Elektromobıl qaýipsiz, ekologııalyq taza ónim be
Álemdik elektromobılder naryǵy
Halyqaralyq energetıkalyq agenttiktiń (HEA) málimetteri boıynsha, 2022 jyly álemde 10 mıllıonnan astam elektromobıl satyldy. HEA boljamyna sáıkes 2023 jyly satylymdar 35% - ǵa ósip, 14 mln eger 2020 jyly naryqtaǵy jańa elektromobılderdiń úlesi 4% - 9, 2021 jyl 9%. Ótken jyly 14% qurasa, bıyl 18%-ǵa deıin ulǵaıady.
Álem joldaryndaǵy elektromobılderdiń jartysynan kóbi Qytaıda júredi. Álemdik akkýmýlıator óndirisinde ústemdik etetin el 2022 jyly álemdik elektromobıl satylymynyń 60% qurady.
«Qytaıdan tys jerde túpnusqa jabdyq óndirýshileri elektromobılderdi jappaı qabyldaýdy qamtamasyz etý úshin básekege qabiletti baǵamen qoljetimdi optsııalardy usynýy kerek», - dep habarlaıdy halyqaralyq energetıkalyq agenttigi.
Qytaıdan basqa, eń qarqyndy elektromobılder Eýropa men AQSh naryǵy. Eýropada 2022 jyly elektromobılder satylymy 15%-ǵa, AQSh-ta 55%-ǵa ósti. 2030 jylǵa qaraı HEA málimetine sáıkes Qytaıda álemdegi barlyq elektromobılderdiń 40%-y satylady, AQSh naryqtaǵy úlesin 20%-ǵa deıin eki esege arttyrady, Eýropa óziniń qazirgi úlesin 25%-ǵa deıin saqtaıdy. Ótken jyly álemde barlyǵy 500 elektromobıl modeli qol jetimdi boldy, bul 2018 jylmen salystyrǵanda eki ese kóp.
Ekologııaǵa zııany bar ma
Elektrokarlar janǵysh otyndy qajet etpeıtin bolashaqtyń kóligi dep atalady. Olar dástúrli ishki janý qozǵaltqyshtaryn (ishki janý qozǵaltqyshtaryn) tıimdirek elektr qozǵaltqyshtarymen almastyrady, nátıjesinde paıdalanylǵan gaz azaıady. Alaıda, olardy qorshaǵan orta úshin 100% qaýipsiz dep ataýǵa bolmaıdy jáne bul másele boıynsha daý bar. Elektromobılderdiń qanshalyqty ekologııalyq taza ónim ekenin aıtý úshin kómirteginiń taralýyn anyqtaý kerek.
Skeptıkter «jasyl» tehnologııany jaqtaýshylarmen kelisedi, bul elektromobıl qozǵaltqyshy atmosferaǵa zııandy shyǵaryndylar shyǵarmaıdy. Biraq bul eń zııandy shyǵaryndylardy elektr mashınalaryn zarıadtaý úshin birdeı elektr qýaty óndiriletin elektr stantsııalary óndiretini atap ótildi. Sondaı – aq, elektr mashınalary men akkýmýlıatordy óndirý kezinde barlyq shyǵaryndy shottardan shyǵarylady.
Paıda bolǵan kómirtegi iziniń barlyq aspektilerin eskere otyryp, sarapshylar elektromobıl alǵashqy 30-40 myń shaqyrymnan keıin ǵana ekologııalyq taza bolady dep sanaıdy. Sonymen qatar, qoldaýshylar da, qarsylastar da elektromobılderdiń basty maqsaty - megapolısterdegi aýa sapasyn jaqsartý degen pikirde.
«Jahandyq shyǵaryndylar ekige bólinedi. Biri qaladan birneshe shaqyrym jerde zaýyttarda shyǵarylady. Al ekinshisi qala ishinde jáne ol densaýlyqqa áser etedi», - deıdi avtomobıl ınjeneri Laýrentıno Gýtıerres.
Elektr stantsııalarynyń zııandy shyǵaryndylary
Bloombergnef zertteýine sáıkes, elektromobılderdegi baıqalǵan trend elektr baǵasynyń aıtarlyqtaı ósýine jáne onyń tapshylyǵyna ákelýi múmkin. Sonymen, 2040 jylǵa qaraı búkil álem boıynsha elektr energııasyn tutynýdyń 6,8%-ǵa ósýi boljanýda. Bul elektromobılderdi zarıadtaý úshin qajetti 1350 qosymsha TVt-saǵ sáıkes keledi. Batareıalarda qoldanylatyn sırek jer metaldaryn óndirý úshin qosymsha elektr energııasy qajet bolady. Osyǵan baılanysty elektr mashınalaryn zarıadtaý úshin elektr energııasyn óndirý ádisi birinshi orynǵa shyǵady. Eger energııa kómirdi jaǵýdan alynsa, elektromobıl atmosferaǵa ishki janý qozǵaltqyshy bar avtomobıl sııaqty kómirqyshqyl gazyn shyǵarady.
Eýro odaq zertteýshileriniń pikirinshe, qazba energetıkasynyń úlesi aıtarlyqtaı joǵary deńgeıde qalady, shamamen 67%. Energııa kózderiniń aǵymdaǵy ornalasýy kezinde elektromobılder ony benzın qozǵaltqyshy bar avtomobılderge qaraǵanda úshten birine ǵana ekologııalyq taza paıdalanady. Bul jaǵdaıda elektromobılderdi paıdalaný úlken paıda ákelmeıdi.
Álemde elektromobılderdiń kómirtegi shyǵarýy týraly kóptegen zertteýler júrgizildi. Nemis uıymy Ifo Mercedes C 220 jáne Tesla Model 3 kómirtegini eseptedi. Nátıjesinde, olar Tesla bir kılometrge 150-161 gramm kómirtek óndiredi, Mercedes-ke qarsy bir shaqyrymǵa 112 gramm SO2.
Transport & Environment kompanııasynyń belgııalyq ǵalymdary Eýro odaqtyń ártúrli elderi úshin osyndaı zertteýler júrgizdi. Olar kómirtegiden elde energııany qalaı alatynyna 70% táýeldi degen qorytyndyǵa keldi. Máselen, mysaly, Polshada elektromobıldiń kómirtegi izi bir shaqyrymǵa shamamen 160 gramm, benzınnen 200 gramm. Shvetsııada kómirtegi iziniń kórsetkishi áldeqaıda tómen 30 gramm. Eýropadaǵy kómirtegi iziniń ortasha kórsetkishi shaqyrymdy 90 grammdy quraıdy. Bul benzın mashınalarynyń jartysyna jýyǵy. Aıyrmashylyq aıtarlyqtaı, biraq sandar kúmándi.
2016 jyly Sıngapýrda Tesla Model S úshin kómirtegi izi esepteldi. Komıssııa esepteýlerge narazy boldy, óıtkeni elektromobıldi zarıadtaýǵa energııa jetkizýge qajetti barlyq shyǵyndar eskerildi. Nátıjesinde ol ekologııalyq taza dep tanylyp, ekologııaǵa zııan keltiretinder tizimine engizildi, al ıesine 10 myń dollar aıyppul salyndy.
Energııany ekologııalyq taza kózderden alsa, máseleni sheshýge bolady. Ol kún, jel, atom jáne sý elektr stantsııalary.
Elektromobılder óndirisiniń shyǵaryndylary
Elektromobıldiń ekologııalyq jaǵdaıǵa áser etý dárejesin baǵalaı otyryp, óndiris tehnologııasyna nazar aýdarǵan jón. Sonymen, Ricardo konsaltıngtik kompanııasynyń málimeti boıynsha, kádimgi janarmaı negizindegi avtomobıl óndirisinde atmosferaǵa elektromobıl óndirisine qaraǵanda bir jarym ese az zııandy shyǵaryndylar túsedi. Shyǵaryndylardyń jartysyna jýyǵy batareıalardy óndirý satysynda.
Kóptegen sarapshylar qazirdiń ózinde akkýmýlıator óndirisinde qoldanylatyn metaldar tapshylyǵynyń yqtımaldyǵyn boljap otyr. Wood Mackenzie sarapshylary atap ótkendeı, jaqyn arada elektromobılderdiń kóbeıýine baılanysty metaldarǵa suranys tez artady, sondyqtan jetkizýshiler ony ustaı almaıdy. Lıtıı, Kobalt jáne nıkeldiń qory planetada taýsylǵandyqtan, olar avtokontsernderdiń bolashaq suranysyn qanaǵattandyrý úshin jetkiliksiz bolýy múmkin. Qazirgi akkýmýlıatorlarda lıtııdiń quny onyń baǵasynyń 12-15 % quraıdy, al óndirilgen barlyq lıtııdiń 14% elektromobılderge beriledi. Bul úles 2025 jylǵa qaraı 40%-ǵa deıin ósedi dep kútilýde.
Batareıalardy jasaý kezinde kómirtegi izinen basqa, olardy joıý máselesi de bar. Qazirgi ýaqytta elektr mashınalarynda qoldanylatyn barlyq isten shyqqan lıtıı-ıondy batareıalardyń tek 5% -y ǵana durys óńdelýde. Sonymen birge, Bloomberg New Energy Finance konsaltıngtik kompanııasy 2025 jylǵa qaraı elektromobılderge arnalǵan batareıalardyń sany 3,4 mıllıonnan asady dep málimdeıdi. Eger adamzat quramynda ýly hımıkattardyń kóp mólsheri bar akkýmýlıatorlardy saýatty qaıta óńdeýdi úırenbese, onda qorshaǵan ortaǵa aıtarlyqtaı zııan keledi.
Búgingi tańda elektr mashınasynyń ıesine akkýmýlıatorlardy qaıta paıdalaný nemese durys qaıta óńdeý mindetin zańnamalyq turǵydan bekitý týraly Qytaı men Eýro odaq qarastyryp jatyr. Bul másele shuǵyl sheshýdi qajet etetin kúrdeli másele.
Elektr mashınalaryn paıdalaný kezindegi qatty shyǵaryndylar
Dızaın erekshelikterine baılanysty elektromobılder ishki janý qozǵaltqyshymen jabdyqtalǵan dástúrli mashınalarǵa qaraǵanda edáýir aýyr. Elektr mashınalarynyń úlken massasynyń sebebi-batareıalardyń salmaǵy. Statıstıkaǵa sáıkes, elektromobıldiń salmaǵy benzın analogynyń salmaǵynan orta eseppen 25%-ǵa artyq. Óz kezeginde kólik salmaǵy shınalardyń, tejegishterdiń, jol jamylǵysynyń tozýyna jáne jol shańyn qaıta ólsheýge tikeleı áser etedi. Zamanýı elektr mashınalarynyń ıeleriniń ádettegi shaǵymdarynyń biri dóńgelekterdi jıi aýystyrý qajettiligine qatysty.
2013 jyly Hertfordshır ýnıversıtetinde qyzyqty zertteý júrgizildi. Eksperıment úshin táýligine 50 myńǵa deıin avtomobıl ótkizetin jetkilikti júktelgen avtomobıl týnneli tańdaldy. Onda avtomobılderdiń ótýi nátıjesinde paıda bolatyn bólshekterdiń kólemin anyqtaıtyn detektorlar ornatyldy. Nátıjesinde elektromobıl dóńgelekteriniń tozýynan qatty shyǵaryndylar benzın avtomobılderine qaraǵanda 1,5%–ǵa, tejegishterdiń tozýy 2%-ǵa, joldyń tozýy 10%-ǵa joǵary.
Bul jaǵdaıda qatty shyǵaryndylar qaýipsiz emes. Degenmen demikpe aýrýlarynyń kóbeıýine, allergııalyq reaktsııalardyń barlyq túrlerine, ınfarktqa ákeledi.
Elektromagnıttik óristerdiń adamǵa áseri
Ǵalymdar men zertteýshilerdiń pikirinshe, bul joly ekologııaǵa emes, tikeleı adam densaýlyǵyna eleýli zııan keltirýi múmkin elektrokarlarmen baılanysty taǵy bir qubylys bar. Bul batareıa protsesinde paıda bolatyn elektromagnıttik óris týraly.
Munda basty qaýip elektromagnıttik sáýlelenýdiń kúshi emes, elektrokarda tez ózgergishtigi. Elektr kóligindegi tómen jıilikti óris myń ese ózgeredi jáne dál osy ózgerister adam aǵzasyna zııandy áser etedi. Áserdiń bir deńgeıine úırený kerek jáne ol birden ózgeredi. Mundaı aýytqýlar deneniń jumysyn sózsiz buzady.
Elektromagnıttik óristiń qaýiptilik dárejesin tolyq baǵalaý úshin elektromobıldiń elektromagnıttik fonyn metroda júrgizýshi alatyn radıatsııamen salystyrýǵa bolatyndyǵyn este ustaǵan jón. Bul rette elektromagnıttik qubylystarmen baılanysty kásipterdiń ókilderi zııandylyǵy úshin ústemeaqy alady.
Elektromobıl salasynyń bolashaǵy
Joǵaryda keltirilgen baqylaýlar, zertteý nátıjeleri jáne sarapshylardyń eskertýleri elektrokarlarmen jaǵdaıdyń ońaıǵa soqpaıtynyn kórsetedi. Biraq bul atalǵan tehnologııany ilgeriletýden bas tartýǵa sebep emes.
Elektromobıldi kólikti damytý «jasyl» elektr energııasyn óndirý, akkýmýlıatorlyq batareıalardy ekologııalyq qaýipsiz óndirý, olardyń qyzmet etý merzimin arttyrý jáne odan ári kádege jaratý. Sondaı-aq tıisti ınfraqurylymdy damytý boıynsha keshendi tásildi talap etedi. Bul olqylyqtardyń joıylmaıynsha, elektr mashınalary negizgi kólik quralyna aınalady dep aıtýǵa erte.