Elbasy usynystarynyń negizgi ózegi - ıadrolyq qarýǵa múldem tosqaýyl qoıý, synaq jarylystaryn da birjola toqtatý- Ý. Qońyrbaev
Adam balasy atom qarýynyń azaly qasiretin bastan keshti. Búgingi tańda bul másele álemdik deńgeıde kún tártibine shyǵarylyp otyr. Osy oraıda ıadrolyq qarýdy synaýda Qazaqstan halqy az zardap shekken joq. Sonyń barlyǵyn jan-júregimen sezingen Qazaq eliniń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev 1991 jyly tamyzdyń 29-y kúni Semeı synaq aımaǵyn jabý týraly Jarlyq shyǵarǵany belgili. Elbasy atalǵan máseleni únemi kóterip keledi.
Osy sózimizdiń bir dálelindeı, sáýirdiń 2-si kúni Reseıdiń «Izvestııa» gazetinde el Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Alyp aýqymdy álem jáne ıadrolyq qaýipsizdik» atty kólemdi maqalasy jaryq kórdi.
Bul maqala álemdik deńgeıdegi úlken pikirtalastyń arqaýyna aınalatyny baıqalyp otyr. Elimizdiń azamattary da ún qosýda. Sonyń biri - Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi, saıasattanýshy, Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń qurmetti professory Ýálıhan Qońyrbaevtyń pikirin nazarǵa tartamyz.
- Elbasynyń «Alyp aýqymdy álem jáne ıadrolyq qaýipsizdik» atty úlken maqalasynyń «Izvestııa» gazetine shyqqany biz úshin óte mańyzdy. Óıtkeni bul basylymdy tek Reseıdiń oqyrmandary alyp oqymaıdy, gazet TMD elderine jáne basqa da shetelderge taraıdy. Jáne bir ereksheligi N.Nazarbaevtyń óz maqalasyn osy gazetke bergendegi oıy eń oqylymdy basylym ekenin eskerip otyr dep oılaımyn. Keńes odaǵy kezinde bul basylymnyń bedeli óte joǵary boldy. Eń daryndy jýrnalıster eńbek etti. ıAǵnı, myqty qalamgerlerdiń mektebi qalyptasqan, sol dástúrdi saqtap kele jatqan ujym dep aıtýǵa bolady. Ejelden «Izvestııa» shyndyqty, ádildikti jazady. Búgingi aqparattyq tehnologııanyń qarqyndy ósken kezinde Reseıdiń atalmysh basylymy óziniń ǵalamtordaǵy saıty arqyly dúnıe júzine tarap otyr. Onyń keıbir óte salmaqty maqalalary basqa gazetterge kóshirilip basylady. Sonyń bir dáleli retinde Elbasynyń atalǵan maqalasyn aıtýǵa bolady. Ony tek qazaqstandyq gazetter emes, sheteldik BAQ-tar da, ár túrli saıttar da búginde jarııalap jatyr. Jáne bul jerde ıadrolyq qarýǵa ıe eldiń biri Reseı ekendigi eskerilip otyrǵan bolýy kerek.
Atomdyq qarýdyń adamǵa ákeletin alapat qasiretin óz basynan ótkizgenderdiń biri japon bolsa, ekinshisi - qazaq halqy. Atap aıtsaq, Semeı synaq aımaǵynda 1949 jyldan 1991 jyly jabylǵanǵa deıin 40 jyldyń ishinde 450 jarylys synaqtary ótkizilgen! Sonyń saldarynan Semeı óńiriniń, Qaraǵandy, Pavlodar oblystarynyń keıbir aýdandarynyń turǵyndary ýlanǵan sýyn ishti, lastanǵan aýasyn jutty. Muny aıtyp otyrǵanym, sol óńirde jeti jyldaı turyp, eńbek ettim. Semeı qalasynda Lenın aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy boldym. Sol jyldary jarylystyń bolǵanyn júregimizben sezinetinbiz. Semeı qalasynan 200-300 shaqyrymdaı jerde jer asty synaǵy ótkizilgende bizge 2-3 ball jer silkinisi bolǵandaı áser etetin. Daýysy estilmeıdi, biraq jerdiń bulqynysynan úıler terbelip ketetin. Aýa raıyna da áseri baıqalatyn. Ásirese, úlken adamdar birden sezetin-di. Biraq ol kezde onyń bári jasyryn boldy. Halyqqa shyndyǵyn aıtpaıdy. «Bul jerdi solqyldatyp jatqan neniń kúshi?» degen suraqty eshkim qoıa almaıtyn edi.
Jalpy, synaqtar jer astynda júrgizilipti. Alaıda, aýaǵa da bult sekildi shyǵyp ketetin jaǵdaılary bolypty. Onyń qansha jerge deıin baratynyn bylaıǵy halyq bilmeıdi. Jerdiń astynda boldy desek te, sýlar arqyly barsha tirshilik ıesine, onyń ishinde adamdarǵa da radııatsııalyq ý jetetini anyq. Ataqty aqyn Oljas Súleımenov «Nevada-Semeı» qoǵamdyq qozǵalysyn qurǵany ıadrolyq jarylystan zardap shekken aımaqqa úlken serpilis berdi. Sol kezdegi Keńes odaǵyn basqaryp otyrǵandarǵa jasalǵan alǵashqy qarsy dúmpý edi. Aqynnyń bastamasyn sol tusta tek semeılikter emes, barsha Qazaqstan halqy qoldady. Buǵan kóptegen sheteldikter de ún qosty. Synaq aımaǵynyń zardabynan múgedek bolǵan balalardy kórsetti. Qazaqta qaı ǵasyrda da bir óńirde sonshama kóp múgedekter bolǵan emes. Sonyń bári polıgonnyń tikeleı áseri. Onyń syrtynda dúnıege on eki múshesi saý bolyp kelgen qanshama turǵyn densaýlyǵynan aıyrylyp, neshe túrli aıyqpas dertterge, qaterli aýrýlarǵa shaldyǵyp, ómirden erte kóz jumdy.
El Prezıdenti N.Nazarbaev 1991 jyly tamyzdyń 29-y kúni arnaıy Jarlyǵymen Semeı synaq aımaǵyn japty. Jarylystyń barlyǵy toqtatyldy. Elbasynyń usynysy qoldaýǵa ıe bolyp, ótken jyly Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasy tamyzdyń 29-yn ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy áreketterdiń halyqaralyq kúni etip belgiledi. Bul álem elderi tarapynan birden qoldaý tapqan bastama boldy.
ıAdrolyq qarýdyń alapat kúshin qazir kitaptar men kınolar arqyly jaqsy bilemiz. 65 jyl buryn Japonııanyń Hırosımo men Nagasakı qalalarynda ótkizgen Amerıkanyń ıadrolyq jarylystary eki qalany da turǵyndarmen birge tegistep, túgeldeı tirshilik bitkendi órtep jibergen edi. Japondardyń da bizdi jaqsy túsinetini - olar bombalardyń apatyna ushyraǵan bolsa, bizder Semeı synaq aımaǵynda jasalǵan jarylystardan zardap shektik. Sol sekildi elimizdiń batys óńirinde Kapýstın ıAr polıgony da óz zalalyn tıgizýde. Jer betinde qazir sondaı birneshe synaq aımaqtary bar. Keleshekte adamzat bolyp qarsy turyp, olardyń jarylys jasaý áreketin toqtatpasaq, keıin qalypqa keltirýge múmkin bolmaıtyndaı apattarǵa urynýymyz ábden yqtımal.
Osy kezge deıin neshe túrli zertteýler jasaldy, qandaı áseri bolatyny anyqtaldy, endi ári qaraı ıadrolyq qarýǵa nemenege synaqtar ótkize beremiz?! Elbasynyń maqalasyndaǵy usynystarynyń negizgi ózegi - ıadrolyq qarýǵa múldem tosqaýyl qoıý, synaq jarylystaryn da birjola toqtatý.
Óz maqalasynda Elbasy Qazaqstanda ıAdrolyq qaýipsizdik jónindegi halyqaralyq oqý ortalyǵyn qurýdy usynǵan. Bizde Kýrchatov qalasynda zertteý júrgizetin ortalyqtar boldy. Ol jerde kezinde nebir ǵalymdar eńbek etti. Onyń bazasy negizinde ortalyq qurýǵa tolyq negiz bar. Sol qalada naqty ǵylymı derekterge súıenip jasalǵan, jyldar boıy jınalǵan qanshama zertteý materıaldary saqtaldy deseńizshi?! Sonyń barlyǵyn beıbit maqsatqa paıdalanýǵa bolady.
Degenmen atom qarýyna ıe bolýǵa umtylǵandar az emes. Aıtalyq, Soltústik Koreıa bir zymyranyn ushyryp, ózin ıadrolyq derjavamyz dep jarııalady. Odan keıin Pákistan da óziniń atom qarýyna ıe ekenin málim etti. Al Irannyń ustanǵan baǵyty basqa dep oılaımyn. Olar atom qýatyn beıbit maqsatqa paıdalanatynyn jarııalaýda. Atomnyń qýatyn adamnyń turmys-tirshiligin jaqsartýǵa, órkenıettik jetistikterge úles qosý úshin paıdalanýǵa baǵyttalǵan jobalar bolsa, ony qoldaý kerek. Máselen, Keńes odaǵy kezinde birinshi atom elektr stantsııasy boldy. Ol Belaıar atom elektr stantsııasy edi. Sol sekildi «Lenın» atyndaǵy muzjarǵysh kemesi jáne muhıttarda júzetin atomdyq súńgýir kemeler boldy. Solar atomdyq qýatty paıdalandy. Óıtkeni jer betinde kómir de bitedi, munaı da bitedi. Biraq ýrannyń kishkentaı túıiri óte qýattylyǵymen erekshelenedi. Alla bizge sana berdi, qarym-qatynas úshin til berdi, ózge tirshilik ıelerinen aqylymyzben artyq etip jaratty. «Endi osy bergenimdi nege izkilikke paıdanbaı otyrsyńdar?!» dep Allanyń ózi de qarap turǵan sııaqty. Sondyqtan atomdyq qýatty tapqannan keıin adamdy adam óltirýi úshin emes, tek tirshilikti jaqsartýǵa, beıbit maqsatqa jumsaýymyz qajet. Adamzattyń endigi arman-muratynyń bári beıbitshilik úshin baǵyttalýy tıis.
Atomdyq qýatty paıdalanyp elektr stantsııasyn salǵysy keletin elder de óte kóp. Alaıda, odan alynatyn ónim emes, qaýipsizdik máselesi birinshi kezekte turýy kerek. 1986 jyly 26 sáýirde Chernobyl apaty oryn alǵany belgili. Bastapqyda oǵan kóp mán berilmedi. Birinshi kezekte Batys Eýropa memleketteri birinshi bolyp shý kóterdi. Olar «Keńes odaǵynda jarylys boldy, olardyń basqa da atomdyq stantsııalary jabylýy kerek!» dep másele qoıdy. Onyń úlken apat ákeletinin oǵan deıin kóp adam bile qoıǵan joq qoı. Sodan keıin barlyq jerde qaýipsizdik máselesi kúsheıtildi. Búgingi tańda Frantsııada jáne basqa birqatar elderde atom elektr stantsııalary bar.
Meniń oıymsha, aldaǵy ýaqytta álemniń damýyna yqpaldy elderdiń birinshi basshylary bas qosyp, «Halyqtyń múddesin qorǵaýǵa jáne turmysyn jaqsartý úshin atomdy qalaı paıdalaný kerek?» degen másele tóńireginde arnaıy keńes ótkizip, naqty toqtamǵa, bir mámilege kelýi kerek sekildi.
Sózimdi qorytyndylaı kele aıtarym, Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń osy maqalasy ıadrolyq qarýy bar memleketterdiń basshylaryna joldaǵan úndeýi dep esepteımin.