Elimizde koronavırýsqa qatysty ahýal barynsha jeńil ótip jatyr - Abaı Baıgenjın
- Abaı Qabataıuly, Qazaqstandaǵy koronavırýs tóńiregindegi ahýalǵa qandaı baǵa berer edińiz? Synı sátten óttik dep oılaısyz ba?
- Koronavırýs ınfektsııasy alǵashqy jaǵdaıynyń Qazaqstan aýmaǵynda kesh tirkelýi jáne Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, jalpy Úkimet tarapynan karantın engizý boıynsha laıyqty sharalardyń der ýaqytynda qabyldanýynyń arqasynda elimizde koronavırýsqa qatysty ahýal barynsha jeńil rejımde ótip jatyr dep aıtýǵa bolady. Eger bizdiń statıstıkamyzǵa kóz júgirter bolsaq, onda indet juqtyrý deńgeıi vırýspen alǵash ret betpe-bet kelgen ózge elderge qaraǵanda áldeqaıda tómen ekenin baıqaýǵa bolady. Olar - Qytaı (Ýhan), AQSh, Ońtústik Eýropa. Synı sát ótti dep naqty aıta alamyn. Al qazirgi kezeńdegi koronavırýstyń taralýy - bul ınfektsııanyń jergilikti jerlerde taralýynyń saldary.
- Keıbir adamdar, onyń ishinde dárigerler de ózge aýrýlardan ólim-jitim deńgeıiniń áldeqaıda joǵary ekenin dáıek retinde alǵa tartyp, koronavırýstan qoryqpaýǵa shaqyryp júr. Osy oraıda sizdiń pikirińiz qandaı?
- Mundaı sózderdi meniń áriptesterim aıtqanyna senimdi emespin. Ózgeler sııaqty emes, dárigerler Covid-19 qanshalyqty qaterli ári aıtqan sózderiniń qanshalyqty salmaqty ekenin jaqsy biledi. Bir aýyz sóz emdeıdi de, ólim-jitimge de alyp keledi. Degenmen, ózge keıbir aýrýlarda koronavırýsqa qaraǵanda ólim-jitimniń joǵary ekeni belgili fakt.
Júrek-qan tamyry, onkologııalyq aýrýlar búgingi kúni juqpaly aýrýlar sanatyna jatpaıdy. Qazir biz koronavırýs ınfektsııasynyń qysqa ǵana ýaqyttyń ishinde halyqtyń basym bóligine óte jyldam juǵatynyn jáne belgili bir táýekeli bar, onyń ishinde júrek-qan tamyry aýrýlarynan, tynys alý júıesi aýrýlarynan, qant dıabetinen, onkologııalyq aýrýlardan zardap shegip júrgen adamdarda asqyný múmkindigi jaıynda sóz qozǵap otyrmyz. Sondyqtan bul rette jeke-jeke qarastyrý qajet.
- Densaýlyq saqtaý mınıstri koronavırýspen aýyrǵandardyń basym bóliginde sımptom bolmaıtynyn aıtqan edi. Sizdiń oıyńyzsha, bul senim artýǵa sebep bola ala ma?
- Shynymen de, Densaýlyq saqtaý mınıstri óz sózinde elimizde koronavırýspen aýyrǵandardyń basym bóligi vırýs sımptomdaryn sezinbegenin aıtyp júr. Mundaı naýqastardyń jalpy úlesi shamamen 60 paıyzdy quraıdy. Karantın engizgen bastapqy kezeń esińizde bolar. Ol kezde elordamyz jáne Qazaqstannyń eń iri qalasy Almaty jabyldy. Syrttan keletin ınfektsııadan barynsha qoryqqan edik. Qazirgi ýaqytta bizde óńirler arasynda vırýs taralyp jatyr jáne de adamdar bir-birimen óte tyǵyz baılanysta bolǵan kezde odan jaltara almaımyz. Biraq, juqtyrý kórsetkishi birshama tómen. Sondyqtan biz, el azamattary barlyq karantın erejelerin saqtaǵan jaǵdaıda bul ınfektsııanyń taralýyn birtindep joıa alamyz degen mınıstrdiń aıtqandaryn qoldaımyn.
- Maska taǵý máselesi de ótkir pikirtalasqa túrtki bolyp otyr. Taza aýaǵa shyqqan kezde maska taǵýdyń qajeti bar ma?
- Maska rejımi - bul is júzine kelgende óz densaýlyǵyńdy saqtaýdyń tıimdi tásili sanalatyn sanaýly rejımderdiń biri. Degenmen, taza aýaǵa shyqqan kezde eger qasyńda eshkim bolmasa, onda maskasyz júrýge bolady.
Jótelgende ne bolmasa túshkirgen kezde ınfektsııa saǵatyna 120 shaqyrym jyldamdyqpen ushýy, al qalypty tynys alǵan kezde sizdiń tóńiregińizde 60 santımetrden 1 metrge deıingi aralyqta aýamen almasýy múmkin. Barlyǵy da sizdiń tóńiregińizdegi jeldiń qanshalyqty qatty soqqanyna baılanysty. ıAǵnı, maska taqsańyz, aýa-tamshy arqyly vırýs juqtyryp almaıtynyńyzǵa nyq senimdi bolasyz. Sondyqtan taza aýaǵa shyqqanda jáne ózge adamdarmen baılanysta bolmaǵan kezde maska taǵýdyń qajeti joq. Biraq, qolǵap kııýge jáne múmkindiginshe betińdi ustamaýǵa keńes beremin.
- Іndetti jeńý úshin halyqtyń basym bóligi vırýspen aýyryp shyǵýy qajet degen pikir bar. Mundaı kózqaraspen kelisesiz be?
- Bul pikir kóptegen ózge de ınfektsııany bastan keshirgen azamattyń tájirıbesine súıengen. 27 mamyr kúni «Ekspress K» gazetine jazǵan maqalamda munyń nege negizdelgenin jan-jaqty ashyq kórsetken edim. Ýaqyt ozǵan saıyn árbir adamda tabıǵı, tazartylmaǵan ımmýnıtet qalyptasýy tıis. Árıne, koronavırýstyń ózin qalaı ustaıtynyn dóp basyp aıtý qıyn. Biraq, buǵan deıin bastan ótkergen ınfektsııalar eń durysy taǵdyryńdy syn tezine salmaý ári aýyrmaý keregin kórsetip berdi. Degenmen, bul teorııanyń qanshalyqty durys ekenin ómir kórsetedi.
- Karantın sharalary qaıtadan qatańdatylýy múmkin be? Ózińizdiń dárigerlik jáne álemdik tájirıbege súıene otyryp, vırýstyń ekinshi tolqyny qashan bolýy múmkin ekenin boljaı alasyz ba?
- Men kóripkel emespin. Boljaý - bul da qaıyrsyz is. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bul jaıynda qazaqstandyqtarǵa san márte eskertken de. Elimizde karantın boıynsha shekteý sharalary birtindep alyna bastaǵannan keıin kópshilik muny eskere bermeıtin boldy. Adamdar kóshege shyqqanda, saıabaqtarda, balalar alańynda maskasyz júrgenin baıqaımyz. Biz sanaly túrde karantın sharalaryn saqtaý qajettigin túsinýimiz qajet. Sonda ǵana taıaý ýaqytta koronavırýstyń qaıta órshýin kútpeýimizge bolady. Biraq, ekinshi tolqynnyń aınalyp soqpaıtynyna eshkim de kepil bere almaıdy. Ol aýa raıy ózgeriske ushyraıtyn kúz mezgilinde bolyp qalýy yqtımal. Jalpy kóp jaǵdaı ózimizge baılanysty.
- Endi vaktsına jaıynda sóz qozǵasaq. Covid-19-ǵa qarsy vaktsına ázirleý isimen aınalysyp júrgen qazaqstandyq ǵalymdardyń aıtýynsha, zertteý jáne odan keıingi synaqtan ótkizý jumystary kúrdeli ári yqtııattylyqty qajet etedi. Sondyqtan vaktsına daıyndaý merzimine qatysty kóńil kónshite qoıarlyq ýaqytty aıta almaı otyr. Osy oraıda, vaktsına adamzatqa der ýaqytynda kómekke keledi dep kúte alamyz ba?
- Qazirgi ýaqytta 100-den astam elde Covid-19-ǵa qarsy vaktsına ázirleý jáne jasaý jumystary júrgizilip jatqany belgili. Álemde barlyq qajetti áleýetpen - ǵalym-vırýsologtarmen, zerthanalyq qural-jabdyqtarmen, synaq polıgondarymen, qarjymen jabdyqtalǵan, daıyn preparattary men vaktsınalaryn ózge elder jıi satyp alatyn eki ǵana qýatty medıtsınalyq ınstıtýt bar. Olardyń biri AQSh-ta, ekinshisi Reseı Federatsııasynda ornalasqan. Qazirgi ýaqytta Japonııa, QHR, Frantsııa syndy jetekshi elder kásibı bazasy men qarjylyq qoldaýy bola tura vaktsınany jasap shyǵarýdyń naqty merzimin aıta almaı otyr.
- Joǵaryda atalǵan maqalańyzda siz koronavırýstan qorǵanýdyń eń tıimdi quraly kádimgi kir sabyn ekenin jazǵan edińiz. Osy jaıynda tarqata aıtyp berseńiz...
- Iá, kir sabynnyń bakterııalardy óltiretin erekshe qasıeti bar ekeni barlyǵyna belgili. Onyń molekýlalarynda koronvırýstyń membranalaryn talqandaý múmkindigi bar. Sabyn gıbrıdti qurylymǵa ıe. Aıtalyq, qoldy jýý barysynda barlyq mıkroorganızmder molekýlalarmen qorshalady. Al sabyn «óltirgen» barlyq mıkrobtar sýmen birge aǵyp ketedi. Sondyqtan biz barlyq ýaqytta da qoldy tamaq isher aldynda, serýendep kelgennen keıin jáne kez kelgen baılanys bolǵan kezde kir sabynmen jaqsylap jýýǵa keńes beremiz.
- Іndet kezinde qorǵanys quraldary jaıynda sóz qozǵalǵanda sarymsaqtyń, ımbırdiń, tipti alkogoldiń emdik qasıeti bar ekeni týraly pikir óte kóp boldy. Siz mundaı pikirlerge qalaı qaraısyz?
- Men barlyq ýaqytta dálel bazasyna basa nazar aýdaramyn jáne mundaı pikirlerge fılosofııalyq turǵyda qaraımyn. Synaqtan ótken halyqtyq emder de bar. Olarǵa da qurmetpen qaraıtynym ras.
- Atalǵan maqalańyzda vırýstyń shyǵýyna qatysty túrli nusqalar jaıynda sóz qozǵaǵan edińiz. Al dál osy vırýs qaıdan paıda boldy dep oılaısyz?
- Iá, ǵalamsharda vırýstardyń shyǵýyna qatysty nusqa óte kóp. Jańa aýrýlardyń tórtten úshi janýarlardan adamdarǵa beriletini ǵylymı turǵyda dáleldengen. Tipti koronavırýs tabıǵı jolmen paıda bolǵanyna shák keltirilmeıdi jáne kópshilik oılap júrgendeı adamnyń qolynan jasalýy múmkin emes. Bastapqyda ol jarqanatta paıda bolyp, odan keıin iri kesirtkelerdiń biri pangolınge juqqan. Tyńǵylyqty zertteý onyń aǵzasynda tirshilik etetin vırýstyń adamnyń jasýshasyna enýge qabiletti ekenin kórsetti. Al jarqanat koronavırýsy bulaı jasaı almaıdy. Osyǵan baılanysty vırýs pongolınniń qojasynan taralýy múmkin.
- 1 maýsymnan bastap elimizdiń qalalary arasynda temir jol qozǵalysy qaıta jandandy. Oǵan deıin áýe qatynasy iske qosylyp, blokposttar alynǵan edi. Sizdiń oıyńyzsha, dál osy jaıt vırýs taralýynyń ekinshi tolqynyna túrtki bolýy múmkin be?
- Menińshe, bul sharalar vırýstyń órship ketýine eshqandaı da sebep bola almaıdy. Bul aqylǵa qonymdy dúnıe boldy. Adamdarǵa qalalarǵa barýǵa múmkindik berip otyrmyz. Degenmen, adamdarda jaýapkershilik bolýy tıis.
- Suqbatyńyzǵa rahmet!