 50 jyldan astam ýaqyt jumys istep tur, birde-bir adam ólimi bolǵan joq. Suraq: biz neden qorqamyz? Nege biz kólikten emes, atom elektr stantsııasynan qorqamyz? 18 myń 500 reaktor-jyldan astam ýaqyt ishinde nebári 3 iri apat boldy», - dedi Baýyrjan Ibraev Túrkııanyń Mersın qalasynda jýrnalısterge bergen suhbatynda.
Onyń aıtýynsha, bul úsh apat qazirgi tehnologııadaǵy atom elektr stantsııalarynyń tıimsizdigi men qaýiptiliginiń ólshemi bola almaıdy.
«Mysaly, 1971 jyly Fýkýsıma atom elektr stantsııasynda mamandar japondyqtarǵa apattyq dızel generatoryn joǵaryraq – taýǵa kóterýdi usyndy. Japondyqtar 5 metrlik qorshaý bar, sol jetedi dep qulaq aspady. 40 jyl jumys istegennen keıin 15 metrlik tolqyn keldi. Al shyn máninde, reaktordaǵy jarylys kelesi kúni ǵana boldy. Osy ýaqyt ishinde dál sondaı generatordy kórshi qaladan ákelip, apattyq salqyndatý qosylatyndaı etip qosýǵa múmkindik boldy», - dep jalǵastyrdy Baýyrjan Ibraev
Onyń aıtýynsha, adamı faktor úlken mańyzǵa ıe boldy. Qazirgi ýaqytta, tarıhtan sabaq alyp, ol másele sheshildi. Reaktorlarǵa qatysty qazir negizgi shaǵymdardyń biri – onyń qymbattyǵy. Biraq durys josparlasa, aqsha únemdeýge bolady.
«Mysaly, buryn fın reaktorynyń quny shamamen 20 mıllıard eýro bolǵan. Búginde qytaılyqtar tehnologııany meńgerip alyp, 2,3 mıllıard dollarǵa reaktorlar salyp jatyr – bul on esege jýyq aıyrmashylyq», - dedi spıker.
Aıta keteıik, Qytaı jylyna bir ýaqytta 6 atom elektr stantsııasyn salyp jatyr.
«QR Energetıka mınıstrligi 2032-2035 jyldary tapshylyq jylyna 17 GVt-qa deıin jetedi degen boljam jasady. Eger bir blok 1,2 GVt berse, onda 17-ni 1,2-ge bólse, onda Qazaqstanǵa sol ýaqytqa deıin 12-13 blok salý kerek. Bizde jel men kún stansalary bolady desek, shamamen 8-10 blok qajet», - deıdi Baýyrjan Ibraev.
Sarapshylardyń esepteýleri boıynsha bir bloktyń quny 2032-2035 jyldarǵa qaraı shamamen 3 mıllıard dollardy quraıdy. Baýyrjan Ibraevtyń oıynsha, ony tez salyp, dál sondaı tez paıdalanýǵa berý kerek, sonda aqsha únemdeýge bolady.
«Shynynda qurylysty 5 jylda bitirýge bolady, tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme, ruqsat qaǵazdary, t.b. jumystarǵa taǵy 3 jyl ketedi. Qarjy aǵyndaryn durys josparlap, bólý arqyly aıtarlyqtaı qarajat únemdeýge bolady», - dedi spıker.
Sonymen qatar, ilespe joldar, balabaqsha, mektepter men aýrýhanalar qurylysyn lokalızatsııalaýǵa bolady, bul da qosymsha shyǵyndardy qysqartady.
«Referendým ótkennen keıin Úkimet resmı túrde ýchaskeni tańdaýy kerek,– ol Úlken aýyly bolady delik, odan keıin 2-3 jyl tehnıkalyq negizdemege ketse, sodan keıin qurylysty bastap ketý kerek. Ol 5 jyl, sonda barlyǵy 8 jylǵa sozylady. Osylaısha, durys josparlaý jáne qajetti sheshimderdi jyldam qabyldaý arqyly AES-tiń birinshi blogyn 2030-2032 jyldarǵa deıin salýǵa bolady dep oılaımyn», - dedi Baýyrjan Ibraev.
Atom elektr stantsııasyn salý nemese salmaý máselesi – álemdik masshtabtaǵy problema emes. Ár el qajettiligine, ekologııalyq jaǵdaıyna jáne ekonomıkalyq muqtajdyǵyna qaraı derbes sheshim qabyldaıdy. Halyqaralyq valıýta qorynyń zertteýlerine sáıkes, atom elektr stantsııalaryn salýǵa ketken $1 shyǵyn $4 ekonomıkalyq ósim bolyp qaıtady. Qytaı, Japonııa, Koreıa, AQSh, Frantsııa sııaqty barlyq damyǵan elder bir kezderi atom elektr stansasyn salý kerek degen sheshimge keldi, sonyń arqasynda ekonomıkalyq serpiliske qol jetkizdi. Jylý elektr stantsııalarynyń tozyǵy jetip jatqanyn, ekologııanyń nasharlaýyn, sondaı-aq eldiń kómirtegi beıtaraptyǵy jónindegi mindettemelerin eskere otyryp, Qazaqstanda AES salatyn ýaqyty keldi. Sarapshylardyń pikirinshe, atom elektr stantsııasynyń qurylysy energetıkalyq qaýipsizdikti saqtaý jáne eldiń energetıkalyq táýelsizdigin saqtaý úshin óte mańyzdy.