Endi etnıkalyq qazaqtar ózderin kóship kelý kvotasyna qosý týraly turyp jatqan elinde ótinish jasaı alady
Zań jobasy boıynsha jumys tobynyń jetekshisi, depýtat, jazýshy Jarasbaı Súleımenov qoǵamnyń osy bir kúrdeli salasy týraly jáne ony zańmen retteý máseleleri jaıly oılaryn ortaǵa saldy.
- Jarasbaı Qabdollauly, kóshi-qon máselesi álemdegi barlyq eldi de alańdatpaı qoımaıdy desek, artyq aıtpaǵandyq bolar. Kóshi-qon salasyndaǵy zańnamany jetildirýdiń túp-tórkinine toqtalyp ótseńiz?
- Taǵdyrdyń tálkegimen tarydaı shashyrap, qýǵyn-súrgindi kóp kórgen, kóshi-qonnyń zardabyn kóp shekken qonaǵyn qudaıdaı syılaǵan, qushaǵy keń qazaq halqynyń qaıyrymdylyqqa, baýyrmaldyqqa negizdelgen, júregine jazylǵan óz zańy bar. Sodan da halqymyz belgili bir sebeptermen ýaqytsha nemese turaqty meken retinde bizdiń eldi tańdaǵandardy eshqashan shet qaqpaǵan. Kezinde Qazaqstanǵa qýǵyn-súrginmen kelgender az bolǵan joq. Mysaly, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda Qazaqstanǵa kárister, evreıler, orystar, nemister jer aýdarylsa, soǵys bastalǵannan keıin olardyń qataryna sheshender, ıngýshter, basqa da kavkazdyqtar qosyldy. Al soǵys aıaqtalǵannan keıin tyń ıgerýge, keńestik ónerkásiptiń damýyna baılanysty taǵy da qyrýar halyq Qazaqstanǵa aǵyldy. Solardyń bári osy jerge baýyr basyp ketti.
Ókinishke qaraı, qazir belgili bolyp otyrǵanyndaı, HH ǵasyrdyń basyndaǵy sharýalardy josparly túrde Qazaqstanǵa kóshirý, Stolypındik agrarlyq reformalar qazaqtardyń óz jerlerinen yǵystyrylyp qana qoımaı, tonalýyna, ashtyqqa ushyraýyna ákelip soqtyrdy. Sóıtip, kóshi-qon salasyndaǵy solaqaı saıasat halqymyzǵa soqqy bolyp tıdi, qazaq ultynyń derbestigine, ulttyq birtutastyǵyna jáne memlekettigine, dinine, tili men diline qaýip tóndirdi. Demek, naq sol kezde Álıhan Bókeıhanuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Mustafa Shoqaı, Smaǵul Sádýaqasuly syndy Alash ardaqtylarynyń kelimsekterdiń jerimizge esepsiz kóp mólsherde qonystanýy túbi jaqsylyqqa aparmaıtynyn aıtyp dabyl qaǵýy oryndy. Bul eldiń, urpaqtyń bolashaǵyn oılaǵandyq edi. Mine, osy turǵydan alǵanda, táýelsiz el bolǵannan keıin kóshi-qon saıasatynyń elimizdiń ulttyq qaýipsizdiginiń basymdyǵy retinde aıqyndalýyn Elbasynyń kóregendigi dep baǵalaýymyz kerek.
- Degenmen qazir de arqany keńge salyp otyrýǵa bolmaıtyn shyǵar?
- Iá, durys aıtasyz. Túrli sebeptermen qonys aýdarýǵa májbúrlik qazir de saqtalyp otyr. Osyndaı jaǵdaıda ekonomıkasy serpindi damyp otyrǵan, júzden astam ult ókilderi tatý-tátti ómir súrip jatqan Qazaqstannan pana izdep, saıa tapqysy keletinder az emes. Boljamdarǵa qaraǵanda, aldaǵy ýaqyttarda olardyń sany kóbeımese, azaımaıdy. Mine, osynyń bári bizden kóshi-qon salasyndaǵy zańnamany odan ári jetildirýdi talap etedi.
Jýyrda maquldanǵan zań jobasynda kóship-qonýshylardyń teń quqyqtaryn iske asyrý, protsedýralardy jeńildetý jáne tezdetý, sondaı-aq olardyń aıqyndyǵy maqsatynda zań jobasynda kóship kelýshilerdiń kelýin retteý tetigin belgileý kózdelgen.
Kóshi-qon protsesiniń monıtorıngi, boljaý jáne josparlaý múmkindigin keńeıtý úshin zań jobasynda kóship-qonýshylardyń biryńǵaı derekter bankin qurý kózdeledi.
Zań jobasynda sondaı-aq zańsyz kóshi-qonnyń aldyn alýǵa jáne kóshi-qon salasyndaǵy zańnamasyn buzǵany úshin jaýapkershilikti kúsheıtýge baǵyttalǵan normalar bar.
- Elimizdegi kóshi-qon zańnamasynyń qalyptasýy týraly aıtyp ótseńiz?
- Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy kóshi-qon zańnamasy 1990 jyldardyń basy men ortasynda qalyptasa bastady. Sol jyldary osy saladaǵy negizgi zańnamalyq aktiler qabyldandy. 1991 jylǵy jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵy týraly» Zań, 1992 jyly «Kóshi-qon týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldandy. Sondaı-aq 1995 jylǵy maýsymda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sheteldikterdiń quqyqtyq jaǵdaıy týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń Zań kúshi bar Jarlyǵy, 1996 jylǵy qyrkúıekte Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyna baılanysty máselelerdi qaraý tártibi týraly» Jarlyǵy shyqty.
Bizdiń elimizde kóshi-qon protsesin retteýdiń quqyqtyq bazasy tıisinshe qalyptasqan deýge tolyq negiz bar. Degenmen, bul oraıda zaman talaby árdaıym eskerilip otyrylýǵa tıis.
Kóshi-qon protsesin zańnamalyq turǵydan rettep otyrý, ásirese, búgingideı jahandaný zamanynda óte mańyzdy. Joǵaryda aıtqanymdaı, bizdiń elimizde bul baǵytta atqaralyp jatqan ister az emes. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2007 jylǵy 28 tamyzdaǵy Jarlyǵymen maquldanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Kóshi-qon saıasatynyń 2007-2015 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdasyn iske asyrý maqsatynda ázirlengen «Halyqtyń kóshi-qony týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine kóshi-qon máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobalarynyń daıyndalyp, Májiliste jan-jaqty talqylaýdan ótip, ekinshi oqylymda maquldanýy, mine, osynyń bir kórinisi bolyp tabylady.
- Bul zań jobasy burynǵy zańnan nesimen ózgerek?
- «Halyqtyń kóshi-qony týraly» qoldanystaǵy Zań 1997 jyly qabyldanǵan bolatyn. Sodan beri edáýir ýaqyt ótti. Osy ýaqyt ishinde qoǵam ómiriniń barlyq salalary aıtarlyqtar ózgeristerge ushyrady. Onyń kóshi-qonǵa da tikeleı qatysy bar. Máselen, málimetterge qaraǵanda, sońǵy bes jylda iri ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrýǵa baılanysty Qazaqstanǵa shet eldik jumys kúshin tartý úsh eseden astam ósken. Jyl saıyn 300 myńdaı adamnyń el ishinde kóship-qonýy baıqalyp otyr. Demek, elimizde qalyptasqan ahýaldy saqtaı otyryp, halyqtyń ál-aýqatyn odan ári jaqsartý úshin osy protsesterdi retteýdiń quqyqtyq negizderi jańartylýǵa, zaman aǵymyna saı kóshi-qonǵa qatysty zańnamalyq baza odan ári jetildirilýge tıisti. Biz qarap shyqqan zań jobalary eń aldymen osy mindetterdi sheshýge baǵyttalǵan.
Kóshi-qon aǵymdaryn memlekettik retteý salasyndaǵy zańnamalyq bazany odan ári jetildirý, elimizge turaqty turý úshin kelgen etnıkalyq qazaqtar men olardyń otbasy múshelerin, sondaı-aq ekonomıkalyq jáne ekologııalyq qolaısyz aýmaqtarda turatyn Qazaqstan azamattaryn utymdy ornalastyrý jáne áleýmettik qoldaý, kóshi-qon protsesiniń teris saldarlaryn azaıtý - zań jobasynyń negizgi maqsaty.
Zań jobasynyń qoldanystaǵy zańnan aıyrmashylyqtary qandaı, ol ómirimizge qandaı jańalyq ákeledi, bul saladaǵy qordalanǵan máselelerdi sheshýge qalaı yqpal etedi degen suraqtarǵa kelsek, shyn máninde, ózgerister óte kóp. Dál qazir olardyń bárin jipke tizgendeı aıtyp shyǵý múmkin bolmas, al negizgi jańalyqtarynyń biri - kóshi-qonǵa qatysty barlyq máselelerdi bir zańnyń aıasynda retteýge jasalǵan qadam. Jáne ol nátıjeli boldy deýge negiz bar.
Jańa zań aktilerinde azamattardyń múddelerin, quqyqtary men bostandyqtaryn, kóshi-qonnyń úılesimdigin qamtamasyz etýge, kez kelgen mártebedegi kóship kelýshilerge qatysty zorlyq-zombylyqtyń, adam saýdasynyń aldyn alýǵa jáne jolyn kesýge baǵyttalǵan, ishki kóshi-qondy retteýge, elimizdiń halyqaralyq eńbek naryǵyna oıdaǵydaı kirigýine, kóshi-qonǵa baılanysty basqa memlekettermen yntymaqtastyǵyn damytýǵa jol ashatyn normalar da qarastyryldy.
Kóship-qonýshylardyń jekelegen sanattarynyń kelýin yntalandyrý jáne elimizdiń ekonomıkasyna ınvestıtsııalardy tartý maqsatynda zań jobasyna tuńǵysh ret sheteldik jumys kúshi sheteldik jumysshylar, maýsymdyq sheteldik jumysshylar men bıznespen aınalysý maqsatynda kóship kelýshiler uǵymdary engizilgen.
Sondaı-aq zań jobasy alǵa qoıylǵan maqsattarǵa qaraı tıisti kvotalar belgileýdi kózdeıdi.
- Ásirese, qandastarymyzdyń atajurtyna oralýyna qandaı zańdyq negizder qarastyryldy?
- Úkimettiń qaýlysymen bekitilgen etnıkalyq qazaqtardyń tarıhı otanyna oralý tujyrymdamasynda atap kórsetilgenindeı, etnıkalyq qazaqtardyń atamekenine oralýynyń naqty tetikterin jasaý, onyń ishinde olardy uıymdasqan túrde kóshirý jáne ornalasqan jerinde ómir súrýine jaǵdaı týǵyzý - halyq sanyn jáne onyń tabıǵı ósýin ulǵaıtýǵa, eldegi demografııalyq ahýaldy saýyqtyrýǵa jol ashatyn kóshi-qon saıasatynyń basym baǵyttarynyń biri.
Zań jobasynda etnıkalyq kóship-qonýshylardyń tarıhı Otanynda kirigý jaǵdaıyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan birqatar normalar qarastyrylǵan. Naqty aıtsaq, etnıkalyq qazaqtar budan bylaı ózderin kóship kelý kvotasyna qosý týraly turyp jatqan elinde ótinish jasaı alady. Buryn bul norma bolmaıtyn. Endi shet elde turyp jatqan qazaqtar sol eldegi bizdiń elshilikter arqyly ótinish jasap, kvotaǵa qosýǵa kelisim alǵan jaǵdaıda, olar kelgennen keıin bes jumys kúni ishinde oralman mártebesin, on jumys kúni ishinde turaqty turýǵa ruqsat jáne bir aı ishinde áleýmettik qyzmetter paketin alady. ıAǵnı, bir aıdyń ishinde kvotasyn alyp, búkil máselesin sheshedi degen sóz.
- Depýtattardyń usynysy boıynsha taǵy qandaı ıgilikter kózdeldi?
- Joǵaryda Zań jobalarynyń normalary elimizdiń ultttyq sáıkestigi men qaýipsizdigin saqtaý jáne damytý sheńberinde zańsyz kóshi-qondy barynsha qysqartý jáne saralanǵan kóshi-qondy qalyptastyrý jolymen kóshi-qon protsesteriniń keleńsiz saldaryn azaıtýdy, kóshi-qon, ishki jáne syrtqy kóshi-qon aǵyndaryn memlekettik retteý salasyndaǵy zańnamalyq bazany odan ári jetildirýdi kózdeıtinin aıttyq. Osyǵan oraı kóshi-qon máseleleri jónindegi tıisti ýákiletti memlekettik organdardyń ózara is-qımyl jasaý tetigin belgileý, sondaı-aq atqarýshy bılik organdarynyń jaýpkershiligin arttyrý, kóshi-qon túrleri men kóship-qonýshylardyń sanattaryn, sondaı-aq olardy memlekettik retteýdiń parametrlerin aıqyndaý, joǵary ınnovatsııalyq áleýeti bar sheteldik mamandardyń aǵynyn yntalandyrý sharalary qarastyryldy.
Zań jobalarynda halyqtyń kóshi-qony salasyndaǵy ózge de qoǵamdyq qatynastar reglamentteledi. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasynda quqyq qorǵaý qyzmeti men sot júıesiniń tıimdiligin arttyrý jónindegi sharalar týraly» 2010 jylǵy 17 tamyzdaǵy Jarlyǵyn iske asyrý maqsatynda Memleket basshysynyń sheteldik jumys kúshin tartýdy kvotalaý jáne oralmandardyń kóship kelý kvotasy boıynsha kelgen oralmandar men olardyń otbasy múshelerine bir jolǵy járdemaqylar men ótemaqylar tóleý jónindegi fýnktsııalardy qospaǵanda, halyqtyń kóshi-qony salasyndaǵy, sondaı-aq bosqyndar máseleleri jónindegi fýnktsııalardy Qazaqstan Respýblıkasynyń Іshki ister mınıstrligine berýdi kózdeıtin 2010 jylǵy 22 qyrkúıektegi Jarlyqqa qol qoıýyna baılanysty ýákiletti organnyń quzyreti eleýli túrde ózgertildi jáne keńeıtildi.
Oralman mártebesin berýge, oralmandardyń kóship kelý kvotasyna engizýge ótinishter berý tártibi týraly, jeńildikter, ótemaqylar jáne oralmandarǵa ózge de áleýmettik tólemder týraly, ishki kóship-qonýshylardyń qonys aýdarý kvotasyna engizilgen Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna áleýmettik kómek týraly baptardyń redaktsııalary ózgerdi. Qazaqstan Respýblıkasynda turaqty turatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryn, sheteldikter men azamattyǵy joq adamdardy tirkeýge qatysty normalar jetildirildi.
- Siz jumys tobynyń jetekshisi boldyńyz. Áriptesterińizden naqty túzetýler kóp tústi me?
- Májilistiń Áleýmettik-mádenı damý komıteti ótken jylǵy 25 aqpanda osy zań jobalarynyń tanystyrylý rásimin ótkizgen-di. Talqylaý qyzý ótti, kóptegen suraqtar qoıyldy, ornyqty oılar, syndarly pikirler aıtyldy. Sonyń ózi-aq depýtattar tarapynan zańdardyń jobalaryna baılanysty ózgerister men tolyqtyrýlardyń kóp bolatynyn ańǵartty. Shynynda da solaı boldy. Naqty aıtar bolsaq, zańdar jobalaryna 500-deı usynys tústi.
Eńbek kóshi-qonyna qatysty tyń oılar aıtyldy. Máselen, depýtattardyń pikirinshe, zańsyz kóshi-qonǵa jol ashýshy jumys berýshiler men deldaldarǵa qoldanylatyn ákimshilik jáne qylmystyq sharalar meılinshe qatań bolýǵa tıis.
Qoldanystaǵy zańnamalyq aktilerdi «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zań jobasyna sáıkes keltirý maqsatynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine halyqtyń kóshi-qony máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń jobasy ázirlendi.
Áriptesterimiz osy Zań jobasy arqyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksine Qazaqstan Respýblıkasynda tirkeýsiz ne jeke basyn kýálandyratyn qujattarsyz turǵany úshin, sondaı-aq azamattardy turǵylyqty jeri boıynsha tirkeý merzimin buzǵany úshin jaýaptylyq belgileý bóliginde ózgerister engizdi.
Sonymen qatar Qazaqstan Respýblıkasynyń Eńbek kodeksine, «Salyq jáne bıýdjetke tólenetin basqa da mindetti tólemder týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Kodeksine (Salyq kodeksi), «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵy týraly», «Sheteldikterdiń quqyqtyq jaǵdaıy týraly», «Turǵyn úı qatynastary týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy turǵyn úı qurylysy jınaq aqshasy týraly», «Halyqty jumyspen qamtý týraly» jáne «Bilim týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna ózgerister men tolyqtyrýlar usynylyp otyr.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń turǵyn úı ıesiniń nemese qaramaǵynda ǵımarattary jáne (nemese) úı-jaılary bar basqa da adamdardyń onda naqty turmaıtyn adamdardy tirkeýge jol bergeni, jeke basyn kýálandyratyn qujattardy alǵan kezde ne Qazaqstan Respýblıkasynda turaqty turýǵa ruqsat alý úshin nemese Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyna qabyldaý týraly ótinish bergen kezde Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik organdaryna kórineý jalǵan málimetter bergeni úshin sanktsııalar týraly baptarynyń jańa redaktsııasy berildi. «Qazaqstan Respýblıkasynyń azmattyǵy týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna ata-anasy shet memlekettiń azamaty bolyp tabylatyn balanyń azamattyǵy týraly jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyna qabyldaýdan jáne azamattyǵyn qalpyna keltirýden bas tartý úshin negizder týraly norma, sondaı-aq ishki ister organdarynyń azamattyq máseleler boıynsha quzyreti engizildi.
Sońǵy jıyrma jylda elimizde turǵylyqty meken-jaıyn tastap, qonys aýdarǵandardyń sany kúrt ósti. Jappaı beleń alǵan ishki mıgratsııa kóptegen máselelerdiń týyndaýyna tikeleı áser etip otyr. Іshki kóshi-qonnyń stıhııalyq sıpat alýy eńbek rynogy ahýalyna teris áser etip otyrǵanyn moıyndaýǵa tıispiz. Depýtattardyń oıy endigi jerde bul másele nazardan tys qalmaýǵa tıis, ishki kóshi-qon memlekettiń tikeleı aralasýymen, elimizdiń strategııalyq maqsattaryna saı sheshilip otyrýy qajet degenge saıady.
- Belsendilik tanytqan áriptesterińiz kimder? Jáne de usynystary qabyldandy ma?
- «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń jobasy 2011 jylǵy 20 sáýirde birinshi oqylymda maquldanǵan bolatyn. Sodan beri negizgi zań jobasy boıynsha áriptesterim Serik Temirbolatov, Toqtarbaı Qadambaev, Dınar Nóketaeva Raýan Shaekın, Aıtkúl Samaqova, Svetlana Bychkova, Natalıa Gellert, Gúlmıra Isimbaeva, Olga Kıkolenko, Baqyt Syzdyqova, Aıgúl Soloveva, Tıto Syzdyqov, Leonıd Pıtalenko, Ivan Chırkalın, Tatıana ıAkovleva jazbasha túrde usynystar engizdi. Bul usynystar salystyrma kestege engizilip, jumys tobynyń otyrystarynda jan-jaqty talqylandy. Nátıjesinde 7 usynys qabyldandy, 18 usynysty depýtattardyń ózderi qaıtyp aldy, 6 usynys qabyldanǵan joq.
Al ilespe zań jobasyna depýtattar Toqtarbaı Qadambaev, Muhtar Tinikeev, Raýan Shaekın, Gúlnár Seıtmaǵanbetova jazbasha túrde usynystar berdi. Ózim de túzetý engizdim. Bul usynystar qabyldandy.
Zań jobasy Úkimettiń turmystyq ekologııalyq jaǵdaıy asa qolaısyz ákimshilik-aýmaqtyq birlikterden qonys aýdaratyn ishki kóship-qonýshylardyń kvotalaryn olarǵa áleýmettik qyzmetter paketin kórsete otyryp, belgilenýin kózdeıdi.
Búgingi tańda bizdiń elimizde kóshi-qon máselesimen onǵa jýyq memlekettik organdar aınalysady. Bul zań jobasynda Úkimettiń, Syrtqy ister mınıstrliginiń, Іshki ister mınıstrliginiń, Ádilet mınıstrliginiń, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń quzyretteri, ózara baılanystary aıqyndalyp, naqtylandy. Depýtattar tarapynan osy mazmundas usynystar da tústi.
Sol sııaqty depýtattar oralmandardyń bilim, medıtsınalyq kómek alý jónindegi quqyqtaryn keńeıte túsý qajet dep sanaıdy, oralman mártebesin berýdiń jańa redaktsııasyn usyndy.
Kóshi-qonǵa qatysty zańdardyń jobalaryna qoǵamdyq uıymdar da qyzyǵýshylyq tanytty. Depýtattar olardyń barlyǵymen de yntymaqtasa jumys istedi. Sonyń nátıjesinde sapaly zań shyqty deýge bolady.
Sóz joq, kez kelgen zań mańyzdy. Desek te, bul zańnyń orny bólek. Óıtkeni ol elimiz úshin, elimizdiń bolashaǵy men qaýipsizdigi úshin óte mańyzdy zań. Súıinishtisi sol, jumys tobynyń músheleri, depýtattar osy jaýapkershilikti tereń sezinip, elimizdegi kóshi-qon ahýalyn barynsha jaqsartýdyń alǵysharttaryn jasaı bildi.
Májilis depýtattary maquldaǵan atalǵan zań jobalaryn endi Senat qabyldap, Memleket basshysy qol qoısa, qoǵamǵa qajetti jáne kóshi-qon máselesin retteıtin zań ómirge keldi dep aıtýymyzǵa tolyq quqymyz bar.
- Raqmet áńgimeńizge. Zań shyǵarmashylyq eńbegińizde abyroıly bola berińiz.