Elimizdiń joldary qandy qyrǵyn soǵystan da qaýipti bolǵany ma?
Sol kúndeı kúrkirep ótken soǵys qanshama mıllıondaǵan otbasyn qasiretke qamap ketkenin kóziqaraqty oqyrman bilýge tıis. Onyń zardaby da keıin az bolǵan joq. Soǵystan jaralanyp, múgedek bolyp kelgenimen qoımaı, adamdar qanquıly soǵystyń ýly qarýlarynyń kesirinen bala súıe almaı, keıingi ómirin burynǵydaı jaıbaraqat jalǵastyryp kete almaı pushaıman kúı keshti.
Bizdiń aıtaıyn dep otyrǵanymyz múlde bul taqyryp emes, sol atyń óshikir soǵystaı bolmasa da, búgingi kúnniń elimizge alańdaýshylyq ákelip otyrǵan taǵy bir ózekti máselesi - elimizde kún qurǵatpaı oryn alyp jatqan jol-kólik oqıǵalary.
Statıstıkalyq derekterge qaraǵanda, jer betindegi eń kóp taraǵan indetten ólgen adamdardan góri jol apattarynan qaza bolǵan nemese zardap shekkenderdiń sany jyldan- jylǵa kóbeıip keledi eken.
Ótken kún ótti. Ketken ýaqytty keri qaıtaryp ákele almaspyz. Onyń bári ótken kúnniń enshisinde. Bizdiń endigi qolymyzdan keletini búgingi kúnniń kúrdeli hám kúıip turǵan máselesimen kúrese bilý jáne odan nátıje shyǵarý. Ol - jol-kólik oqıǵalarynyń jıileýinen zor kólemde adam shyǵynynyń oryn alýynyń azaımaı turǵany.
Ótken jyly QR Іshki ister mınıstrliginiń Qoǵamdyq qabyldaýlarynyń birinde Jol polıtsııasy jurttyń tóbesine jaı túsirgendeı statıstıkany jarııa etken. Qazaqstan joldarynda 2002-2012 jyldar aralyǵynda jol kólik apatynan 32 myń adam kóz jumǵan. Endi qarańyz, toǵyz jyl boıy Aýǵanstandaǵy oq boraǵan soǵysta KSRO-nyń 40-shy armııasynan 15 051 sarbaz qaza tapqan eken. Sonda elimizdiń joldary sol qandy qyrǵyn soǵystan da qaýipti bolǵany ma? Bul - qazirgi ýaqytta soǵys júrip jatqan elderdiń adam shyǵynynan da artyp tústi dep dabyl qaǵýda osy salany nazarda ustaǵan mamandar.
Jol saqshylarynyń paıymdaýyna súıensek, jol apattarynyń sanyn kúrt kóbeıtip otyrǵan eń úlken úsh sebepti ataýǵa bolady. Saraptama qortyndysy boıynsha elimizdegi kólik sanynyń kúrt artýy - jol apattarynyń kóbeıýiniń birinshi sebebi degen qorytyndyǵa kelipti.
Al, kólik apattarynyń artýyna ekinshi sebep - sapasy syn kótermeıtin, oıly-qyrly joldar eken. Jol sapasy boıynsha álemde 117-orynda tursaq, olaı bolmaǵanda qalaı bolady!?
JKO-nyń jıileýine joǵarydaǵy atalǵan eki sebepten basqa, jol polıtseıleri kólik apattarynyń jıileýine soqtyratyn úshinshi bir úlken másele - adam faktory. Ereje buzatyn júrgizýshiler, mas kúıinde kólik aıdap, jyldamdyqty shamadan tys arttyratyn, joldaǵy jaıaý júrginshi bala ma, qart pa, oǵan qaramaıtyn «mádenıeti tómen, bilimi az» júrgizýshiler jol apattaryna sebepshilerdiń biri bolyp qalyp otyr.
Mysal úshin tómendegi Statıstıkalyq agenttik taratqan málimet boıynsha jasalǵan kestege nazar aýdaralyq. Jol apatynan qazaq tapqandar men jaralanǵandardyń sany jaǵany ustatady. Qazaqstan Respýblıkasy 2003-10 jyldar aralyǵyndaǵy JKO saldarynan jaralanǵandarmen qaza bolǵandar.
Jyldar
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
JKO sany
14013
15302
14517
16038
15942
13739
12534
12008
Qaza tapqandar
2754
3136
3374
4271
4365
3351
2898
2797
Jaralanǵandar
16951
18794
17442
19389
18951
16400
14788
13878
Bul kórsetkishten jol-kólik oqıǵalaryn búgingi tańdaǵy myltyqsyz, ataýsyz soǵys deýge bolady. Bul aşy bolsa da aqıhat. Endeshe osy «soǵystyń» aldyn alýǵa kúsh salmaýǵa bola ma? Árıne árkim óz basynan bastap kúresýge mindetti.
Avtokóliktiń adamzat ıgiligine jaraı bastaýy qoǵamnyń alǵa ilgerileý jyldamdyǵyn óte joǵary deńgeıge kótergeni belgili. Búgingi kúnde adamdar ómirin kóliksiz elestetý múlde múmkin emes. Elimizdiń ekonomıkasynyń kún sanap ósýine avtokóliktiń tıgizip otyrǵan áserin bóle qaraýǵa bolmaıdy. Burynǵy aıshylyq alys joldardy búginde osy kólikterdiń kómegimen ary ketse eki, áıtpese bir kúnde júrip ótýge bolady. Erte zamandarda kerýenshilerdiń 10 túıege artqan júgin bir KamAZ-ben ákete berýge bolady. Qysqasy, avtokólikterdiń qoldanysqa enýi adamzat qoǵamyna erekshe serpin, oń burylys ákeldi. Odan kórip otyrǵan paıdamyz shash-etekten. Qalanyń ıá dalanyń bolsyn tirshiligin eshkim kóliksiz elestete almaıdy. Alaıda taıaqtyń eki ushy bolatyny sııaqty bul «arǵymaqtardyń» adamdarǵa paıdasy qalaı tıse zııany da sondaı tıip jatqandyǵyn tómendegi málimetter arqyly kóz jetkizýge bolady.
JKO-nyń shyǵyny jaǵynan 45 mıllıon kóligi bar Germanııada, 45 mıllıon halqy bar Polsha men Ýkraınada, tipti beıresmı esep boıynsha 145 mıllıon halqy bar Reseıde 4 mıllıon avtokóligi bar bizdiń shańymyzdy qaýyp qalǵan. Ókinishke qaraı bizdiń jyldyq kórsetkishimiz orta eseppen 3,5 myń adam. Sońǵy jarty jylda 1,2 myń adam. Bul neni bildiredi. Tek ótken 2013 jyly 3 myńnan astam Qazaqstan azamaty jol-kólik oqıǵasy saldarynan mert bolǵan. Bul degeniń búgingi bir aýdan ortalyǵynyń halqy. Jáne eń ókinishtisi, bundaı tótenshe jaǵdaılar jyl ótken saıyn jaqsarmaq túgili kerisinshe órship, jaǵdaı nasharlap barady. Kóshelerdegi qaptaǵan kameralar, ósip jatqan aıyppuldar, jol erejeleriniń qatańdaýy sııaqtylardyń barlyǵy jol apatynan bolatyn adam shyǵynynyń sanyn azaıtýǵa ákelgen joq. Statıstıkalyq agenttiktiktiń mezgil saıynǵy málimdep kele jatqan kórsetkishteri oıdan shyǵarylǵan san emes, tsıfrǵa qarap jansyz sóıleıdi. Ol ómirdiń shyndyǵy. Bul eseptiń sanyn kemitýdiń joly qandaı?. Osyndaı adamdy qorqynysh pen úreıge qamaıtyn sumdyq kórsetkishti atalǵan agenttiktiń jeke óz jumysy retinde qarap, sondaı sandarǵa qulaǵymyz úırengeni sonshalyq, tipti, ýaqyt ótken saıyn «úırenshikti jaǵdaı ǵoı» dep qulaqqa ilmeıtin bolyp baramyz. Kólik bolǵan soń jol boldy, kólik pen jol bolǵan soń oqıǵanyń bolýy da zańdy emes pe dep qaraıtyndaımyz.
Sońǵy ýaqytta jol qaýipsizdigin qamtamasyz etý kez kelgen memlekettiń aldyndaǵy ózekti máseleniń biri bolyp otyr. Sarapshylardyń qorytyndysy boıynsha BUU-nyń Bas Assambleıasy da osy saladaǵy jaǵdaıdy úlken daǵdaryspen sıpattaǵan. Máselen, jyl saıyn álemde 1 mln.-nan astam adam jol-kólik oqıǵasynan qaza bolsa, jaraqat alyp, sonyń saldarynan múgedek bolatyndar sany 50 mln.-nyń ústinde eken. Elimizge oralar bolsaq, jol-kólik oqıǵasynyń el ekonomıkasyna tıgizgen shyǵynynyń ózi jalpy ishki ónimniń 1,5 paıyzyn quraıdy eken. Jol-kólik oqıǵasy saldarynan bolǵan sumdyq kórsetkishterdi tizbelep kórsetip, statıstıkalyq agenttik bireýden súıinshi surap syılyq alaıyn demeıdi. Demek «nege bulaı bolady?» dep oılanýymyz bek lázim. Biz endi sonymen kúresýdiń jolyn tabýǵa kúsh salýymyz kerek. Oǵan kináli atqarýshy bılik nemese minip júrgen astymyzdaǵy temir tulpar emes. Kez kelgen JKO-nyń oryn alýyna tikeleı qatysýshy adamdardyń ózderi, ıaǵnı júrgizýshi kináli. Kólik basqarýda erejelerge atústi qaraý, jyldamdyqty shamadan tys arttyrý, mas kúıinde kólik tizgindeý sııaqty san túrli sebepterdiń sońy qaıǵyly jaǵdaıǵa ákep soǵýda.
Elimizdegi JKO-da birinshi orynda turatyny - ótkelderde jaıaý júrginshilerdi qaǵyp ketýi, kólik quraldarynyń ózara soqtyǵysýy ekinshi orynda, kólikterdiń aýdarylýy men janýarlardy basyp ketý 3-4 oryndarǵa jaıǵasqan. Osynyń ishinde elimizdegi jol apatyna sebeptiń eń kóp tirkeletiniń biri
- jol qozǵalysy erejelerin (JQE) saqtamaý: onyń ishinde jyldamdyqty arttyrý.
Mine osynyń bári jol qozǵalysy qaýipsizdigin qamtamasyz etý sharalaryn durys uıymdastyrý máselesin alǵa qoıady. Al jol qozǵalysyn uıymdastyrý - kópjaqty ári kúrdeli. Bul túıtkildi máseleni sheshýde ǵylym men tehnıkanyń jetistikterin tolyq paıdalaný jáne zańdylyq jáne erejelerdi saqtaýdyń, úgit-nasıhat jumystaryn júrgizýdiń mańyzy orasan zor.
Qoryta kelgende jol apatynyń aldyn alýǵa tek júrgizýshiler ǵana emes, qoǵamnyń kez kelgen múshesi atsalysýy tıis. Ony ómirdiń ózi kórsetip otyr. Alaıda JKO-nyń bolý bolmaýyna kólik tizgindegen adamnyń tikeleı qatysy bar. Sondyqtan olarǵa artylar jaýapkershilik te orasan.
Sondyqtan temir tulpar tizginine otyrǵan ár júrgizýshi jolǵa shyqqanda «jol qatelikti keshirmeıdi», «qaýipsizdik birinshi» degen eki sózdi árdaıym nazarda ustaýy tıis. Eń basty qaǵıda saýatty júrgizýshi, sanaly júrginshiler bolǵanda ǵana qazaqtyń sany ósedi. Jol apaty halqymyzdyń qas jaýy bolyp otyr.
Beısen Sultanuly