Elimizdegi asharshylyq jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkishter
Jarlyqqa sáıkes QR Úkimetine jyl saıyn 31 mamyrda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan is-sharalar ótkizý tapsyrylǵan. Bıyl osynaý qaraly kúndi respýblıkalyq deńgeıde atap ótip kele jatqanymyzǵa 18 jyl tolyp otyr. Osy ýaqyt ishinde asharshylyq náýbetinen qyrylǵan 4 mıllıonǵa jýyq jáne 1937-1938 jyldardaǵy saıası repressııada «halyq jaýy» atanyp, japa shekken 100 myńnan asa qurbanǵa arnap Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde qansha eskertkish ornatyldy? Qaı qalalarda eskertkish-monýmentter bar? Osy týraly derekterdi tarqatyp kóreıik.
Áýeli Astana qalasyndaǵy eskertkish týraly. 2012 jyly Elbasynyń qatysýymen elordada «Asharshylyq qurbandaryna eskertkish» monýmenti ashyldy. Bul monýment bas shahardyń oń jaǵalaýyndaǵy Abaı kóshesi men Respýblıka dańǵylynyń qıylysynda ornalasqan. Eskertkish ashylady degen sheshim qabyldanǵannan keıin Astana qalasynyń ákimdigi dızaınerler arasynda baıqaý jarııalaǵan. Osy baıqaýda Qazaqstan dızaınerler odaǵynyń múshesi Oral Álibaevtyń eńbegi úzdik tanyldy. Avtor óz jumysyn «Qasiret keregesi» degen ataýmen usynypty. Monýment qabyrǵasynda kıiz úıdiń keregesi beınelengen. Ortada ker zamannyń kesirinen shańyraǵy shaıqalǵan januıa músindelgen.
2013 jyly Elbasynyń Jarlyǵyn júzege asyrý maqsatynda Pavlodar qalasynda da «Máńgi esimizde» dep atalatyn eskertkish boı kóterdi. Bul eskertkishtiń salyný tarıhyn aıtar bolsaq, 1997 jyly qalada stalındik jazalaý qurbandaryna eskertkish ornatý jóninde másele kóterilip, Ertis ózeniniń jaǵalaýyndaǵy alańqaıǵa ýaqytsha belgi tas qoıylady. Araǵa 16 jyl salyp, 2013 jyly 31 mamyr kúni nysannyń ashylýy bolady.
Aıta keteıik, ótken ǵasyrdyń 20-30 jyldary Pavlodar oblysynda ashtyqtan 300 myńnan asa adam kóz jumǵan. Saıası jazalaý jyldary oblys boıynsha 5 myńdaı adam zardap shekken, onyń 2 myń 450-i Іshki ister halyq komıssarıaty «úshtik» sotynyń úkimimen bas bostandyǵynan aırylyp, 932-si atylǵan. Eskertkish osy qurbandardyń esimin el esinde máńgi saqtaý úshin halyq ıgiligine berildi.
Keshenniń ortasynda kóne túrkilerdiń segiz qyrly belgisi pishinindegi tabantas (2-sýret) ornalastyrylyp, betine álemdik tórt dinniń nysandary: Islamnyń jarty aıy, Hrıstıannyń aıqyshy, Iýdeılerdiń Dáýit juldyzy, Býddızmniń ómir dóńgelegi bederlengen. Bul belgi-nysandar sol kezeńde óńirdiń baıyrǵy halqy - qazaqtarmen qatar, túrli jaǵdaıda kelip qonystanǵan 40 túrli ult ustanǵan álemdik tórt din ókilderi de zardap shekti degen uǵymdy bildiredi.
Zulmat jyldary japa shekken soltústikqazaqstandyqtar da eleýsiz qalmaǵan. 2012 jyly Petropavl qalasynda 7 myń adamnyń esimi jazylǵan eskertkish taqta boı kóterdi. Olardyń arasynda qazaq mádenıeti men ǵylymynyń, aǵartý isiniń kórinekti ókilderi - Maǵjan Jumabaev, Úkili Ybyraı, Smaǵul Sádýaqasov, Nyǵmet Syrǵabekov, Qaısar Tashtıtov, Ǵabbas Toǵjanov, Jumaǵalı Tileýlın syndy arystar bar.
Bir aıta keterligi, halyq bul eskertkishti salý úshin asarlatyp 8 mıllıondaı teńge jınap bergen.
Dál osy 2012 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ortalyǵy Óskemende saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan murajaı ashyldy. Aıadaı ǵana bólmede qýǵynǵa ushyraǵandar týraly nebir derekter men olardyń túrmede qoldanǵan zattary, úıine jazǵan hattary, bas-aıaǵy júzden astam jádiger qoıylǵan. Bundaǵy jádigerlerdiń barlyǵy sol náýbet jyldarynda mert bolǵandardyń kózi tiri týystarynan jınalypty.
Qaraǵandy oblysynyń Spassk aýylynda osyndaı eskertkish 2010 jyly ashylǵan. Nysannyń saıası qýǵyn-súrgin qurbany bolǵan evreı ultynyń ókilderine arnalǵanyn aıta ketken jón.
Spassk memorıaldyq kesheni áskerı tutqyndar jerlengen jerde ornalasqan. Spassk aýylynda 1930-50-shi jyldary KSRO ІІM Іshki ister halyq komıssarıatynyń bólimshesi, sondaı-aq áskerı tutqyndar jer aýdarylǵan sheteldik azamattardyń lageri ornalasqan. Aýyl janynda ornalasqan zırat - qazirgi ýaqytqa deıin saqtalǵan zırattardyń biri. Muraǵat derekteri boıynsha, bul jerde 50-den astam ulttyń bes myńǵa jýyq tutqyndary jerlengen.
Bul jerge alǵashqy estelik belgisin 1987 jyly japondyqtar ornatqan. Odan keıin saıası qýǵyn-súrginniń qurbany bolǵan óz jerlesterine arnap Vengrııa, Italııa, Germanııa, Polsha, Rýmynııa, Frantsııa, Fınlıandııa, Reseı, Ýkraına jáne taǵy da memleketter eskertkish ornata bastady. 2004 jyly Spassk memorıaldyq kesheninde qazaq jerinde máńgi tynystaǵan barlyq saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalyp estelik belgi ornatylǵan.
Osy jyldary Qaraǵandy oblysyndaǵy ataqty «Karlagta» talaı adam «jazasyn» ótegeni belgili. Sol sebepti de Temirtaý qalasynyń mańyndaǵy Tsentralnoe aýylynda alǵashqy qonys aýdarýshylar men saıası náýbet qurbandaryna arnalǵan granıt eskertkish ornatylǵan.
Sondaı-aq, oblystaǵy iri eskertkishterdiń biri Balqash qalasynda ornalasqan. Onda Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Sáken Seıfýllın, taǵy basqa Alash qaıratkerleriniń beınesi oıylyp, qashalyp salynǵan. Eskertkish avtory - Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi Igor Bagramov. Onyń da ata-babalary qýǵyn-súrgin qurbandary bolyp, Qaraǵandyda atylypty.
Qostanaı qalasyndaǵy Jeńis saıabaǵynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish bar. Ol 2003 jyly ashylǵan. Jergilikti halyq sol kezde bul eskertkishtiń salynýyna úles qosyp, 1 mıllıon teńge jınap bergen eken.
Repressııa jyldary Qostanaı oblysynda 121 túrli ultqa jatatyn 7000 adam jazyqsyz ajal qushty.
1930-1950 jyldardaǵy repressııa qurbandaryna arnalǵan eskertkishtiń biri Aqtóbe qalasyna 30 shaqyrymdaı jerdegi «Túıetóbede» tur. Ol 1990 jyly 29 qyrkúıekte jergilikti turǵyndar qarajatyna ornatyldy. Eskertkish avtorlary - B. Elimbaev jáne V. Terterıan.
(Túıetóbe basynda «jeti nan» úlestirip jatqan boıjetken. Aqtóbe, 31 mamyr 2013 jyl)
2012 jyly 6 maýsym kúni Batys Qazaqstannyń Jańaqala aýdanynda №8 kásiptik lıtseı saıabaǵynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish taqta ashyldy. Qazaq Avtonomııalyq Respýblıkasy Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tuńǵysh tóraǵasy Seıitqalı Meńdeshev, Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń múshesi, Jańaqala aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy Maǵaýııa Ótegenov, Qazaqstan ortalyq atqarý komıtetiniń múshesi, Jańaqala aýdandyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy Eset Toqsanov, kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Qasym Baıǵanın, Lenın ordendi ustaz Ǵumar Salyqov, taǵy basqa jazyqsyz japa shekken jańaqalalyqtardyń sýretteri taqtaǵa ornatylyp, esimderi jazylǵan.
Sondaı-aq, osy oblystaǵy Aqjaıyq aýdanynyń ortalyǵy Chapaev aýylyndaǵy «Zerde» saıabaǵynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish ashylǵan. Tek osy Aqjaıyq aýdanynyń ózinen zobalańǵa ushyraǵan jandar sany 422 adamdy quraıdy eken.
Shymkent qalasynda 2001 jyldyń 2 qarashasynan beri OQO saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan mýzeı jumys istep keledi. Mýzeıdiń eki zaly bar. Sonyń biri - «Taǵzym» zalynda 30-32 jyldary atylǵan 2500 adamnyń aty jazylyp tur. Orta tusta «Repressııa» atty músin ornalasqan. Ol sol jyldary adamzat tartqan azap pen qaıǵyny beıneleıdi. Nysan qurylysyn arhıtektor A.Naımanbaı jobalaǵan. Sondaı-aq, mýzeıdegi portret galereıasynda A.Baıtursynov, M.Shoqaı, M.Tynyshpaev, J.Aımaýytov, M.Jumabaev, T.Rysqulov syndy arystarymyzdyń beınesi ilingen.
Almaty oblysynyń Jaýǵashty kentinde asharshylyq jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkish bar. Eskertkish 2012 jyly LA-155/4 (áıelder kolonııasy) túzeý mekemesiniń mańynda, 30-shy jyldardaǵy asharshylyq jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandary jerlengen jerge ornatylǵan. Sondaı-aq, Raıymbek aýdanynyń Kegen aýylynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnap eskertkish oryn tepken. Eskertkish Ashadan Zykaevqa arnalǵan. Ol Qazaq KSR Almaty oblysy Kegen aýdanynyń aýylkeńes tóraǵasy bolǵan, Oraz Jandosovtyń senimdi serigi.
Ashadan Zykaev 58-bap boıynsha aıyptalyp, Magadanǵa jer aýdarylǵan. 1939 jyly 11 naýryzda qaıtys bolǵan.
Almaty qalasynan 40 shaqyrymdaı jerde ornalasqan Jańalyq eldi mekeninde 4 myńdaı adam jerlengen. Sol qurbandardyń qurmetine eńseli eskertkish ornatylǵan (sýrette).
Alaıda mundaı eskertkishter oblysta bolǵanymen, Almaty qalasynda salynýy tıis eskertkish áli kúnge deıin keıinge qaldyrylyp keledi.
Erbol Janat